CC BY
5Ландшафттану
Ландшафтоведение
Landscape science
ЭеЖ 911.2; 63:001.12/18; 631:153
В. С. Крылова1, И. Б. Скоринцева2, Т. А. Басова3, Г. Алдажанова4
1Г.г.к., ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясыньщ ага гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан) 2Г.г.д., ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясынын жетекшiсi («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан) 3Б.г.к., ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясынын бас гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздт институты» АК, Алматы, Казакстан) 4Ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясынын гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздт институты» АК, Алматы, Казакстан)
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЬЩ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫН ИГЕРУ ЖЕРЛЕРШЩ ДЕГРАДАЦИЯЛАНУЫН БАГАЛАУ
Аннотация. «КР БFМ География жэне су каушаздш институты» АК-ын ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясында AP05132212 гранттык каржыландыру шенбершде вткiзiлген Жамбыл облысынын ауыл шаруашылыгы жерлерiнiн деградациялануын зерттеудiн нэтижелерi кврсетшген. Далалык зерттеулер, мониторингтiк бакылаулар жэне ЖКЗ деректерi негiзiнде ауыл шаруашылыгы алкап-тарынын к&^рп замангы экологиялык ахуалына бага берiлдi жэне олардын деградациялану денгейi белл-лендi. Ауыл шаруашылыгы жерлершщ жай-кYЙiн багалаудын картографиялык Yлгiлерi кврсетiлдi, олардын деградациялануын болдыртпау жэне алдын алу бойынша табигатты коргау iс-шаралары ^сынылды.
ТYЙiн сездер: жердiн деградациялануы, ауыл шаруашылыгын игеру жерлер^ жер ресурстары, картографиялык Yлгiлер, табигатты коргау iс-шаралары.
Kipicne. БYгiнде Казакстанда ауыл шаруашылык табигатын утымды пайдалану т^жырым-дамасын к¥ру кезвде ауыл шаруашылыгына камтылган жерлердщ жай-кYЙiн зерттеу басымдыкка ие болуда. Олар республиканын теракты дамуга квшу т^жырымдамасымен толык келюедг Осы т^жырымдаманын кагидаттарына непзделген экологиялык зерттеулер шенбершде швлейт-тену жагдайында дамып келе жаткан ауыл шаруашылыгын игеру жерлершщ деградациялану денгейн зерттеу, олардын вз1н-вз1 реттеу жэне калпына келтру мYмкiндiгiн айкындау, экологиялык ауыл шаруашылыгын нормалау y™^ олардын даму багыттары мен нысандарын аныктау басталды.
Зерттеу эдктемесь Жамбыл облысынын ауыл шаруашылыгы жерлерш зерттеу жэне карто-графиялау ауданнын ауыл шаруашылык даму зандылыктарын жэне кещстштш-уакыттык ерек-шелштерш багалауга мYмкiндiк беретш жYЙелi, тарихи-географиялык, типологиялык жэне аудан-дык тэсшдерден непзделдь Картографиялык тэсш облыстын ауыл шаруашылыгында пайдала-нылатын жерлердщ деградациялану денгешн жэне масштабтарын кврсететш непзп эдю болып табылды. Тандалган багалау критерийлер1 мен жерлердщ деградациялану дамуынын кврсетюш-тершщ басымдылыгы DPSIR (Driving forces - Pressure - State - Impact - Response) концептуалды сызбасына, жерлердщ деградациялану критерийлер1 мен индикаторларын орнату бойынша эдютш жэне эдютемелш эз1рлемелер1не (FAO, LADA и др.) сэйкес аныкталды. Б^л ауыл шаруашылыгы жерлерш багалау жэне картографиялау y™^ олардын кешендшшн вндеуге мYмкiндiк бердь Кврсетшген картографиялык кещспкпк юпеттес Yлгiлер зерттеудщ непзп к¥ралы рет1нде жэне б1р уакытта жерлердiн казiргi жагдайы бойынша акпараттын алмасу формасы ретшде карастырылады.
