CC BY
5ЭОЖ 303.722.4:633.63(574.52)
Г. О. Жандосова1, Г. М. Сабденалиева2, А. К. Куспанова3
Магистр, ага окытушы (Абай атындагы Казак ^лгтык педагогикалык университетi, Алматы, Казакстан)
2П.г.к., доцент (Абай атындагы Казак ^лттьщ педагогикалык университетi, Алматы, Казахстан) 3Магистр, ага окытушы (Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университет^ Алматы, Казакстан)
ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫЦ ТИ1МД1 ЭКОНОМИКАЛЬЩ-ГЕОГРАФИЯЛЬЩ РЕСУРСТЬЩ ЭЛЕУЕТ1Н1Ц НЕГ1З1НДЕ КАНТ КЫЗЫЛШАСЫ ШАРУАШЫЛЫГЫН КЛАСТЕРЛ1К ЖУЙЕДЕ
ДАМЫТУДЫЦ ЖОЛДАРЫ
Аннотация. Макалада мемлекеттеп кант кызылшасы шарушылыгынын даму денгей мен казiргi кездегi калыптаскан жагдайы баяндалады. Агровнеркэсiп кешенiнiн осы саласын дамудын жана денгейiне кетеру багытында каншама мемлекеттiк багдарламалар кабылданды. Осы уакытка дейiн кант шаруашылыгында жэне кант вндiрiсiнде жана денгейге квтершу немесе айтарлыктай взгерiстер болды деп айта алмаймыз. Себебi, мемлекеттiн 90% тек импорттык внiмге жэне шишзатка тэуелдiлiгi осы багдарламалардын тиiмсiз нэтижесшщ кврсеткiшi. Осы салалар бойынша Жамбыл облысы мысалында кант шаруашылыгы вндiрiсiн кластерлiк жYЙеде дамытудын жолдары талданып, ^сынылады. Кластерлiк жYЙенiн талаптарынын орын-далуы нэтижесiнде кант кызылшасы шаруашылыгында импорттык тэуелдiлiгi барынша кемитiндiгiн квр-сететiн талдаулар келтiрiлген.
ТYЙiн сездер: кант кызылшасы шаруашылыгы, кант ендiрiсi, агровнеркэсiп кешенi, мемлекеттiк багдарламалар, кластерлж жYЙе, импорт.
Агровнеркэсш кешеш экономика салаларынын ш1ндеп ен 1р1 салааралык кешен жYЙесi. Ол ауыл шаруашылыгы мен жещл внеркэсшт1рд1 б1р1кпрш, ауылшаруашылыгы дакылын вс1руден, оны вндеп одан дайын вшм алынып, тугынушыга нкелей жетюзшедь Ауыл шаруашылыгынын даму денгеш жещл жэне тамак внерюсптершщ даму денгешмен нкелей байланысты. АЭК-i кур-дел1 элеуметпк-экономикалык жYЙе болгандыктан, онын сонгы дайын вшм1 т^ынушынын с^ра-нысын толык камтамасыз ету керек.
Казакстаннын АЭК-нщ взекн мэселелерш мемлекетпк денгейде квтерш дамытудын каншама багдарламалары кабылданды. 1991 жылдан кабылдан багдарламаларынын катарына:
ел1м1здщ егемендш алган жылдан бастап 1991-1995 жылдарга жэне 2000 жылга дешнп "Ауыл" элеуметпк-экономикалык даму багдарламасы;
1993-1995 жэне 2000 жылга дешнп агровнеркэсшп дамытудын т^жырымдамалык багдарламасы;
2000-2002 жылдарга арналган ауыл шаруашылыгы внд1рюш дамытудын багдарламасы;
Мемлекетпк аграрлык азык-тYлiктi дамытудын 2003-2005 жылдарга арналган багдарламасы;
2004-2010 жылдарга арналган ауылдык аумактарды дамытудын мемлекетпк багдарламасы;
2006-2010 жылдарга арналган АЭК-ш теракты дамытудын т^жырымдамасы;
2010-2014 жылдарга арналган АЭК-ш дамыту жвшндеп багдарламасы;
2013-2020 жылдарга арналган КР АЭК-сш дамыту жвшндеп "Агробизнес-2020" багдарламасы;
2017-2021 жылдарга арналган сонгы Казакстан Республикасынын агровнеркэсшпк кешенш дамытудын мемлекетпк багдарламасы кабылданып юке асырылуда [1].
Багдарламалардын басты максатына: ауыл шаруашылыгы ешмдергшц аса цажеттг тYрле-р\мен халыцтыц шК цажеттмгт толыц цамтамасыз ету мен экспорттыц саясатты айцын-дауга багытталып,м1ндеттер1не: ауыл шаруашылыгы вшмдершщ аса кажетп турлер1 бойынша халыктын шю кажеттшшн толыктай камтамасыз етуге; жещл жэне тамак внеркэсптерш шетедщк шиюзатка деген тэуелдшктен босату; отандык азык-тYлiк вшмдершщ сапасы мен бэсекелеспк кабшетш квтеру Yшiн гылым мен техниканын озык жаналыктарын мен внд1рюп баскару мен шаруашылык к¥рылымдарын алдынгы катарлы эдютерш енпзу; аграрлык бизнестщ тшмд1 жYЙесiн
^nbirnaCTbipy; шю тутыну mpbiFbi^^ тaмarç eнiмдеpi имropтынbщ Yлеc caдмaFын aзaйтy сиящы т.б. дa бaFыттapы бекiтiлiп жоcпapлaнFaн.
