Научная статья на тему 'ДАВЛАТ – АВЛОДЛАРАРО ИЧКИ БОҒЛИҚЛИКНИНГ ИНЪИКОСИ ВА МУҲИМ ОМИЛИ'

ДАВЛАТ – АВЛОДЛАРАРО ИЧКИ БОҒЛИҚЛИКНИНГ ИНЪИКОСИ ВА МУҲИМ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

48
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий ҳаѐт / социум / сиѐсий институт / давлатчилик ғояси / “социомаданий код” / “давлат-халқ-ҳудуд занжири” / инъико / инсонжамият-космос. / social life / society / political institution / the idea of statehood / "sociocultural code" / "state-people-territory chain" / perception / human-society-space

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Бобомурод Тўхтасинов

Ушбу мақолада давлат тарихий ҳодиса сифатида авлодлараро барча ижтимоий муносабатлар, жараѐнлар, уларнинг узлуксизлигини таъминловчи фундаментал омил эканлиги баѐн этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article states that the state as a historical phenomenon is a fundamental factor that ensures all intergenerational social relations, processes, their continuity

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ – АВЛОДЛАРАРО ИЧКИ БОҒЛИҚЛИКНИНГ ИНЪИКОСИ ВА МУҲИМ ОМИЛИ»

AAB.TAT - AB.TO^TAPAPO HHKH BOF^HK^HKHHHr HHBHKOCH BA

MY^HM OMHTH

Бобомурод Тухтасинов

Наманган давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада давлат тарихий ходиса сифатида авлодлараро барча ижтимоий муносабатлар, жараёнлар, уларнинг узлуксизлигини таъминловчи фундаментал омил эканлиги баён этилган.

Калит сузлар: ижтимоий хаёт, социум, сиёсий институт, давлатчилик гояси, "социомаданий код", "давлат-халк-худуд занжири", инъико, инсон-жамият-космос.

ABSTRACT

This article states that the state as a historical phenomenon is a fundamental factor that ensures all intergenerational social relations, processes, their continuity.

Keywords: social life, society, political institution, the idea of statehood, "sociocultural code", "state-people-territory chain", perception, human-society-space.

Бундан олдинрок нашр килинган илмий адабиётларни тахлил киладиган булсак, уларнинг аксариятига бир умумий фикр хос: давлат олий конун чикариш, ижтимоий-сиёсий, хукукий меъёрлар хамда ижтимоий хаёт коидаларини ишлаб чикиш, назорат килиб бориш хукукига эга, маълум бир худудий-маъмурий маконда мазкур жамиятнинг хавфсизлиги ва баркарорлиги учун масъул ва жавобгар сиёсий институт шаклида талкин килинган. Умуман олганда, бу таърифда бирор бир нуксон йук ва шундай экан, уни маъкулласа булади. Аммо бу гарчанд мухим булса-да, уларда давлатдек купкиррали институтнинг бошка мухим томонлари уз аксини топмаган[1].

Маълумки, бугунги глобаллашув, айникса либерал-демократиянинг оддий инсонлар орзу-умидлари, кундалик юмушларидан яккол йироклашиши асноларида давлат хакида турли-туман фикрлар купайиб бормокдаки, бу хам объектив холат. Бирок ачинарли томони факат шундаки, давлатга нисбатан ноурин фикрлар мамлакат, фукаролар такдири учун бевосита жавобгар сиёсий элита, хатто айрим илм сохибларининг тафаккуридан хам жой олмокда. Айрим минтакаларда

April, 2022

939

давлатга, унинг инсоният тараккиёти давомидаги улкан мавкеига нисбатан ута кескин анархистик муносабат шаклланишда давом этмокда.

Табиийки, глобаллашув, колаверса давлатнинг иктисодий сохага таъсирини аста-секин чеклаш зарурати билан боглик умумий умумсиёсий истак-интилишларни тор тушунишнинг хам окибатидир. Барибир масалани бир томонлама тушуниш ёки булмаса давлатга нисбатан кандайдир эксперимент утказишни англатмайди. Зеро, улар фукароларнинг давлат хакидаги тугри тасаввурига салбий таъсир килиши турган гап. Хуллас, бугун дунё микёсида руй бераётган ижтимоий табакаланишнинг барча сегментларида кучайиб бораётган бош-бошдокчилик, парокандалик шароитида дунёни давлатсиз тасаввур килиш зарарли деб уйлаймиз. Хрлбуки, барча ижтимоий, колаверса давлатлараро муносабатларда руй берадиган муаммолар, умуман, инсоният ривожи ва истикболи давлат бошкаруви билан бевосита боглик ва шундай булиб колаверади. Акс холда бугун хам, колаверса аждодлар, утиб кетган буюк алломалар давлат хусусида бу кадар бош котирмаган булар эди.