Талкылау жэне нэтижелерь Жамбыл облысы Казакстанныц ощустшнде орналаскан, суармалы егiншiлiктi жэне врютш-жайылымдык мал шаруашылыгын дамыту Yшiн жарамды агроклиматтык, жер жэне су ресурстарына ие. Дегенмен мундагы сумен камтылу - кYрделi тежеуiш фактор болып саналады (1-сурет).
1-сурет - Жамбыл облысыныц су ресурстарымен камтылу картасыныц узшдга
Бiрiншi кезекте, бул су ресурстарыныц мемлекетаралык таралуына, су пайдаланудыц катац лимиттенуiне, Шу жэне Талас взендершщ агын режимшщ взгеруiне байланысты YДемелi шектелуiмен тYсiндiрiледi. Облыстыц ауыл шаруашылыгы Yшiн су ресурстарыныц камтамасыз етiлуi жэне ауыл шаруашылыгы жерлершщ вщмдшп мэселесi ауыл шаруашылыгын теракты дамытудыц тежеуiш факторларыныц бiрi болып табылады.
Жамбыл облысындагы iрi взендердщ су шаруашылыгы мэшнщ ерекше мацыздылыгы Шу, Талас жэне Асы взендершщ жалпы жылдык жиынтык агынынан куралатын 4106 млн м3 (сулы-лыгы бойынша орташа жылгы есеппен), 3046 млн м3 немесе 74,2% жиынтык агыны Кыргызстан Республикасында калыптасуымен расталады. Тек жалпы жиынтык агыныныц 1060 млн м3 немесе 25,8% Казакстан аумагында калыптасады. Аталган взендер агынын бвлу 1983 жылы кабылданган Казакстан жэне Кыргызстан арасындагы Шу жэне Тласа взендершщ агынын бвлу жвшнде Ережес негiзiнде iске асырылады [1, 2].
Облыстыц барлы; жер корыныц 82,7 %-ы суармалы жэне тэлiмi епншшгше, жайылымдык мал шаруашылыгына пайдаланылатынын атап вткен жвн. Ауыл шаруашылыгы алкаптарыныц курылымында барлы; жер санаттарында жайылымды жерлер басым келiп, ауыл шаруашылыгы алкаптары ауданыныц 90 %-ын к¥райды. Негiзгi жайылымдык алкаптар орташа жылдык внiмдiлiгi 1,1-2,5 ц/га бiрлiгiне Бетпакдала кумды массивтерiнде жэне Мойынкумда шогырланган. Облыстыц табиги жемшвп базасыныц болуы отарлы мал шаруашылыгыныц (мал шаруашылыгы, кой шаруашылыгы жэне жылкы шаруашылыгы) даму багыттарын айкындады (2-сурет).
Облыстыц жазыктыкты швлдi зонасы шегiнде мал врю Yшiн жем-швп алкаптарын пайдалану олардыц суландырылуы жагдайында мYмкiн болады. 2019 жылдыц басына карай облыс шегiнде 72,8 % жайылымдык жерлер суландырылды. Жайылымдарды суландыру бойынша шиелешскен жагдай Мойынкум (суландырылган жайылымдардыц ауданы 57,7 %-ды курайды), Сарысу (64,7 %)
2-сурет - Жамбыл облысыньщ жемшеп алкаптарыныц орташа eнiмдiлiгi картасыныц Yзiндiсi
жэне Шу (65,6 %) эюмшшк аудандарында байкалады. Тараз к. а. жайылымдардыц 8,7 % суландырылды. Суландырылган жайылымдардыц ец кеп аудандары Байзак, Жуалы, Мерю жэне Талас эюмшшк аудандарында байкалады жэне олардыц барлык жайылымды жерлер ауданыныц 90 %-дан астамын к¥райды.