Бiparç, А6К-щ дaмытyFa rçaншa бaFдapлaмaдap rçaбылдaнca дa ayыл шapyaшылыFы мен жецш e^p^tim^ ^pb^ara дaмy жaFдaйы оц кepcеткiштеpге ие деп aйтa aлмaймыз. Ед ^уш^д^ш^ экономикaлbщ кepcеткiштеpiнщ шектi мэндеpiне сэйкес aзbщ-тYлiкпен eзiн-eзi rçaмтaмacыз етудщ оцт^ы децгей - 75%-ды rç^pa^bi, Геpмaниядa б^д кepcеткiш - 92%-Fa, Англиядa - 72%-Fa тец. K^a^CTa^^ 2018 жыддыц ^pb^i^^i^ бойыншa rçarn" бойыншa б^д кepcеткiш - 49%-ды к¥Paды, б^д pетте rçызылшaнbщ тек 40 ООО тон^сы немесе 10%-дaн дa тeмен [2].
Елiмiздщ aybrn шapyaшылыFы caлacы бойыншa iшкi ^phi^'biR c¥paныcын элеметтiк мaцызы бap aзbщ-тYлiк тYpлеpi бойыншa тодыщ rçaмтaмacыз етшген eнiмнiц тYpi Kaнт eнiмiмен
Kaзa^cтaнныц нapыFы тодыщ жaбдbщтaдFaн. Бiparç, б^д теды^^ имropтrbщ eнiм. ^нт импоpтынa тэyелдiлiк 2О19 жыды 95% Отaндbщ rçarn" eндipiciнiц eнiмiмен iшкi c¥paныcтыц тек 5%
Farn ^mana^n еттiк. Сондa Kaзarçcтaндa rçarn" rçызылшacы шapyaшылыFы мен rçarn" e^^piti eте тeмен децгейдеп, тиiмciз eндipicтеp ^rapbrna жaтaды деген rçоpытындыны кepcеттi.
Kaзa^cтaнныц rçarn" нapыFын Реcейлiк rçarn" eнiмi иемденген. Ресейде 2О19 жыддыц мэлiметi бойыншa 74 rçarn" e^^py зayыты icке ^^rnFa^ Ресейдщ rçarn" eндipiciндегi тэyлiктiк Yлеci 2О19-2О2О жылFы мaycымындa 6О мыц тоннaдaн acrçaн [3]. Оcындaй зayыттapыныц caнымен Kaзarçcтaн-ныц rçarn" нapыFын eнiмiмен жayлaп aлFaн. Эpине елiмiздiц 4 rçarn" зayыты м^чдай aлыпбен бэсекеге т¥pa aдмaйтыны amirç.
Осы шapyaшылbщ бойыншa Kaзarçcтaндa rçarn" rçызылшacы caлacын ^т^уд^ rçaншaмa бaFдap-лaмaдapы rçaбылдaнFaн едi. Бiparç б^д бaFдapлaмaдapдыц e3 децгешнде icке acыpылмaFaндыFыныц нэтижеciн бarçылaдbщ.
Kaнт хaлbщтbщ кYнделiктi тaмa^тaнy paционындa пaйдaлaнылaтын элеyметтiк мaцызы бap aзbщ-тYлiк eнiмi. Экономикaлbщ т¥pFыдaн aлFaндa, тек rçarn" rçarn емес, сонымен ^rap жaнaмa eнiм - жом, мелacca - a3birç pетiнде Faнa емес, глицеpин, cпиpт жэне т. б. eндipy кезiнде де кещнен rçолдaнылaды. Kaнт eœpra^rn^ ж^мыс icтеyiн т¥pa^тaндыpy жэне оныц тиiмдiлiгiн aprтыpy rçaïïra eндеyшiлеpдi Faнa емес, rçызылшa шикiзaтын eндipyшiлеpдi де экономикaдbщ ынтaлaндыpy шapaлapы кешенiн icке acыpyды тaлaп етед^ б^д импоpт aлмacтыpy жaFдaйындa aca eзектi.
Kaнт eœpra^rn^ элеyметriк-экономикaдbщ мaцыздылыFын бaFaдayдыц т¥жыpымдaмacы, элемдiк capaпшылapдыц бaFacы бойыншa rçarn" eндipiciндегi инвестиция eтiмдiлiгi жоFapы жэне болaшaFы бap шapyaшылbщ ^rapbrna жaтaды. Kaнт eœpra^rn^ мaцыздылыFы т¥pFыcынaн ^apaCTbipFa^^ оныц элеyметriк-экономикaдbщ мiндеттеpдi шешу жэне Kaзa^cтaнныц aзbщ-тYлiк ^уш^здЫн ^mana^n ететiн тaмa^тaнyдыц crpaтегиялbщ мaцызды eнiмiн eндipy т¥pFыcынaн ^apaFaн жeн. Kaнт кeптеген кондитеpлiк caдaныц eœp^^i^^ жэне acпaздbщ, конcеpвiлiк eнiм-деpдi eндipyде кещнен rçолдaнылaды. ЖоFapы тacымaлдayFa жapaмды жэне caкrayFa жapaмды-лbщrça ие болa отыpып, aзbщ-тYлiктщ ^дтты^ pезеpвтеpiн ^anbirnaCTbipyFa мYмкiндiк беpедi. Ka3arç-cтaндa бYгiнде шикiзarтыц cтpaте-гиялbщ мaцызды кeзi pетiнде rçarn" rçызылшacынa бacымдылbщ жacaдyдa.
