Научная статья на тему 'ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДАВЛАТНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ'

ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДАВЛАТНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
138
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Айнанлашув жараёни / социум / “халқ-давлат-инсон” три¬адаси / ўтмиш-бугун-келажак яхлитлиги / “давлатпарвар” / маданий-руҳий кечмиш. / Identification process / society / "people-state-human" triad / past-present-future integrity / "statesman" / cultural and spiritual past.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Тўхтасинов, Бобомурод

Ушбу мақолада давлат ва инсонлар, авлодлар ўртасидаги муносабатлар, инсоннинг ижтимоий-сиёсий субъект сифатида ўз-ўзини айнанлаштиришида давлатнинг роли ва аҳамияти ҳақида батафсил сўз юритилиб, жамиятнинг ижтимоий ҳаётини шаклланишида давлатнинг ижтимоий-тарихий аҳамияти борасида фикрлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL IMPORTANCE OF THE STATE IN THE FORMATION OF SOCIAL LIFE OF SOCIETY

This article discusses in detail the relationship between the state and people, generations, the role and importance of the state in the self-identification of man as a socio-political subject, and the socio-historical role of the state in shaping the social life of society.

Текст научной работы на тему «ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДАВЛАТНИНГ ТАРИХИЙ АҲАМИЯТИ»

"Yangi O'zbekiston: barqaror R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 23

rivojlanishning ijtimoiy-falsafiy, q ISSN 2181-1784

iqtisodiy-siyosiy va huquqiy masalalari" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

ЖАМИЯТ ИЖТИМОИЙ ХДЁТИНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ДАВЛАТНИНГ ТАРИХИЙ АХДМИЯТИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-1001-1008

Тухтасинов Бобомурод

Наманган Давлат Университети укитувчиси bobomurod.tukhtasinov@bk.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада давлат ва инсонлар, авлодлар уртасидаги муносабатлар, инсоннинг ижтимоий-сиёсий субъект сифатида уз-узини айнанлаштиришида давлатнинг роли ва ауамияти уацида батафсил суз юритилиб, жамиятнинг ижтимоий уаётини шаклланишида давлатнинг ижтимоий-тарихий ауамияти борасида фикрлар келтирилган.

Калит сузлар: Айнанлашув жараёни, социум, "халц-давлат-инсон" три-адаси, утмиш-бугун-келажак яхлитлиги, "давлатпарвар", маданий-рууий кечмиш.

ABSTRACT

This article discusses in detail the relationship between the state and people, generations, the role and importance of the state in the self-identification of man as a socio-political subject, and the socio-historical role of the state in shaping the social life of society.

Keywords: Identification process, society, "people-state-human" triad, past-present-future integrity, "statesman", cultural and spiritual past.

АННОТАЦИЯ

В данной статье подробно рассматриваются взаимоотношения государства и людей, поколений, роль и значение государства в самоидентификации человека как общественно-политического субъекта, а также общественно-историческая роль государства в формировании общественной жизни. общества.

Ключевые слова: процесс идентификации, общество, триада «народ-государство-человек», целостность прошлое-настоящее-будущее,

«государственный деятель», культурно-духовное прошлое.

КИРИШ

Давлат тарихий жараён сифатида барча ижтимоий муносабатлар,

1001

жараёнлар, уларнинг узлуксизлигини таъминловчи фундаментал омил. Шу муносабат билан Аристотелнинг бир фикрини келтириш уринлидир. Унга кура, "мохиятан, табиатига кура хар бир инсон учун ёлгиз холида мустакил хаёт кечириш имконига эга эмас. Шундан келиб чикадиган булсак, инсоннинг, индивиднинг давлатга нисбатан холати хар кандай кисмнинг бутунга булган муносабатининг айнан узидир"[1]. Мутафаккирнинг бу умумлашмасидан келиб чикадиган булсак, биринчи ва асосий хулоса шундай: инсон хакикий маънода узининг ва узгаларнинг нима эканлигини, олам юзини куришдан, яшашадан максади, нималарга кодир ёки кодир эмаслигини, бу ёруг дунё субъекти сифатида олдидаги зиммаси, бурчи нималардан иборат эканлиги айнан давлат билан хамоханг, хамжихатликда англаб етди. Бу ерда биз инсонни ёлгиз бир холатда эмас, балки инсоният борлигининг асосий кисми тарзида тасаввур килмокдамиз. Инсон айнан шундай юксаклик томон боргандагина инсоният билан уйгунлашади, узининг вактинчалик умрини абадият билан муштараклаштира олади.