Жамбыл облысында егш шаруашылыгы ушш 836,5 мыц га епспк жер пайдаланылады, бул ауыл шаруашылыгы алкаптары аумагыныц 8 %-ын курайды, оныц ш1нде 210 мыц га жер суландырылады. Облыстыц суармалы епстш барлык епспк алкаптарыныц 25,1%-ын алып жатыр, олар б1ркелю орналаспаган жэне непзшен Шу, Талас жэне Асса езендершщ ацгарларына, сондай-ак тау бектершдеп аллювиалды-пролювиалды жазыктарга орайластырылган. Епспктщ ешмдшп, б1ршш1 кезекте, бонитет балдарымен керсетшген топырактыц кунарлылыгымен айкындалады [3]. 210 мыц гектар суармалы епспктщ тек 9,2 мыц га-ныц 50-ден астам топырак бонитет балы бар екеш аныкталды. Суармалы епспктщ 170,7 млн га топырак бонитетшщ баллы 40-тан 50-ге дешн, бул жерде ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц жаксы ешмдшгш бершедь 26,1 мыц га суармалы алкапта топырак бонитетшщ балы 40-тан темен. Бонитеттердщ шекп мэндер1 25-тен 57-ге дешн ерекшеленед1, бул, эрине, топырактыц эртурл1 экологиялык турактылыгын жэне егшшшк жуйеле-рше, оныц шшде кунарлылыкты сактау шараларына эртурл1 тэсшдерд1 аныктайды (3-сурет).
Туракты турде суарылатын жерлер алацдарыныц динамикасын жэне Асы, Талас жэне Шу езендершщ бассейндервде 20 жылдык кезецде суаруга арналган су алу келемш талдау олардыц 2003-2007 жылдары айтарлыктай темендегенш керсетп. Суармалы епншшктеп ерекше шиеле-шсп жагдай Талас езеншщ бассейншде байкалады, онда карастырылып отырган кезецде туракты суармалау алацдары 1998-2002 жж.салыстырганда 25 %-га, ал су алу келем1 40 %-га азайды. Бул суы аз кезещмен жэне Кыргызстаннан белшетш су келемшщ азаюымен, сондай-ак суландыру инфракурылымныц техникалык жагдайыныныц нашарлауымен тус1нд1ршед1. Соцгы бес жыл шшде су алу жэне туракты суармалау алацдарыныц улгаюыныц жалпы урдю1 байкалады, алайда аталган езендердщ бассейндер1 бойынша 2013-2019 жылдары суармалау алацы 1998-2002 жыл-дардагы аумактыц небэр1 82 %-ын, ал суаруга арналган су алу келем1 небэр1 72 %-ды курайды, бул Жамбыл облысыныц суармалы епншшгше тартылган жерлердщ деградациялануыныц калып-таскан урдюш керсетедь
Облыс аумагыныц кеп жылдык ауыл шаруашылык игершу1 букш жер ресурстарыныц фондык элеуетшщ темендеуше, ешмдшп темен (1,2 ц/га-дан кем) жайылымдардыц басым болуына (жайылымдык алкаптар ауданыныц 78 %-ы), топыракта корекпк заттардыц (эс1ресе караш1р1ктщ) аз болуына экеп сокты. Суармалы массивтердеп далалык зерттеулер караш1р1к мелшер1 жогары топырак ауданыныц улес шамамен 5 %-ды, орташа - 26 %-ды, темен - 69 %-ды курайтынын керсетп.
3-cypex 3 - Жaмбыл oблыcыньщ lonmpa; бoиитетi кapтacыньщ Yзiидici
Тoпыpaктыц жэне жеp ac™ cyлapыиыц copтaццaиyы caлдapыиaи тyыидaFaи дегpaдaциялык Ypдicтеpге 163 мыц гектapдaи aCTan ^pa^ra cyapмaлы жеpлеp ¥шыpaFaиы aныктaлды, б^л eцipдeri cyapмaлы егicтiк a^ambiq 78 %-ыи к¥Paйды. Олap иепзшеи Kopдaй, Бaйзaк, Жaмбыл, Шу жэне Mepra экiмшiлiк ayдaидapыидa шoFыpлaиFaи.