Ka3ipri тaцдa хaдbщapaлbщ mpb^ra rçam" бaFacы жоFapы жэне шю mpbi^ra дa б^д eнiмге деген c¥paныcы жоFapы болyынa rçapaмacтaн, мемлекетiмiздегi rçarn" rçызылшacы шapyaшылыFы мен отaндbщ rçarn" eндipiciн дaмытyдыц мод мYмкiндiгi бap екендiгiне rçapaмacтaн, болмaFaннiц eзiнде елiмiздiц iшкi тутынуын ^mana^n етyдегi мэcеленi шешудщ тиiмдi жоды rçapacтыpылымaFaн.
Мемдекет тapaпынaн осы caлaны жaцFыpтy бaFытындa rçaншa бaFдapлaмaдap rçaбылдaнFaн жэне од тYпкi нэтижесше жетпей aя^тaдaды, сод бaяFы еcкipген инфpок¥Pылым, rçarn" зayыrтapындa технико-технодогиядыщ жетiлдipy, жaцapтy ж¥мыcтapдыц жYpгiзiлмегендiгiнен ^aнт шapyaшылы-FындaFы ^ожaлы^ иелеpiне тиiмciз шapyaшылbщ бодып тaбылaды.
Елiмiздегi ^aнт rçызылшacы мен ^aнт eндipiciндегi ^aлыптac^aн м^ц^й K¥лдыpay жaFдaйыныц cебептеpi:
^aнт rçызылшacын себу, ecipy, жинay жYЙеciндегi техниганыч жо^тыFы мен оныц мYлде жa-цapмayымен;
осы caдaдa aгpоном мaмaндapдыц жоктыFымен;
элитaлы^ т¥^ымдapдыц, тыцaйт^ыштapдыц шет елдеpден caтылып aдынyы жэне бaFacыныц ^ымarтылыFынaн шapya ^ожaды^тapыныц мYмкiндiгiнiц кеде беpмеyiмен;
су жYЙесiндегi тшмиз эдютер;
элi де болса кол ецбегш талап етущен;
кант зауыттары мен шаруа кожалыктарыныц арасында ортак келгамнщ болмуынан (шиюзат-ты темен багамен кабылдау;
саладагы инновациялык жацалыктарды айтпаганда карапайым, салага мацызды инфрок¥Рыл-мыныц жоктыгы.
Казакстан Республикасыныц ¥лттык экономика министрлшныц Статистика комитетшщ ель мiздегi кант кызылшасы егiстiк алкаптарыныц 2018-2020 жылдар аралыгындагы керсеткiштерiн 1-суреттен керуге болады.
25
20
15
10
2018 2019 2020
■ Казахстан Республикасы 19,6 19,5 20,8
■ Алматы обл. 11,2 13,9 16,1
■ Жамбыл обл. 8,4 5,5 4,5
■ Павлодар обл. 0,6 1,8
5
0
1-сурет - Кант кызылшасыныц 2018-2020 жылдардагы епс алкаптары, мыц га.
Ескерту: ЦР ¥ЭМ Статистика агентп непзшде жасалган.
Элеуметтiк мацызды ешмге соцгы Yш жылдагы белiнген епс алкаптарыныц мардымсызды-гын керiп отырмыз. Кант кызылшасы саласыныц Алматы облысы бойынша 2019 жылмен салыс-тырганда соцгы 2020 жылы 1,3 га гана кебейген. Ал Жамбыл облысы бойынша мYлде даму жок. Соцгы кант кызылшасы саласын дамытудыц т^жырымдамасы бойынша 2019 жылдан б^л ецщрюп Павлодар облысында есiру жоспарланып 0,6 га, 2020 жылы 1,8 га епс алкабына ешршген.
Осы алкаптардан тазаланганнан кейiнгi салмактагы жиналган ешмнщ келемi 2-суретте берiл-
ген.
2-суретте кант кызылшасыныц тYсiмiнiц керсеткiшi саланыц жалпы к¥лдырау децгейiн кер-сетедi. 2019 жылгы кацтар-желтоксан кант ендiрiсiнiц келемi 252,9 мыц тоннаны к¥рады -2018 жылгы кацтар-желтоксанга караганда бiрден 10,7%-га кем жэне Казакстанга 238,9 мыц тонна кант импортталды - б^л еткен жылдыц бiрiншi жартыжылдыгына караганда 2,2 есе кеп [4]. Отандык шикiзатын тек 3 кант зауытында - Алматы облысындагы Кексу, Аксу кант зауыттары мен Жамбыл облысыныц Мерке кант зауытында ендедь Жалпы 426 мыц тонна кант кызылшасы жи-налды, оныц 411 мыц тоннасы ецделiп, 44,6 мыц тонна ак кант ендiрiлген [5]. Казакстанныц кант ендiрiсi Yшiн шиюзатка кажеттiлiгi 500 мыц тонна кажет етедi.
Жалпы кант кызылшасы шаруашылыгы Алматы облысына караганда Жамбыл облысыныц керсеткiштерi ете темен децгейде. Кант кызылшасынан жогары тYсiмдi алу Yшiн колданылатын сораттардыц сапалылыгы екiншi фактор, себебi колданылатын кант кызылшасыныц текп т^кым-дарыныц тиiмсiздiгi.