Ушбу имманент холат бутун тарих давомида, Гарбда хам ва Шаркда хам буюк инсоният тафаккури ва сиёсий таълимотларда марказий мавкега эга булиб келган. Жумладан, 2500-2000 йиллар аввал, Хитой давлатида ривож топган конфуцийлик таълимотининг буюк намояндаларидан бири Сюнь Цзи "Курраи заминдаги барча нарсалар инь ва ян уртасидаги гармония туфайли вужудга келади ва умуман шу туфайли ижтимоий хаёт илдиз отиб, равнак топиб боради. Бунда салтанат сохибининг урни бекиёсдир. Салтанат - бу давлат"[2], деган. Шу сабаб, урта асрчилик абсолютизми даврида умргузаронлик килган француз файласуфи Монтескьё: "доно давлатлар, доно рахбарлар хеч качон такдирнинг уйини билан боглик юмушга журъат килмасликлари керак. Улардан кутилаётган бирдан бир яхшилик - бу давлатни мустахкамлашга бетиним интилишдир"[3], - деган экан.

Аввал таъкидлаганимиздек, давлат булиб яшаш истаги, одамлар (гурух, кабила, социум) онги-шуурида давлатнинг киёфаси, у билан боглик кадриятлар ва унга эришиш йуллари хусусида тасаввур барча элатлар ва миллатларга хос. Зеро, улар бу фикрга барча хар хил замонлар кесимида келишади. Давлатчилик гояси булмаган миллат йук, десак хато килмаган буламиз. Ундайлар элат хам ва миллат хам эмас, балки улар бундай ижтимоий ва маънавий юксалиш даражасига эришишга муяссар булмаган, якка-якка умр кечираётган кимсалар тудасидир. Давлатчилик гоясининг ижодкори халкнинг узи, уша маконга мансуб илгор инсонлар

April, 2022

940

тафаккури махсули булса, ундай гоя нафакат халкни халк килади ва колаверса ёруг дунёда шу халк бор экан - у унга муттасил хамрох, жисмининг бир булаги булиб колади. Зеро, олимлар талкинида, давлатчилигига асос солиш, уз давлатига эга булган халклар хамжамиятидан урин эгаллашга муносиб бир ижтимоий гурухнинг онтологик жихати, унинг мохияти - узлигига хос хамкорлик муносабати булиб, бу инсонларга хос узаро интеллектуал хамда маънавий келишув холатидир. Шу тарзда хусусий, индивидуал уз-узини англаш ва шахсий интилишлар бекаму куст бутун хамжамият манфаатлари билан муштараклашиш натижасида ягона умумий максад-вазифага айланади"[4].

Куриниб турибдики, алохида индивидлар йигмаси багридаги умумийликни англаш, шу умумий эзгу максадни амалга оширишга булган интилиш кейинчалик давлатчилик гояси тарзида дастлаб онг ва тафаккурда пайдо булиб, маълум бир аник тарих кесимида эса амалий жараён даражасига кутарилди. Давлат тарзида яшаш ва уз давлатини асраб-авайлаш бу кандайдир ташкаридан кириб келган ёт унсур эмас, балки у инсоннинг онтологияси, инсон табиатининг бош хусусиятига бориб такалади. Гоя - давлатни келтириб чикарди, шу зайлда гоя семиосферадан, яъни маънолар дунёсидан моддийлик даражасига тушди. Тафаккурдан вокеликка, амалиётга кутарилди[5]. Давлат узига хос барча атрибутлари оркали ва уларга таянган холда халк - ижтимоий гурух учун иккинчи "Мен"га айланди. Давлат билан халк хар бири алохида-алохида унсур эканлигини саклаган холда бир бутунликка айланди. Халкнинг онги, тафаккури ва орзу умидлари давлатнинг хам онги, тафаккури ва пировард максадига айланди. Индивидларга онтологик хос булган жамоавийликка интилиш давлат сиймосида, фаолиятида пировард ифодасини топди. Давлат булиб яшаш гояси гоялар оламини тарк этиб объектив конуниятга айланди.