Жaмбыл oблыcыиыц aллювиaлды жaзыктapы мен aцFapлык кeшeидepiидe cyapy мaccивтepi opиaлacкaи, 57,1 мыц ra aлкaптa жepлepдiц copтaндaиyы бaйкaлaды, co^rn 5 жылдa copтaц-дaFaи cyapмaлы жepлepдiц ayдaны 14 %-Fa ^Farç^i. Сyapмaлы епст1ктщ 13,8 %-Fa жyыFы топы-pa^ibiR opтaшa жэне кaтты copтaндaиyыиa ^rnpaFa^ Оpтaшa жэне кaтты т^зды cyapмaлы жepлep-дщ ец Yлкeи ayдaндapы Шу ayдaиыидa (93,3 мыц ra) жэне Т. Рыcк¥Лoв aт. ayдaидa (54,5 мыц ra) opиaлacкaи. Ka3ipri yaкыттa cyapмaлы aлкaптapдa oлapдыц мeлиopaциялык жaй-кYЙiиiц иaшapлay мэceлeci шиeлeиice тYCтi. Сyapмaлы жepлepдiц 9 %-ы т¥ЗдылыFыиыц кYштi бoлyыиa бaйлaиыcты тыцaЙFaи жepлep caиaтыиa ayыcтыpылды.
ЖoFapыдa aтaлFaидaй, oблыcтыц ^pa^ra cyapy кaжeттiлiriиe cy глудыц иeгiзгi кeздepi бoлып тpaиcшeкapaлык Шу, Тaлac, Аccы жэне т. б. eзeидepi caиaлaды. Судыц caпacы бoйыншa б^л e3e^ дep KыpFызcтaи ayмaFынaн элдeкaшaи лacтaиyмeи жeткiзiлeдi, oл e3 кeзeгiидe жepдiц экoлoгия-лы; жaFдaйынa эcep eтeдi. Олap лacтaиyдыц 3 camama жaтaды, Шу eзeиi opтaшa лacтaиFaи (СЛКИ = 1,5 кдоады); Тaлac eзeиi opтaшa лacтaиFaи (СЛКИ = 1,55); Аccы eзeиi opтaшa лacтaиFaи (СЛКИ = 2,2); A;cy eзeиi opтaшa лacтaиFaи (СЛКИ = 1,91) [4]. Б^л ayылшapyaшылык жepлepiнiц ayыp мeтaлдapмeи, м^гай eиiмдepiмeи жэне т.б. лacтaнyынa ыктл eтeдi жэне e^p^crn™ кэciпopыидap мен кeлiк шыFapыидылapымeи бaйлaиыcты. Облыстыц cy жэне жep pecypcтapыи лacтayдыц ipi кeздepi бoлып Жaцa Жaмбыл фocфop зayыты, Жaмбыл мХимпpoмм eидipicтiк бipлecтiгi, Жaмбыл cyпepфocфaт зayыты, мгл шapyaшылыFы кeшeидepi жэне Karra т^эмысты; кaлдыктap пoлигoидapы тaбылaтыны aиыктaлды.
Зepттeyлep бapыcыидa 3,2 мыц ra cyapмaлы eгicтiктi ;oca aлFaидa, 52,7 мыц ra eгicтiк жepлep cy эpoзияcыиa ¥шыpaFaиы aиыктaлды. Епепк aлкaптapдыц бapыишa шaйылFaи anKamaprn Жуолы -27 % (27,7 мыц ra), Caprncy - 29,2 % (7,3 мыц ra) жэне Mepra - 8,3 % (8,2 мыц ra) эюмшшк ayдaн-дapыидa бaйкaлaды [5]. Егicтiк aлкaптapыиыц жел эpoзияcы 54,3 мыц ra ayмaктa тapaлFaн.
Ауыл х^^^щ жэне aгpapлык ceктopдыц шapyaшылык жYpгiзyшi cyбъeктiлepiиiц ayыp экoнoмикaлык жaFдaйыиыц иэтижeciидe oблыcтaFы YЙ мaлы eлдi мeкeидepдiц мaцыидa (5 км
зонада) жайыла бастады. Ауыл мацындагы жэне суат^а жа^ын жайылымдарга ^за^ уа^ыт кезещ iшiнде epic жуктемесшщ ^лгаюы, жайылу жэне нормаланбаган мал жаю есебшен жайылымдардыц ете ^атты деградациялануына экеп сокгы. Облыстагы жер учаcкелеpiн жекешелецщру нэтижеciнде мал шаруашылыгын республикааралыщ, облысаралыщ жэне ауданаралыщ реттеудщ, атап айщанда жайылымдарды угымды пайдалану Yшiн малдыц маусымдыщ айдау ротациясыныц бipыцFай жуйеш жойылды. Б^л фактор мал шаруашылы^ыныц дамуына да, жайылымдардыц экологиялыщ жаF-дайына да кеpi эcеpiн типздь Зерттеу нэтижеci керсеткендей, облыс аумаFыныц cолтYCтiк-батыc бeлiгiнде, халыщ тыFыз орналас^ан аудандардан шалFайда, жайылымдардыц деградациялану YPДici токгатылды жэне тiптi олардыц таботи ^алпына келуi бащалады.