Давлат ва инсонлар, авлодлар уртасидаги муносабат хусусида фикрни давом эттирар эканмиз, инсоннинг ижтимоий-сиёсий субъект сифатида уз-узини айнанлаштиришида давлатнинг роли хакида батафсил суз юритиш жоиз деб уйлаймиз. Давлат, худуд хамда ушбу маконда аждоддан авлодга утиб истикомат килиб келганлар ва бугунгилар уртасида айнанлашиш мумкинми, агар шундай булса, у нима ва унинг ижтимоий-тарихий ахамияти нимада, деган масалаларни идрок этиш лозим булади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Маълумки, айнанлашиш, яъни инсоннинг у ёки бу омил билан яхлитлиги, муштараклигини англаш одатда оила даражасида руй беради. Инсон уз муъжазгина оиласи - она учогига эга эканлигини англаш борасида оиласи унинг учун кандайдир илохийлик касб этиб боради. Инсон узида кандайдир рухий куч хис этади, узига нисбатан мехрибон, унинг химоясига доимо тайёр инсонлар орасида умр кечиради. Оила билан бир каторда таълим жараёнида жамоа булиб муаммоларни ечиш окибатида, мехнат жамоаси, махаллага нисбатан унинг калбида айнанлашув кечади. Демак, инсон хаётий фаолият давомида турли маконлар билан айнанлашишни бошидан кечирар экан. Шундай экан, инсон айнанлашуви жараёнининг энг юкори пиллапояси - бу халки, жамияти, давлати, она юрти билан айнанлашув деб биламиз. Куриниб турганидек, мазкур маънавий-рухий жараён оддий куздан йирок, яъни ха

деганда сезилмайди. Демакки, унинг реалликка, буюк кучга айланиб бориши инсон умрининг мазмуни, шахсий дунёкарашининг юксалиши хамда инсон маънавий камолоти пиллапояларига бориб такалади.

Давлат, халк ва шу халк фарзанди деб узини хис эта олган хар бир инсон уртасига айнанлашув жараёни жамоавий тарзда кечиши боис, у хусусда хар хил, баъзан бири бирига карама-карши фикрлар мавжуд. Айнанлашувнинг буюк кучи барча даражаларда улкан узгаришларга сабабчи булганлигига карамасдан, ханузгача "айнанлашув - бу нокулай, ноаник, маъно-мазмун нуктаи назаридан иккинчи даражали концепт. Унга аниклик киритиш, уни илмий рационал асослаш ута мушкул бир соха" деб муаммони четга суриш холатлари хам бор. Бирок бу дунё олимларининг аксариятининг хакли равишда жиддий эътирозига сабаб булмокда[2].

Тарихий тараккиётнинг бугунги боскичида шахс, социум ва хатто улкан бир минтака ривожида маданий-маънавий айнанлашув уша маконда унинг тутган урни биринчи уринга чикиши, колаверса унинг халк хамда давлат томонидан синхрон англаниши алохида ахамият касб этмокда. Дунёда кечаётган турли-туман салбий ёки ижобий силжишларни урганар эканмиз, уларнинг келажакда ижтимоий бир бутунлик сифатида узини асраб колиш ва аксинча колмаслиги авваламбор "жамият-давлат-инсон" триадаси даражасида узаро бир бирини асраш туйгуси кай даражада эканлиги билан белгиланмокда. Зеро, бугунги кунда узини деярли саклаб кола олмаётган, парчаланган давлатлар йук эмас. Глобаллашув, гегемонизм, мессианизм каршисида айрим жойларда кескин миллий давлат таназзули кузатилмокда. Бу ерда, албатта кучлар тенг эмаслиги, яъни кичик давлатларнинг кудратли давлатларга бас кела олмаслиги хам мавжудки, уларга хатто моддий ва интеллектуал салохият хам ёрдам бериши кийинлашиб бормокда. Хуллас, сиёсат билан миллий айнанлашув уртасида зиддият борган сари кучайиб кетишининг гувохига айланмокдамиз. Бундай вазият, табиийки, минтакавий ёки халкаро баркарорликка салбий таъсирини утказмокда.