Халк билан боглик хар кандай нарса шу халк тургунча туради, абадийликка йугрилади, бу уз навбатида халкни халк килувчи, унинг аслиятини асрагувчи "социомаданий коди" шаклида узини мужассам этади. Зеро, гоявий, рухий таянчи булмаган халк хам ва давлат хам яшай олмайди. Замон ва макон тахдид ва талабларига уз вактида жавоб беролмаган халк хам, давлат хам тарих сахнасидан тушиб кетган аснолар инсоният тарихидан бизга маълум. Суз халкнинг уз узини англаши масаласига бориб такалмокда[6].

Шу муносабат билан бир муаммо куз унгимизда намоён булади. Жумладан, бугунги кунда давлат билан боглик куп масалаларга "рационал караш" номи билан машхур булган давлатга инструментам ёндашув. Унга кура, давлатни маълум

April, 2022

941

бир тарихий вакт кесимида инсонларга аскотган ва сунгра унчалик хам зарур булмаган курол тарзида тасаввур килиш. Демак, давлат уткинчи, аммо халк, авлодлар абадий. Хдтто баъзи бирлар онгида давлатга нисбатан зуравонлик тимсоли, эркинликни чекловчи омил сифатида караш, шундай экан, ундан тезрок халос булиш лозим деган фикрлар мавжуд. Унга кура, давлат инсоннинг хакконий эркинлик, хурфикрлик томон интилиши учун улкан тусик эмиш. Бирок бугунги кескин узгарган дунёда бошка бир йуналиш узини яккол намоён этмокда. Нуфузли олимлар бугун чексиз эркинликдан (унинг интихоси -анархия, хаос) кура "инсоннинг уз эркинлигини чеклашга булган салохияти" мухимлиги хусусида суз юритишмокда[7]. Чунки тарихнинг барча даврлари, халкларнинг тарихий тажрибаси "чекланмаган эркинликдан" тартиботга риоя килиш, оломонлик холатидан жамоавийлик бекиёс устунлигини исботлаб куйди. Шу зайл дунё халкларининг бирин-кетин давлатчиликка етиб келганлигининг кафолати булди. Давлат тарих синовидан утиб аждодлар ва авлодларни богловчи, улар уртасидаги онтологик ички богликликни асровчи, унинг ташувчиси даражасида бугун эътироф этилмокда.

Мавзунинг мазкур кисмида ёритилаётган муаммонинг барча жихатлари -параметрларини камраб олиш иложсиз. Шу боис, ушбу муаммонинг айрим, хали илмий адабиётларда тулаконли ифодасини топмаган баъзи кирраларига диккатимизни жалб килмокчимиз. Улар орасида мухимларидан бири - бу "давлат-халк-худуд занжири" булиб, уни урганиш давлатнинг авлодлараро ижтимоий-маънавий, рухий муштараклик, унинг муттасил мукаммаллашиб бориши натидасида кандайдир конуниятга айланиши масаласи. Фикримизча, унинг замирида, биринчи навбатда, мазкур социумга хос тарихий-маданий омиллар мажмуаси (дунё киёфаси сийратининг ушбу халк, яъни социум онгида акс этиши, узига хос тафаккур йуналиши, узи ва атрофдагилар хакидаги тасаввури, гурухий менталитет, узига ва истикболига нисбатан ишонч туйгуси, бугунги кун эхтиёжларидан чикиб мозийга мурожаат ва х к.) ва катор кадриятлар тизими ётади. Айнан шу ижтимоий-маданий тизим давлатни нафакат авлодлараро ички муштараклик кафолати сифатида узини намоён килиш имконини, балки унинг абадийликка йугрилишини хам таъминлайди.

Илмий адабиётларда мазкур омил "социум куникмалари катлами" концепти оркали ва контекстида тоифалаштирилган. Илдизлари социум хаётий фаолиятининг энг чукур катламларига бориб такалган давлат, узининг борлиги бошка зарур ижтимоий омиллар каторида айнан шу омилга хам, керак булса устувор даражада

April, 2022

942

богликлигини "хис этиб" яшайди. Бир пайтлар швециялик улкан олим Р.Челлен Швециянинг давлат сифатида мавжудлигида монархистик анъаналар ва рамзлар хал килувчи омил деб хисобланганлиги, мабодо улар бархам топса Швед давлати хам, шведларнинг узлари хам бархам топиши хусусида айтган фикри хакикатни акс эттирганлигини курамиз[8]. Ушбу феномен факат номи зикр этилётган халк ва давлатга, яъни Швецияга хос хусусият. Х,олбуки, хар бир алохида социум ва давлатнинг ижтимоий-маънавий таянчи турли хил булиб, унинг тарихи, бугуни ва келажагининг бир-бири билан учрашишини таъминлар экан. Куриб турганимиздек, давлат инсон-жамият-космос уртасида кузга куринмайдиган, лекин борликнинг бошка бир шакли сифатида объектив богликлик шу давлатни аждодлар ва авлодлар, утмиш, бугунги кун, келажак уртасидаги муштараклик кафолати даражасига кутаради.