Жамбыл облысыныц ¥pылFан жайылымдары пайдаланылып отыpFан 8,3 млн га-ныц 16 %-ын К¥райды. ¥pылFан жайылымдардыц ец кеп аудандары Байза^ (39,6 %), Жамбыл (33,6 %) жэне Жуалы (29 %) аудандарында шоFыpланFан.
Айта еткен жен, Шу, Талас, Ассы жэне т.б. езендершщ тeменгi аFыcындаFы жер YCTi аFын-дарыныц азаюы нэтижеciнде аума^тыц ^ар^ынды кебуi, eciмдiк ^ауымдастъщтарыныц кYpт eзгеpуiмен шабындыщ жеpлеpдiц сортацдануы мен деградациялануы жYpетiнiн атап еткен жен. 1960 жылдардыц басында облыстыц табши су бас^ан шабындыщ жеpлеpiнiц ауданы 400 мыц га, ал 2017 жылы - 60-120 мыц га к¥рады, б^л шабындыщтардыц жемшеп cыйымдылыFына эсер еттi, ол 3,5 есе азайды [6]. 2008-2012 жылдары облыс шабындыщтарын cуландыpуFа аpналFан су алудыц орташа кeлемi 903,13 млн м3 немесе ауыл шаpуашылыFына аpналFан барлыщ су алудыц 42,2 %-ын К¥рады, ал 2013-2019 жылдары б^л керсетюш 738,10 млн м3 дейiн темендеп, 38,6 %-ды к¥рады. 2013-2019 жылдары шабындыщтарды суару Yшiн тасымалдау кезшде судыц орташа шыFыны 31 %-ды ^¥рады, б^л олардыц экологиялыщ жай-кушнщ нашарлауына алып келедi. Шабындыщ-тардыц жай-кYЙiн нашарлататын негiзгi cебептеpдiц ^атарына су объектiлеpiнiц гидрологиялыщ жэне гидрохимиялыщ pежимiнiц eзгеpуiн; езен арнасы мен бас^а да су айдындарыныц бойында eciмдiк ресурстарын ^оpFау, реттеу, пайдалану мэcелелеpiмен айналысатын ведомстволыщ бeлiмнiц болмауын жат^ы^ан жен.
Ауыл шаpуашылыFы ал^аптарыныц жай-кYЙiн далалыщ зерттеулер, монитоpингтiк ба^ылаулар (2018-2020 жж.) жэне Ж^З деректерш дешифрлеу нэтижелеpiн интерпретациялау нэтижелеpi негiзiнде Жамбыл облысыныц ауыл шаpуашылыFы жерлершщ деградациялану картасы 1:500 000 масштабында жасалды (4-сурет).