Турли сабабларга кура турли минтакаларда давлат-жамият-инсон уртасида маънавий муштараклик, ички айнанлашувга дарз кетмокда. Давлатларда "маънавий якдиллик" муаммоси бугунги кунда факат кам тараккий этган давлатлардагина эмас, хатто иктисодий, харбий-сиёсий ва сиёсий параметрлар буйича етарли даражада кучга эга булган давлатларда хам уз кучини курсатмокда. XXI асрнинг биринчи чорагида у ёки бу давлатнинг истикболи унинг иктисодий ёки харбий кудратига караб эмас, балки "халк-

давлат-инсон" триадаси даражасига купрок богликлиги равшанлашиб колди. Инсоният тарихий тараккиётнинг шундай бир даврига кирдики, у ёки бу полития ёки жамиятнинг истикболига нисбатан юз фоиз аник башорат бериш кийин.

Шундай экан, тарихнинг хозирги боскичида "давлат-халк-инсон" занжирига нисбатан баъзи бир анархистик карашлар хам мавжудки, уларга карши курашиш ёинки бугунги дунёдаги вазиятга (глобаллашув, мессионизм, куч ишлатган холда бутун бошли бир давлатни сиёсий булмаса-да, психологик йук килиш амалиёти ва бошкалар) илмий нуктаи назардан муносабат билдириш давлатимиз манфаатлари нуктаи назаридан мухим, деб хисоблаймиз. Дунёда ханузгача шундай илмий таълимотлар мавжудки, уларга кура бугунги боскичда нафакат давлатга бархам бериш, балки шу жараёнда бир вактнинг узида жамиятни бошкарувдан то таълим-тарбия билан шугулланишгача булган муассасалардан, хатто жамият, шахар, кишлок сингари одамлар умргузаронлиги кечадиган масканлардан воз кечишга тугри келар эмиш. Тартибот, ижтимоий жараён, конунчилик ва давлатчилик билан боглик юмушлар, кундалик ташвишлар уларнинг фикрига кура инсонлар эркинлигини, ижодкорлигини чеклар экан.

Бирок инсоният хаёти ва фаолияти тарзи шуни аллакачон исботлаганки, давлат шунчаки бир гурух акли расо инсонларнинг интеллектуал келишуви натижаси, нафакат инсонлараро шериклик муносабатларининг минг йиллар давомида яратган махсулигина булмасдан, балки куп минг йиллик жамоавийлик жараёни сари интилиш, сиёсийлик холатини тартибга туширувчи, яъни уюштирувчи, конун доирасида куч ишлатувчи ва шу оркали давлат ва давлатчиликнинг давомийлиги, абадийлигини таъминлашга кодир бирдан бир сиёсий-ижтимоий омил эканлиги хар соат ва хар дакикада тасдикланиб турибди.[3]

НАТИЖАЛАР

Куриниб турганидек, бундай анархистик, бугунги алгов-далговларга бой даврга нисбатан зарарли фикрлар бугунги куннинг эхтиёжу интилишларидан анча йирок. Бугун инсоният, дунё бошка ва давлатга оид янги ишланмалар юзага келишини кутмокда. Давлат инсон зоти, инсоният калбининг энг чукур катламларидан мустахкам жой эгаллаган. Одамлар кадим-кадимдан жамоавий мулк хакида орзу килишган. Жамоавий мулк, жамоавий юмушлар, жамоавий эзгулик сари умумхохиш асосида интилиш ва бошка катор ижтимоий-маънавий

жараёнлар пировардида давлатнинг пайдо булишига олиб келган.

Шу муносабат билан россиялик шаркшунос олим А.А.Алаевнинг "Сельская община: «Роман выявленная в истории». китобида кадимги дунёдаги ижтимоий тартиботга нисбат килиб "хусусий мулк аслида хусусий мулк хукуки булмаган даврларда хам муомалада булган эди"[4], деган фикри диккатга сазовор. Хрлбуки, умуман инсон зоти мохияти билан боглик мулкка интилиш ва унга эгаликнинг табиий хукуки факат ва факат давлат томонидан тартибга туширилиши мумкин. Тугри, кадимда кабила бошликларида якка шахс сифатида шундай имконият булган, аммо бу бошка масала. Зеро, мулкий муносабатлар инсонлараро муносабатлар орасида энг мураккаб, тартибга тушириш, уни давлат даражасида фукароларнинг англаб етиши жуда куп муддат ва тарихий масофани босиб утишини такозо этади.