Шу муносабат билан Гегель каламига мансуб бир фикрга эътибор каратсак, зотан у инсон ва социум умргузаронлигида давлатнинг ахамиятини яхшигина очиб берган. "Шунинг учун, - деб давом этади буюк файласуф, -аслида давлат барча ижтимоий жараёнлар, ривожланишнинг ифодаси, бошлангич нуктасидир. Айнан унинг багрида фукаролик жамиятининг ажралмас кисми сифатида оила хам равнак топади"[9]. Ушбу фикр мохияти, йуналишига кура, марксистик таълимотга нисбатан оила муаммосига тубдан бошкача караш булиб, хамма ижтимоий муносабатлар, жараёнларга нисбатан давлатнинг бирламчи эканлигига, унинг хар доим ижтимоий тараккиёт билан уйгунлигига, керак булса уларнинг ички богликлиги, узлуксизлигини таъминловчи асосий таянч, тузилма эканлигига ишора килади.

Давлат тарихий жараён сифатида барча ижтимоий муносабатлар, жараёнлар, уларнинг узлуксизлигини таъминловчи фундаментал омил. Шу муносабат билан Аристотелнинг бир фикрини келтириш уринли куринади. Унга кура, "мохиятан, табиатига кура хар бир инсон учун ёлгиз холида мустакил хаёт кечириш имконига эга эмас. Шундан келиб чикадиган булсак, инсоннинг, индивиднинг давлатга нисбатан холати хар кандай кисмнинг бутунга булган муносабатининг айнан узидир"[10]. Мутафаккирнинг бу умумлашмасидан келиб чикадиган булсак, биринчи ва асосий хулоса шуки инсон хакикий маънода узининг ва узгаларнинг нима эканлигини, олам юзини куришдан, яшашадан максади, нималарга кодир ёки кодир эмаслигини, бу ёруг дунё субъекти сифатида олдидаги зиммаси, бурчи нималардан иборат эканлиги айнан давлат билан хамоханг, хамжихатликда англаб етди. Бу ерда биз инсонни ёлгиз бир

April, 2022

943

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-939-944

холатда эмас, балки инсоният борлигининг асосий кисми тарзида тасаввур килмокдамиз. Инсон айнан шундай юксаклик томон боргандагина инсоният билан уйгунлашади, узининг вактинчалик умрини абадият билан муштараклаштира олади.

REFERENCES

1. Всемирная энциклопедия философии. - М. - Минск: «Альма-Матер», 2001. -

2. Чинь У. Философские идеи. - Пекин, 2013. - С. 35.

3. Монтескё. О дхе законов. Избр. произ-я. - М., 1995. - С. 86.

4. Барлыбаев Х.А. О философии солидарных отношений // Вопросы философии. - 2018. - №12. - С. 41.

5. Ковельман А.Б. Семиосфера и Матрица // Вопросы философии. - 2018. - №9.

6. Алексеева И.Ю., Алексеев А.П. Философия исторической памяти // Вопросы философии. - 2018. - №10. - С. 67.

7. Даллмайер Ф.Р., Деменчёнок Э.В. Мир по ту сторону глобального беспорядка // Вопросы философии. - 2018. - №10. - С. 19.

8. Риттер К.П. О пространственных отношениях на поверенности Земного шара и их влияние на ход исторического развития // Полис. - 2005. - №5. - С. 110.

9. Гегель. Философия права. - М., 1990. - С. 278.

10. Дюркгейм Э. О разделении общетвенного труда// Метод социологии. -М., 1991. - С. 369.

11. Мухамеджанова Л.А.(2021) "Тенденции изменения этических норм в информационном обществе". Материалы конференции Социальная реальность виртуального пространства. С. 48-54

12. Мухамеджанова Лалихон Ашуралиевна, Асадуллина Гузелия Рауфовна, Ермоченко Константин Павлович, Шкуран Оксана Владимировна, Ивентьев Сергей Иванович. (2021) "Социальная истина и духовно-нравственная сфера человека" С.111-118

С. 249.

С. 78.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.