Облыстыц оцтYCтiк аудандарына оpайлаcтыpылFан жэне топыракгыц ^айталама сортацдануы, ^атты тапталFан жайылымдар, су жэне жел эрозиясыныц кepiнici бар суармалы егicтiктiц ipi ал^аптарынан т^ратын 418,7 мыц га (барлыщ жеpлеpдiц 4 %) алк;аптагы ауыл шаpуашылыFы жер-леpi ете ^атты дегpадациялануFа ¥шыpаFан. Катты дегpадацияланFан жерлер 2721,2 мыц га ал^апта (барлыщ ауыл шаруашылыиы жеpлеpiнiц 26 %-ы) бай^алды, Шу (Шу ауданы) жэне Талас (Байза^, Жамбыл аудандары) езендершщ а^арларында сортацды жэне эpозияFа ¥шыpаFан суару маccивтеpiмен, сондай-а^ тау бeктеpi мен ^мды ал^аптардыц (Т. Рыск¥лов, Жуалы, Мерю аудандары) ^рыш-ан жэне тас^а айналFан жайылымдарымен ^сынылды. Орташа деградациялашан жерлер 5861,3 мыц га (56 %) алып жатыр, барлыщ аудандарда таpалFан, елдi мекендерге жа^ын жайылымдар мен егicтiк ал^аптармен ¥CынылFан. Деградацияланудыц жетекшi Ypдicтеpi болып дефляция, eciмдiктеpдiц тозуы, сортацдау жэне су эрозиясы табылады. Элciз дегpадацияланFан жерлер 1465,3 мыц га (Мойын^м жэне Сарысу экiмшiлiк аудандары) алып жатыр, непзшен шалFайдаFы жайылымдаpFа пайдаланылады.
Жамбыл облыcындаFы ауыл шаpуашылыFы ^ызмет шелейттенудщ бip^атаp теpic Ypдicтеpiнiц дамуына себеп болды, олар ауыл шаpуашылыFы ал^аптарыныц экологиялыщ жай-кYЙiне жэне олардыц ешмдшгше эсер еттi. Олардыц алдын алуыныц негiзгi Fылыми ^амтамасыз етiлуi ре^нде олардыц экологиялыщ жай-кYЙiн жа^сарту женшдеп на^ты табиFатты ^оpFау ^сыныстарын эзipлеудi есептеген жен. Облыстыц ауыл шаруашылыиын игеру жеpлеpiнiц деградациялану Yp-дютерш бейтараптандыру жэне болдырмау жeнiндегi таботатты ^оpFау ^сыныстарыныц кешенi ауыл шаруашылыиы cалаcындаFы eцipлiк экологиялыщ мэcелелеpдi жYЙелi талдау жэне К¥рылымдау негiзiнде эзipлендi, ол адpеcтiк сипаща ие, ауыл шаруашылыиы ал^аптарыныц бYлiну дэpежеciн ескере отырып жYЙелендipiлдi жэне тэлiмi жэне суармалы епспкке, жайылымдыщ жэне шабындыщ алкаптаpFа, орман екпелеpiне аpналFан таботат ^оpFау ic-шараларымен ^сынылды.
4-cypei - Жямбыл oблыcы яуыл шapyaшылыFы жepлepшщ дегpaдaциялaнy кapтacbшbщ Yзiндici
Ayыл шapyaшылыFын игеpy жepлepшщ дегpaдaциялaнyын бейтapaптaндыpy бoйыншa Ycbrnbrnaxbrn тaбиFaтты ;opFay ic-шapaлapыныц Yзiндici
YcbrnbiCTap Дeгpaдaциялaнyды бeйтapaптaндыpy бoйыншa тaбиFaтты ;opFay ic-шapaлapы
1. Aгpoлaндшaфт бoйыншa capaлaнFaн дэид1 дaкылдapды ecipy технoлoгияcы Эpoзияныц aлдын aлyы Yшiн жepдi пaйдaдaнyдbщ aгpoлaндшaфттык жaFдaйлapын ecкepe oтыpып, дэид1 дaкылдapды ecipy тeхнoлoгияcы. вшмдшжтщ 1,5-2 ц/ra-Fa apiybi, энepгия шыгыиыи 21,7 %-Fa KbicKapiy, минepaлды тbщaйткыштapды 26,3 %-Fa eнгiзy. Эзipлeyшi ^йым - KP AШМ Ka3a; acтык шapyaшылыFы Fылыми-зepттey инcтитyты