КР Ауыл шаруашылыгы министрлiгiнiц кант кызылшасы епспк алкабында кеп колданылатын кант кызышасыныц будандары туралы мэлiмет 3-суретте керсетiлген [1]. Казакстанда кант кызылшасын есiруде колданылатын будандардыц мYлде отандык будандар пайдаланылмайды де-ген корытынды шыгады. Шетелдiк сорттарыныц iшiндегi кещнен колданылатыны - ОДЕССКАЯ-25.
2-сурет - Кант кызылшасыньщ 2018-2020 жылдардагы TYсiмi, мьщ т. Ескерту: КР ¥ЭМ Статистика агентпп негiзiнде жасалган.
Отанды; селекция сорттарыньщ улес 0,2 %-ды гана ;урайды екен. Отданды; сорттарга тек 0,1 -Айшолпан жэне 0,02 - КазСИБ 14 деген сорттары гана ;олданылады, б1ра; олардыц улес де тш-сшше ете темен. Бул ел1м1зде ;ант ;ызылшасынан селекциялы; зерттеулердщ журпзшмеу1 немесе оныц тшмд1 болмауымен тус1нд1ршед1. Сонда ;ант ;ызылшасы шаруашылыгы толыгымен импорт-ты; сорттарга тэуелдшшн керсетедь Сорттардыц басымынан кебю1 Ресей мемлекетшен келедь Кандай мемлекет болса да сапасы жогары сорттарын езшщ шаруашылыгына бэсекелестш тудырмау ушш нары;;а шыгармауы эбден мумкш.
60 50 40 30 20 10 0
48,7
7,2
I
^ 'У
3,2 1,9 1,9 1,6 1,1 0,6 0,4 0 1 ■ '
/ >Т
^ ^ #
0,1 0,05 0,03 0,02 (9
¡¿О «О «> № ^ ^
0</ / о/
/ ^ .с-
/
лОЛ
3-сурет - Республиканыц егiстiктерiнде пайдаланылатын ;ант ;ызылшасы будандары, мыц га. Ескерту: КР Ауыл шаруашылыгы министрлтнщ машметшщ негiзiнде курастырылган.
Жогарыдагы керсетшген мэселелерд1 оцтайлы шешу жолдарыныц б1р1, Жамбыл облысы мыса-лында, непз1 бар ;ант шаруашылыгын кластерлш жуйеде ;айта жацгырту усынылады.
Казiргi кезде кластерлш саясат ещрлердеп с^ранысы жогары, болашагы бар салалардыц бзсе-кеге цабтеттшг мен инновациялыгын арттырудагы тиiмдi жYЙесi болып танылды.
Кластердi калыптастыру сатысында мацыздылыгы бойынша сараланган факторлардыц келесi топтарын белiп керсетуге болады:
зерттелетiн ецiрдiц iшiнде жэне одан тыс жерлерде пайдаланылатын гылыми-зерттеу, бiлiм беру мекемелерi мен енщрютш ^йымдар жYргiзген жэне сынактан етюзген iргелi жэне колданбалы зерттеулердiц нэтижелерш багалау;
адами ресурстар-бiлiктiлiк децгейi т^ргысынан кадрлык элеуеттi жэне оны арттыру мYмкiндi-гiн зерттеу;
инфрак¥рылым - осы топтыц факторларын мына багыттар бойынша багалау: технопарктер мен бизнес-инкубаторлар; келш инфрак¥рылымы; жылжымайтын мYлiк; элеуметпк сала объекп-лерi;
табиги жэне географиялык жагдайлар-табиги-климаттык факторларды багалау (агроенщрю т^ргысынан) жэне географиялык жагдайын багалау (баска ещрлермен езара iс-кимыл т^ргысы-нан);
каржы ресурстары-^йымдардыц капиталы, Мемлекетпк кредиттер жэне баска ецiрлер субъек-тiлерiнiц инвестициялары есебiнен калыптаскан ещрдщ каржы ресурстарын багалау;
аралас жэне кызмет керсету салалары-ынтымактастык Yшiн колда бар немесе элеуеттi косалкы жэне салааралык ендiрiстердi талдау;
азык-тYлiк каушшздшн камтамасыз ету - бизнес-кызметтiц жекелеген багыттары бойынша ел-дiц азык-тулш кауiпсiздiгiн камтамасыз етуге ецiрдiц ыктимал Yлесiн багалау (басым максаттарга кол жетюзу).