Давлат шундай куч ва салохият сохиби эканки, айнан у оркали давлат жиддий ижтимоий муносабатлар замирини яратиш, уни бус-бутун авлодларга, замонларга, маконларга етказилиши оркали шу маконда утмиш-бугун-келажак яхлитлигига асос солади. Бир замонлар ота-боболар заковати, уддабуронлиги махсули булган бой моддий ва маънавий маданият, тажриба бугун учун тараккиёт ресурси в келажак учун эса кудратли пиллапоя булиб хизмат килмокда.

МУХОКАМА

Шу муносабат билан яна бир мухим жихатга эътибор каратиш фойдадан холи эмас. Курраи заминда, маълумингизки, халкларнинг давлат хакида тасаввурига караб уларни бир бирига киёслаш, уларнинг хар бирига хос спецификаси (ноёблиги)ни белгилаш мумкин. Тугри, давлат, давлатчилик барча халк ва элатларга хос, ундан хамма деярлик тенг манфаатдор. Давлат тасар-руфига кириш, уз ваколатининг у ёки бу жихатини давлат билан бахам куришдан азият чеккан халкнинг узи булмайди. Бу - аксиома. Аммо шундай булса-да, халклару элатларни шартли равишда "давлатпарвар" ва унинг акси давлатга нисбатан "багрикенглар"га тоифалаш уринли булар, деб уйлаймиз.

Биринчи гурухга мансуб халклар шундай маънавий-психологик хусусиятга эгаки (бу муаммо миллий менталитетга оид тадкикотларда чукуррок урганилган), уларнинг давлатпарварлиги, давлат билан узини жиддийрок айнанликда куришга интилиши аслини олганда жамоавийликка мойиллик даражасидан бошланган. Ундаги жамоавийлик, демакки, сиёсийлик сифатлари давлат, давлатчилик билан анча чукур уйгунлашган. Социум табиий хусусияти

вокеликка айланиб, амалиётда уз ифодасини топади. Бу улкан илмий хамда амалий муаммо, шунингдек, хаётий фаолият махсулики, шу сабаб у хар доим буюк акд-заковат сохиблари, ижтимоий-гуманитар илм тармоклари вакилларининг эътиборини муттасил узига каратиб келган.

Дархакикат, жахоний динлар, илму фан сохиблари хар доим уктириб келадики, хали-хануз инсоният умргузаронлиги, кундалик хаёти даставвал илм ва аклдан бошланганлиги маълум эмас. Бу ерда суз илмий тафаккурнинг урни бошкачалиги ва колаверса, якин мозийда кузга куринганлиги, рационал асосда яшаш ибтидоий даврга хос булмаганлиги, одамлар уз юмушларини стихиялик тарзида йил фаслларига, ойлар, кунлар алмашинувига караб амалга оширганлиги хакида бормокда, холос. Инсон хаётида рационал илмий ишланмалар асосида хаёт кечириш уша пайтларда инсон салохиятининг руёбга чикиши учун шунчаики инструмент вазифасини утаган. Ушбу холатни хаёлига келтириб "халклар бошка сирли мажбурловчи, амр этувчи, ифода этиш мушкул, номаълум ва тушунтириш кийин бир куч амрини бажо келтиришмади", - деган бир пайт Ф.Достоевский. бу сиру синоат давлат эди. Демакки, бу инсон зотигагина хос жамоавий яшаш, ижтимоийликка, эзгу ниятга эришишда жамоавий хохиш-мойилликнинг кучи булса керак. Зеро, инсоннинг хаёти хам ва унинг Х,азрати Инсон даражасига кутарилиши хам, узига мен нимаман, нима учун дунёга келдим ва нималарга курбим етади ёки етмайди, деган узининг оламда урнини белгилаш билан боглик жумбоклар хусусида бош котиришидан бошланади, деб айтишган буюк олимлар[5].

Шундай экан, Инсоннинг Инсон булишида, тугрироги тарих субъектига айланишида, унинг кейинги авлодлар ва колаверса замондошлари каршисида бурчи, масъулияти нималарни уз ичига олишини англаб етишида ижтимоий хамжихатликнинг олий шакли ва зинапояси давлатнинг роли, инсон хаётида эзгулик сари кадам ташлашида унинг буюк кудрати Шаркда хам ва Гарбда хам шубха остига олинмаган. Шулар хакида бош котириб инсоният тарихида бир бирини камситиш, бирининг иккинчиси устидан хукмронлик килиш амалиёти колониал сиёсат даражасига кутарилган даврда яшаган улкан хинд файласуфи Кришнамохан Банерджи шундай деб ёзиб колдирган: "Маърифий яшаш, унга риоя килиш амалиёти уларок Осиёнинг кадимий шонли ибтидосидан бошланган. Айнан уша замонларда жамиятни бошкариш шакллари, конунларининг хаётга татбик килиниши ва энг мухими ёвуз кучларга нисбатан инсоннинг уз буюклиги, кудратини исботлаш имконияти, мухити шаклланди"[6], - деган мухим бир хулосага келган олим. Бу ерда биз учун