2. K¥pFa; жaFдaйлapдa дэид1 дaкылдapды etipyдщ кapкынды технoлoгияcы öpicri лacтaнyдaн ;opFay. öciмдiктepдщ ecyi меи дaмyы мaкcaтындa тoпыpaктыц cy жэие aзыктык peжимi ymrn жaFдaй жacaйды, ericтiктepдщ apaмшeптepмeн, eciмдiк-тepдщ aypyлapы меи зиянкecтepiмeн лacтaнyын capaлaнFaн бaкылay жacaйды. Епстктщ eнiмдiлiгiн 30-35 %-Fa apnbipy. Kocымшa шыFындapдыц eтeлiмдiлiгi 6íp caдынFaн дoллap ymrn 2,8 дoллapды K¥Paйды. Эзipлeyшi ^йым-КР AШМ Ka3a; acтык шapyaшылыFы Fылыми-зepттey инcтитyты
3. Acтыкты-CYpi жеpлi ayыcпaды eric Aймaктыц биoкдимaттык элeyeтiн ecкepe oтыpып эзipлeнгeн, экoнoмикaдык ти1мд1 acтык eндipiciн кaмтaмacыз eтeдi жэие тoпыpaктыц K¥нapлылыFын caктaйды. Acтыктыц шыFымы 1 ra eгicтiктeн 10-15 % apтaды. Эзipлeyшi ^йым-КР AШМ Ka3a; acтык шapyaшылыFы Fылыми-зepттey инcтитyты
4. ¥caкдиcпepcиялы жaцбыpлaтy ЖYЙeci Бaктapды, тэлiмбaктapды, жидек жэие кeкeнic дaкылдapы меи жылыжaйлapды cyapy. Сyapмaлы cyды Yнeмдey. ЖYЙe eзiнe cy aдy тopaбын, copFы cтaнцияcын, cy тaзapтy K¥pылFыcын, к¥быpлap жeлiciн, caптaмaлap жэие cyapyды aвтoмaттaндыpылFaн бacкapyды кocaды. ЖYЙeнщ элeмeнттepi пoлимepлi мaтepиaлдapдaн жacaлFaн. Сyapмaлы cyды Yнeмдey 40-60 %, eнiмдiлiктi 20-25 % - Fa apттыpy. Эзipлeyшi ^йым -KP AШМ Ka3a; жемю жэие ЖYзiм шapyaшылыFы Fылыми-зepттey ииституты
^орытынды. Осылайша, Жамбыл облысыныц ауыл шаpуашылыFы жерлершщ деграда-циялануын баFалау бойынша Fылыми зерттеу нэтижелеpi бас^арушылыщ к¥рылымдардыц, ауыл шаруашылыщ бейiнiн ^йымдастыру жэне, эшресе, облыстыц ауыл шаруашылыщ к¥рылымдарын жерлердщ агpоeнеpкэciптiк кешеннiц теракты дамуында бipiншi дэpежелi релге ие болатын экологиялыщ жай-кYЙi жэне оларды пайдалану мYмкiндiктеpi жeнiнде шынайы а^паратпен ^амтамасыз етуге баFытталFан.
ЭДЕБИЕТ
[1] Протокол Министерства мелиорации и водного хозяйства СССР. Положение о делении стока в бассейне реки Чу: утв. 24 февраля 1983 года [Электронный ресурс] // URL: http://chui.at.kg/media/uploads/files/pravovye-dokumenty-komissii/Polozhenie_o_delenii_stoka_Shu.pdf. (дата обращения: 22.04.2020).
[2] Протокол Министерства мелиорации и водного хозяйства СССР. Положение о делении стока по бассейну реки Талас: утв. 31 января 1983 года. Чу-Таласская водохозяйственная комиссия [Электронный ресурс] // URL: http://chui.at.kg/ru/pravovye-dokumenty/polozhenie-o-delenii-stoka-v-bassejne-reki-talas.html (1ата обращения: 22.04.2020).
[3] Карманов И.И. Почвенно-экологическая оценка и бонитировка почв // Теоретические основы и пути регулирования плодородия почв. - М.: Агропромиздат, 1991. - С. 161-233.
[4] Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Жамбылской области за 2019 г. // Министерство энергетики РК. РГП «Казгидромет». Департамент экологического мониторинга. - Астана, 2019. - 409 с.
[5] Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель Жамбылской области Республики Казахстан за 2019 год // Областное управление земельных ресурсов. - Тараз, 2019. - 65 с.
[6] Сводный аналитический отчет о состоянии и использовании земель Республики Казахстан за 2019 год. Комитет земельных ресурсов РК. - Астана, 2019. - 256 с.