Жогарыдагы келтiрiлген кластердi калыптастыру сатысында мацыздылыгы басым сараланган факторлардыц Жамбыл облысыныц кант кызылшасы шаруашылыгын экономикалык жэне элеу-меттiк элеуетше тYЙiстiретiн болсак, облыстыц кант кызылшасын кластерлiк эдiсте дамытудагы артыкшылыгы мен кемшшгшен темендегi нэтижеге ие болады:
I. Артыкшылыгы:
облыстыц колайлы, жайлы табиги-климаттык элеуетiнiц басымдылыгы (агроендiрiс т^ргысы-нан да жэне географиялык орналасу жагдайындагы баска облыстармен езара карым-катынас т^р-гысынан да);
сугармалы епс алкаптарыныц басымдылыгы; адами ресурстардыц мол элеуетшщ басымдылыгы; инфрак¥рылым элеуетiнiц жеткшкп децгейдегi басымдылыгы; каржы ресурстарыныц элеуетц
кант кызылшасын есiрумен шаруашылыктыц барлык санаттары бойынша - 5599,8 шаруа-шылык, олардыц 1140,0 - ауыл шаруашылык кэсiпорындары мен 4459,8 шаруа кожалыктары немесе фермелiр кожалыктар айналысады. (1980 жылдары Жамбыл облысында тек кант кызылшасына маманданган непзп 3 аудан болган: Кордай (епс алкабы - 9000 га); Мерю (8200 га); Шу (7800 га) жэне Свердлов (казiргi Байзак - 6200 га) аудандары жэне Yлесi темен 2 аудан: Жамбыл (2600 га); Т.Рыск¥лов (3000 га). 1 гектар епс алкаптарынан - 297 центнер ешм алынган, Облыста кант кызылшасына маманданган шаруашылыктыц жалпы саны 36 - савхоздар мен калхоздардан к¥ралган); кант кызылшасын еццейтш зауттардыц болуы.
II. Кемшiлiгi:
кант кызылшасы шаруашылыгы бойынша iргелi гылыми-зерттеу жэне колданбалы зерттеу-лердiц жYргiзiлмеуi немесе олардыц нэтижелерiнiц тиiмсiздiгi;
кант кызылшасы епс алкабтарыныц ендеуiнен бастап, оган т^кымды себу, есiру, жинаудагы дейiнгi технологиялык процесстiц ескiргенi, т^рпайы техниканыц болуы жэне оныц мYлде жацар-мауы мен элi де болса кол ецбегш талап етуде;
кант кызылшасы т^кымыныц отандык сорттарыныц тYсiмдiлiгiнiц темендiгi (90% шетелдiк т^кымга тэуелдi болуымен);
егiс алкаптарына енпзшетш тыцайткыштардыц шет елдерден сатылып алынуы жэне багасы-ныц кыматтылыгынан шаруа кожалыктарыныц мYмкiндiгiнiц келе бермеуiмен тиесшше тыцайт-кыштардыц аз колданылуы;
шиюзатты сактаудыц узак мерзiмдi технологиялары енгiзiлген коймалардыц жоктыгы (кызыл-шаны узак сактау технологиясы бYгiнгi кYнi тек АКШ-та гана колданылады.
су жYЙесiндегi кYPделi мэселелердщ болуымен жэне сугарудыц тиiмсiз эдютершщ колданы-
луы;
осы салада кэшби мамандардыц болмауы, мысалы, 2019 жылдагы Жамбыл облысыныц негiзгi элеуметпк-экономикалык кeрсеткiштерi бойынша КР ¥лттык экономика министрлтнщ Статистика комитетi мен М. Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университетшщ оку багдарламалары негiзiнде жасалган 1 кестеде Жамбыл облысындагы ЖОО-дар мен колледжтер саны жэне олардагы ауыл шаруашылыгына тиiстi мамандыктары бершген. Сонда Жамбыл облысында 6 - ЖОО-ны мен 45 колледждер жумыс жасайды. Олардыц тек 1 гана ЖОО-ны «М.Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университепнде» агрономия, су ресурстары жэне суды пайдалану (мелиорация жэне суар-малы жерлер) жэне ешмдш шаруашылыгы eнiмдерiн eндiру технологиясы бойынша мамандык-тары бар [6,7]. Ал 45 колледждщ маман дайындауында осы салага мYлде катысы жок.
1-кесте - Жамбыл облысындагы ЖОО-дар мен колледжтер саны жэне олардагы ауыл шаруашылыгына тшсл
мамандыктары (2019 ж.)
№ Аудандар ЖОО саны Колледждер саны Ауыл шаруашылыгы саласындагы мамандар даярлау багыттары
1 Жамбыл облысы бойынша 6 45 1 (ЖОО)
2 Жамбыл - 1 -
3 Жуалы - 1 -
4 Байзак - 1 -
5 Т.Рыскулов - 1 -
6 Талас - 3 -
7 Сарысу - 3 -
8 Мойынукм - 1 -
9 Мерю - 2 -
10 Шу - 4 -
11 Каратау к. - 4 -
12 Жанатас к. - 2 -
13 Тараз к. 6 23 1
М. Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университет! 6В081 -Агрономия
6В086 - Су ресурстары жэне суды пайдалану (мелиорация жэне суармалы жерлер)
6В08112 - Оамдж шаруашылыгы eнiмдерiн eндiру технологиясы
Ескерту: Казакстан Республикасы ¥лттык экономика министрлт Статистика комитетшщ 2019 жылдардагы Жамбыл облысыныц непзп элеуметпк-экономикалык кeрсеткiштерi мен М. Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университетшщ оку багдарламалары непзшде курастырылган.
Жогарыдагы сарапталган мэселелер бойынша Жамыл облысында кант кызылшасы шаруашы-лыгыныц казiрri калыптаскан жагдайындагы артыкшылыктарынан эрине кемшшктщ басымды-лыгы аныкталган. Осы нэтиже ел каушшздшнщ экономикалык кeрсеткiштершщ шектi мэндер> не сэйкес азык-тулшпен eзiн-eзi камтамасыз етудщ оцтайлы децгей - 75% болса, Казакстанда 2018 жылдыц корытындысы бойынша кант eнiмi бойынша бул кeрсеткiш 49%-ды курады.