мухим жихат Шаркнинг Гарбдан устунлиги ёки ёзув, таълим-тарбия биринчи бор айнан Шаркда пайдо булганлигини исботлаш эмас. Аксинча, нимаики буюк трасформация (сиёсий, иктисодий, социомаданий, илмий ва бошкалар) инсоният тарихида руй берган булса, сунгра улар авлодлар мулкига (музейлар, архивлар, осори-атикалар) айлантирилган булса, унда давлат, маърифатли салтанат хукмдорларининг урни борлигини таъкидлаш мухим хисобланади.

ХУЛОСА

Келтирилган фикр-мулохазалардан куриниб турибдики, давлат функциялари кулами унинг факат бир ёки бир неча карорлари билан белгиланмаслиги, балки улар каторида одамларнинг кундалик ташвишларидан (тартибга солиш, муросага келтириш) юкорирок, оддий куздан анча йирок, шу сабаб купчиликка маълум булмаган буюк яратувчилик функцияси хам бор экан ва уни хамма хам хис этавермаслиги табиий. Улардан бири, бизнингча, давлатга хос буюк рухий куч - конкрет бир кенгликда давлатчиликнинг ахамиятини даставвал англаб етган аждодлар шуурида, фаолиятида илдиз отиб, сунгра сон-саноксиз аждоду авлодлар салохияти жамланиб бугунгача етиб келган маънавий-рухий мулкнинг замондошларга эзгулик сари интилишида беназир кудратга айланишида давлатнинг урни ва роли бекиёсдир. Бу маънавий ресурс, куч-кудрат аждоддан авлодга мабодо давлат булмаганда етиб келиши уёкда турсин, балки инсон хотирасидан мутлак учиб кетган булар эди. Давлат хамда давлатчилик махорати, хар бир миллатга (социумга) хос маданий-рухий кечмишни асраб-авайлаш булмаганда, бугун давлатнинг урнини шунчаики мажолсиз туда ёки маконсиз оломон эгаллаган булар эди [7]. Тарихий хотиранинг улкан кудратини хис этар ва кадрлар эканмиз, бу ерда уни асраб келаётган энг асосий омил - давлат эканлигини бир сония хам унутмаслик лозим булади.

REFERENCES

1. Дюркгейм Э. О разделении общетвенного труда// Метод социологии. - М., 1991. - С. 369.

2. Идентичност: личность, общество, политика. Энциклопедическое издание. -М., 2017. - С. 72.

3. Барлыбаев, Х.А. (2018). О философии солидарных отношений // Вопросы философии, №12. - С. 41.

4. Трансформация политической власти в переходный период (рецензия

О.Воркуновой из ИМЭМО) // Мировая экономика и международные отношения. - 2018. - №4. - С. 119.

5. Кант И. Идея всеобщей истории в плане всемирного гражданского общества Т. 6. - 1966. - С. 16.

6. Скороходова, Т.Г. (2017). Проблема «Восток-Запад» в социальной мысли Бенгальского Возрождения // Вопросы философии, №12. - С. 149.

7. Tukhtasinov, B. (2021). The State as a Carrier of Historical and Cultural Traditions. ACADEMICIA an International Multidisciplinary Research Journal (Double Blind Refereed & Peer Reviewed Journal), ISSN: 2249-7137. 11(6), 146149.

8. Juraev, R. (2020). Uzbekistan's Experience of Ensuring the Proportionality of State and Territory Interests. East European Scientific Journal, 11(63), 4-10.

9. Саифназаров, И., Обидов, А. (2019). Динлараро хамжихатлик - ижтимоий баркарорлик омили. - Тошкент : Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi, -142 б.

10. Saifnazarov, I., Muhtarov, A., Sultonov, T., Tolibov, A. (2020) Religious tolerance, unity of knowledge and faith issues highlighting in Imam Bukhari Hadiths. International Journal of Advanced Science and Technology 29 (5), pp. 1846-1853.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.