REFERENCES
[1] Minutes of the USSR Ministry of Land Reclamation and Water Management. Regulations on the division of runoff in the Chu river basin: approved. February 24, 1983 [Electronic resource] // URL: http://chui.at.kg/media/uploads/files/pravovye-dokumenty-komissii/Polozhenie_o_delenii_stoka_Shu.pdf (date of access: 22.04.2020) (in Russ.).
[2] Minutes of the USSR Ministry of Land Reclamation and Water Management. Regulations on the division of runoff by the Talas river basin: approved. January 31, 1983 Chu-Talas water commission [Electronic resource] // URL: http://chui.at.kg/ru/pravovye-dokumenty/polozhenie-o-delenii-stoka-v-bassejne-reki-talas.html (date of access: 04/22/2020) (in Russ.).
[3] Karmanov I.I. Soil-ecological assessment and appraisal of soils // Theoretical foundations and ways of regulating soil fertility. M.: Agropromizdat, 1991. P. 161-233 (in Russ.).
[4] Information bulletin on the state of the environment of the Zhambyl region for 2019 // Ministry of Energy of the Republic of Kazakhstan. RSE "Kazhydromet". Department of Environmental Monitoring. Astana, 2019. 409 p. (in Russ.).
[5] Consolidated analytical report on the state and use of land in the Zhambyl region of the Republic of Kazakhstan for 2019 // Regional Department of Land Resources. Taraz, 2019. 65 p. (in Russ.).
[6] Consolidated analytical report on the state and use of land in the Republic of Kazakhstan for 2019. Land Resources Committee of the Republic of Kazakhstan. Astana, 2019. 256 p. (in Russ.).
В. С. Крылова1, И. Б. Скоринцева2, Т. А. Басова3, Г. Алдажанова4
1К.г.н., старший научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан) 2Д.г.н., руководитель лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)
3К.б.н., главный научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан) 4Научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)
ОЦЕНКА ДЕГРАДАЦИИ ЗЕМЕЛЬ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОГО ОСВОЕНИЯ ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Аннотация. Представлены результаты исследования деградации сельскохозяйственных земель Жам-былской области, проведенного в лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования АО «Институт географии и водной безопасности МОН РК» в рамках проекта грантового финансирования AP05132212. На основе полевых исследований, мониторинговых наблюдений и данных ДЗЗ сделана оценка
современного экологического состояния сельскохозяйственных угодий и установлена степень их деградации. Продемонстрированы картографические модели оценки состояния сельскохозяйственных земель, предложены природоохранные мероприятия по нейтрализации и предотвращению их деградации.
Ключевые слова: деградация земель, земли сельскохозяйственного освоения, земельные ресурсы, картографические модели, природоохранные мероприятия.
V. S. Krylova1, I. B. Skorintseva2, T. A. Bassova3, G. Aldazhanova4
:C.g.s., senior researcher at the Department of Landscape Study and Problems of Nature Management («Institute of geography and water security» JSC, Almaty, Kazakhstan) 2D.g.s, Head at the Department of Landscape Study and Problems of Nature Management («Institute of geography and water security» JSC, Almaty, Kazakhstan) 3C.b.s. senior researcher at the Department of Landscape Study and Problems of Nature Management 4Researcher at the Department of Landscape Study and Problems of Nature Management («Institute of geography and water security» JSC, Almaty, Kazakhstan)
ASSESSMENT OF LAND DEGRADATION OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT OF ZHAMBYL REGION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Abstract. The results of the study of agricultural land degradation in the Zhambyl region, carried out Department of Landscape Study and Problems of Nature Management of the JSC "Institute of Geography and Water Security of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan" within the framework of the grant funding project AP05132212 are presented. Based on field research, monitoring observations and remote sensing data, an assessment of the current ecological state of agricultural land was made and the degree of their degradation was established. Demonstrated cartographic models for assessing the state of agricultural land, proposed environmental measures to neutralize and prevent their degradation.
Keywords: land degradation, agricultural land development, land resources, cartographic models, environmental protection measures.