Кант-стратегиялык мацызы бар eнiм. Егер астык 1 нeмiрiмен жYрсе, онда кант - 3 нeмiрiмен. Казакстанда азык-трткпен eзiн-eзi толыктай болмасада 70%-га камтамасыз ету Yшiн мемлекет тарапынан колдаудыц нэтижелi багдарламасы кажет.
Эйткенi осы уакытка дейiнгi кант кызылшасы шаруашылыгы тарапынан кабылданган баг-дарламалардыц нэтижесiнде Казакстан кант eнiмiнен 90% импортка тэуелдi болып шыкты. Iшкi сураныстыц 10%-ы гана жабылган.
Сондыктан жалпы Казакстанныц жэне Жамбыл облысыньщ кант кызылшасы мен кант ецщрю нарыгындагы казiрri калыптаскан даму жагдайына экономикалык т^ргыда зерттеулер жасадык. Ce6e6i осы мэселенi зерттеуде бiздi бiрнеше сурактар мазалады, дэлiрек келтiрсек: дэл к^р Казакстанныц кант импортына деген 90% тэуелдшп жэне iшкi сураныстыц тек мардымсыз 10% га гана камтамасыз етiлуi;
iргелi дамыган ецщрютщ тарихында еткен гасырдыц 30-шы жылдарынан бастап Жамбыл облысында кант кызылшасын 42 мыц гектардан астам алкапта егiлгенi; енiмдiлiгi орташа есеппен гектарынан 300-ден 900 центнерге дейiн ешм алганы; кант кызылшасын есiруден тек Жамыл облысыныц езiнен 60-тан астам Социалист^ Ецбек Ерi шыкканы; ал 1967 жылы Жамбыл облысы 1 250 000 тонна кант кызылшасыныц рекордтык енiмi Yшш Ленин ордешмен марапатталды деген жетютштердщ болганы тарихтан белгш. Кецес дэуiрiндегi жанданып, дамып т^рган кант шаруа-шылыгы мен кант ецщрюшщ осындай кол жетюзген жетiстiгiн одан эрi дамытып, ХХ1 гасырдыц бэсекеге кабiлеттi дамыган ецщрюшщ децгейiнде дамытудыц орнына, оныц осыншама кулды-рауыныц себебiн зерттедiк.
1здешс зерттеулерiнен шыккан корытынды темендегi 2-кестеде берiлген:
2-кесте - 2019 жылгы Жамбыл облысыныц кант кызылшасы мен енд1ршген кант ецiмiцдегi зерттеулердщ нэтижеа
Жамбыл облысыныц халкъшыц саны - 1 125 000 мыц адам
Епс алкабы 6810 мыц га
Жиналган ецiмi 230 -250 ц/га = 18.000 тыс тонн.
Кант к;ызылшасыцац ецдiрiлгец кант 2250 тонн
Импорт мен косккандаты ецдiрiлгец кант 157 100 мыц тонна
1шю нарыкта ж^1л^ша тутыну 43 755,00 тонна
Жтына жан басына такданда тутыну 36,56 кг
Айына жан басына шакканда тутыну 3,05 кг
Обл^1стагы 1 кг канттыц багасы 240 тенге
ТYскец табысы 23 565 000 мыц тенге
Сырты нарыва шыFарылFацы 113 345,00 мыц тонна
Казахстан халккыныц каппы жан басына шакканда жылына тутъшуы 500 000 мыц тонна
2019 жылы Казахстан Республикасы енд1ршген кант 225 400 мыц тонна
274 600 мыц тонна Ресей мен Белоруссия мемлекеттершен импортталган кантпен есебшен камтамасыз еталген
Казак;стаццын импортка жумсалатъш шыгы 108 млн $
Ескерту. Авторлардык зерттеулершщ непзшде к^растырылган.
Отандык кант кызылшасыныц есебiнен шю кант нарыгыныц 46,2%-ы камтыган, ал 53,8% нарыктыц еркiн Yлесiн - басымы белiгi Ресейлiк (75%) жэне Белорус импорттымен камтамасыз етiлген. Жамыл облысы шю нарыгын кант кызылшасынан ендiрiлген кантпен камтамасыз ете алмауынан косымша импорттык шикiзатка тэуелдi жэне соныц есебiнен iшкi нарыкты жауап, артыгымен - 113 345,00 мыц тонна енщршген.
Осы т^ргыда облыстагы кант кызылшасын есiретiн iрi ШК; «Трансфер» (700 ц/га); «Сыпатай Батыр» (700 ц/га) жэне орта децгейдеп «Касапхана», «Ерасыл» (300-350 ц/га) «Картжурт»; «Сам-гау» (300-280 ц/га) сиякты фермерлiк кожалыктар ендiрiсiнде тамшылап сугару, франциялык элиталык тукым сорттарын жэне жердi ецдеуде, тукымды себуде жаца технологияларды колдану негiзiнде жогары керсетюштерге кол жеткiзген.
Жамбыл облысыныц кант кызылшасы мен кант ендiрiсi бiр-бiрiмен байланыста жYретiн клас-терлiк курылымныц бiр белiгi. Сондыктан бiздiц усынып отырган зерттеу такырыбымыздыц негiзгi нэтижес Жамыл облысыныц тарихи калыптаскан кант кызылшасы шаруашылыгы мен кант нары-
гын кажетп децгейде дамыту Yшiн оларды кластерлiк эдю негiзiнде жацгырту аркылы бэсекеге кабшетп ^ант кызылшасы саласы мен кант ецщрюш дамыту керек.
Ол Yшiн болашакта бэсекеге кабшетп шикiзат пен дайын енiмдi шыгарудагы облыстыц кант кызылшасы шаруашылыгыныц элеуетi багаланып, темендеп берiлген «Жамыл облысы бойынша кластерлш жYЙешц тартымдылыгы» жасалды.
Кант кызылшасы мен кант ецщрю кластерлершщ басты курылымдары:
1. Мемлекеттiк колдау - КР Ауылшаруашылыгы министрлiгi.
2. Облыстык экiмшiлiк - Жамбыл облысыныц эюмшшп.
3. Каржылык мекемелер - «"КазАгро" Холдинп» АК, екiншi децгейлi банктер, жеке лизингтiк компаниялар, кредитпк серiктестiктер жэне микрокаржы уйымдары.
4. Ецбек ресурсы - кэсiби агроном мамандарын дайындау - М. Х. Дулати атындагы Тараз мем-лекетпк университетi мен облыс аудандарындагы колледждер (сонымен катар облыс халкыныц 53% ауыл халкы).
5. Fылыми-зерттеу институттар: Казак Су шаруашылыгы гылыми-зерттеу институты (КазFЗИ), Жамыл ЖШС; Казакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министрлшнщ «Жамбыл облыстык ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц сорттарын сынау женiндегi инспекциясы» ММ; «Казак егшшшк жэне есiмдiк шаруашылыгы гылыми-зерттеу институты" ЖШС Жамбыл филиалы»; Агробиологиялык гылыми-зерттеу институты (Байзак ауданында).
6. Техникалык жэне технологиялык инфрокурылым - «КазАгроКаржы» АК Жамбыл филиалы.
7. Тыцайткыштар:
«Минералды тыцайткыштар» «Казфосфат» ЖШС Тараз каласы;
Каратау каласындагы кешецщ минералды тыцайткыштар ендiрiсiнiц химиялык зауыты;
«Тараз химиялык паркi» минералды тыцайткыш ендiрiсi.
8. Шикiзатты сактау коймалары: кызылшаны ецдеудiц жэне узак мерзiмдi сактаудыц амери-кандык технологиясын енпзу (ецдеудiц ец Yздiк комбайны Amity).
9. Келш логистикасы: ЖYк тасымалы - КТЖ филиалы - ЖТ Жамбыл белiмi; Жамбыл маги-стральдык желi белiмшесi; халыкаралык дэлiз «Батыс Еуропа-Батыс Кытай».
10. Кант кызылшасын есiретiн негiзгi аудандары мен iрi ШК, ЖШС:
Кордай, Шу, Мерю, Жуалы, Байзак аудандары мен «Трансфер»;
Сыпатай Батыр», «Касапхана»; «Ерасыл»; «Картжурт»; «Самгау».
Жалпы зерттеудiц кортындысы Жамбыл облысында есiрiлетiн кант кызылшасы сапасы жагы-нан да, тYсiмi жагынан да жогары керсеткiштерге ие. Бiрак езiнiц ендiрген кант енiмiмен облыс халкын толыктай камтамасыз ете алмайды. Отандык шикiзат пен импорттык шиюзатты косканда гана мемлекеттiц iшкi кант нарыгыныц 46,2 % - орындалып отыр. Сондыктан Жамыл облысыныц тарихи маманданган кант кызылшасы саласын жаца децгейге кетерш, бэсекеге кабiлеттi шиюзат пен дайын кант енiмiн элемдш нарыкка шыгаруга мYмкiндiк беретiн жолы шаруашылыкты толыктай кластерлiк эдю жYЙесiнде жацгыртып, кешендi дамыту аркылы жYзеге асыруга болады. Клас-терлш эдiстiц негiзi инновация жэне бэсекелеспктщ бiрлестiгi. Мысалы, Жамыл облысында кант кызылшасын ешретш жетекшi iрi «Трансфер» мен «Сыпатай Батыр» шаруа кожалыктарына КР АШМ-гi тарапынан кант кызылшасын ешруден элемдiк ондыкка кiретiн ТYркия мемлекетiнен келген сарапшылардыц берген непзп кемшiлiгi бiздiц отандык кант кызылшасыныц гылыммен байланыстыц жоктыгын басып айткан [8].
Сарапшылардыц берген багасымен толыктай келiсемiз. Себебi кант кызылшасы саласында отандык iргелi гылыми-зерттеу жумыстаныныц мардымсыздыгы керiнедi. Эсiмдiк шаруашылы-гында гылыми-зерттеу жумыстарыныц басымы астык шаруашылыгын дамытуга багдарланган. Кант кызылшасы саласында егшетш элиталык деп аталатын будандар тек шет елдерден, эсiресе Ресей мен Франциядан сатып алынады. Тыцайткыштардыц, техникалык жабдыкталудыц жагдайы дэл сондай кYЙде. Сонымен катар облыс халкыныц 63% ауыл халыкын курайды. Осы тургыда ауыл халкын жумыспен камту мэселелерi оцтайлы шешiлетiнi анык.
Сондыктан бiздiц усынып отырган кластерлiк жYЙенiц негiзгi кагидасы инновациялык енiм алу, ал ол ез алдына бэсекеге тYсе алатын ДС¥-ныц талаптарына толыктай сай келетш жогары экологиялык сапалы енiм.
ЭДЕБИЕТ
[1] Казахстан Республикасы агроенеркэсшпк кешешн дамытудыц 2017-2021 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасытыщ орындалу барысы бойынша есеп. Казахстан Республикасы Yкiметiцiн 2018 жылгы 12 шiлдедегi № 423 каулысы.
[2] Необходимы срочные меры по спасению сахарной отрасли Казахстана. Что приводит к развалу отечественного производства. https://kursiv.kz/news/otraslevye-temy/2019-12.
[3] Дятловская Е. Сахарная отрасль вышла на рекордные объемы производства // Агроинвестор. 7 октября 2019. https://www.agroinvestor.ru.
[4] В Казахстан импортировали почти 239 тысяч тонн сахара, https://kapital.kz/s/economic/.22 сентября 2020 г.
[5] В Казахстане завершена переработка сахарной свеклы урожая 2019 года. Степь агрохолдинг.admm@sugar.ru.
[6] Казахстан Республикасы ¥лттъщ экономика министрлт Статистика комитетшщ 2019 жылдардагы Жамбыл облысыныц непзп элеуметтiк-экономикалык; керсетшштерг
[7] М. Х. Дулати атындагы Тараз мемлекетпк университетшщ оку багдарламалары.
[8] Отчет о проведении консультации на тему «Особенности возделывания сахарной свеклы в целях повышения урожайности» по направлению «Сахарная свекла». - Астана: МСХ РК, НПП «Атамекен». 2019.
REFERENCES
[1] Report on the implementation of the State program for the development of the agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan for 2017-2021. Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated July 12, 2018 No. 423 (in Kaz.).
[2] Urgent measures are needed to rescue the sugar industry in Kazakhstan Which leads to the collapse of domestic production. Https://kursiv.kz/news/otraslevye-temy/2019-12 (in Russ.).
[3] Dyatlovskaya E. The sugar industry has reached record production volumes // Agroinvestor. 2019. 7 October. https: //www.agroinvestor.ru (in Russ.).
[4] Almost 239 thousand tons of sugar were imported to Kazakhstan, https://kapital.kz/s/economic/ September 22, 2020 (in Russ.).
[5] In Kazakhstan, the processing of sugar beets of the 2019 harvest has been completed. Steppe agroholding.admin@sugar.ru (in Russ.).
[6] Kazakhstan Respublikasy Ulttyk economy ministers statistics committeeinin 2019 zhyldardagy Zhambyl baldsynyk negizgi aleumettik-ekonomalyk kursetkishteri (in Kaz.).
[7] M. Kh. Dulati atyndagy Taraz memlekettik universityinin onu baadarlamalary (in Kaz.).
[8] Report on the consultation on the topic "Features of the cultivation of sugar beet in order to increase yields" in the direction of "Sugar beet". Astana: Ministry of Agriculture of the Republic of Kazakhstan., NPP "Atameken". 2019, August 6 (in Russ.).
Г. О. Жандосова1, Г. М. Сабденалиева2, А. К. Куспанова3
1 Магистр, старший преподаватель (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан) 2К.пед.н., доцент (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан) 3Магистр, доцент (Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан)
ПУТИ РАЗВИТИЯ САХАРНОГО СВЕКЛОВОДСТВА В ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ ПО КЛАСТЕРНОЙ СИСТЕМЕ НА ОСНОВЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО И ПРИРОДНО-РЕСУРСНОГО ПОТЕНЦИАЛА
Аннотация. До сих пор сахарное производство в стране не вышло на запланированный уровень. Причина - зависимость на 90% от импортной продукции и сырья. Мы проанализировали и предложили пути развития сахарного хозяйства в кластерной системе на примере Жамбылской области. Проведён анализ этой проблемы. В результате выполнения требований кластерной системы зависимость отрасли от импортного сырья может быть минимизирована.
Ключевые слова: сахарное свекловодство, сахарное производство, агропромышленный комплекс, государственные программы, кластерная система, импорт.
G. O. Zhandosova1, G. M. Sabdenalieva2, A. K. Kuspanova3
1Master, Senior Lecturer (Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Almaty, Kazakhstan)
2Candidate of pedagogical sciences, associate professor (Kazakh National Pedagogical University named after Abai, Almaty, Kazakhstan)
3Masters, Associate Professor (Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Almaty, Kazakhstan)
THE WAYS OF DEVELOPMENT OF SUGAR BEET IN THE ZHAMBYL REGION ON THE CLUSTER SYSTEM BASED ON ECONOMIC AND NATURAL RESOURCE POTENTIAL
Abstract. The article highlights the current situation and the level of development of sugar beet in the state at the present time. How many state programs have been adopted to raise this branch of the agro-industrial complex to a new level of development. It can not be said that so far there has been a rise to a new level or significant changes in the sugar industry and sugar production. The reason is that the state's dependence on 90% of only imported products and raw materials is an indicator of the inefficient result of these programs. The ways of sugar farming development in the cluster system are analyzed and proposed on the example of the Zhambyl region according to these industries. The analysis on this problem is carried out, as a result of meeting the requirements of the cluster system, import dependence in the sugar beet farm is minimized.
Keywords: sugar beet farming, sugar production, agro-industrial complex, state programs, cluster system, import.
