CC BY
3ЭОЖ 626.212:626.882
СУ ШАРУАШЫЛЫГЫНДА ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН БАЛБЩ 0ТК1ЗУ К;¥РЫЛЫМДАРЫНЬЩ ЖАЦА КОНСТРУКЦИЯЛАРЫ
С.М. ^ойбаков1 т.г.д. проф., Н.Ж. Жоламанов1, С. Абилдаев1 э.г.к., К.^. Шилiбекl т.г.к., Г.А. Сарбасова1 т.г.к.
'М.Х.Дулати атындагы Тараз вцгрлЫ университет1, Тараз цаласы, Цазацстан E-mail: info@tarsu.kz
Еылыми жумыста балык етшзу курылымдарыныц жаца конструкциялары жэне оларды жет1лд1ру мэселелер1 келт!ршген. Балык етшзу курылымдарыныц тобын дурыс тацдау оларды жобалаудын, мацызды кезещ болып табылады. Айта кету ке-рек, курылым тобын тацдау непзшен балыктардыц трактшщ бYкiл узындыгы бой-ынша ету мYмкiндiгiн ескере отырып, орналасу жэне курылымдык себептермен емес, техникалык жэне экономикалык салыстыру негiзiнде жYзеге асырылады. Казакстан Республикасында соцгы кездерi балык шаруашылыгын дамы-туга аса катты кецiл белiнiп жатыр. Соныц бiр айгагы ретщде ЖОО галымда-ры мен докторанттарыныц осы салада жасап жаткан ецбектерiн айтуга болады. Елiмiзде балыктардыц есiп енуiне жагдай жасау Yшiн балык еткiзу жэне балык коргау к¥рылымдарын жасау кажет. Калай десек те, бiзге балык шаруашылыгын дамытуга катысты жаца жYЙе керек-ак. 0йткенi, балык шаруашылыгында 6y-гшде береке болмай тур. Накты айтканда су бар, балык аз. Бар мэселе осында. 0цiрде балык есiруге колайлы бiрнеше су айдындарымыз бола тура, облыс тургын-дарыныц суранысын канагаттандыра алмауымыз кынжылтады. Аймак экономи-касыныц негiзiн к¥рауы тиiс нак осы салага косымша табыс ^3i немесе косалкы шаруашылык ретщде карайтын болсак, мэселенiц бYгiн-ертец шешiлмейтiнi анык.
ТYЙiн сездер: гидротехникалык курылылымдар, балык етюзу курылымдары, тогандык балык етюзпш, резервуар, эу1з.
Кабылданды: 05.12.2022 DOI: 10.54668/2789-6323-2022-106-3-14-21
Балык шаруашылыгы - бул балык шаруашылыгы суларында (учаскеде) балык ресурстарын жэне баска да су жануарларын туракты пайдалану, eмiр CYPУ ортасын, оларды коргау жэне кебейту бойынша экономикалык кызмет тYрi. Экономикалык кызметтщ осы тYрiнде статистикалык байкау балык аулау жэне аквадакыл eнiмдерi мен кызметтершщ накты тYрлерiне бага децгешн аныктау максатымен уйымдастырылады. Балык аулау жэне аквадакыл eнiмдерi мен кызметтерiн байкау нэтижелерi бойынша курылатын бага индексi, балык аулау нэтижесшде eндiрiлген жэне эртYрлi арналар бойынша етюзшген eшмшц жэне балык аулау, кебейту мен eсiру бойынша кызметтерге
бага индексшщ сертнш елшейд1 (https:// baq.kz/news/othernews/prezident-ekologiya-zh-ne-tabi-i-resurstar-ministrin-abyldady).
Балык саласын дамытудыц 2030 жылга дешнп эз1рленген багдарламасы аясында балык ешмдершщ енд1рюш шамамен 30 есеге - 9 мыцнан 270 мыц тоннага дешн улгайту жоспарланып отыр, 500-ден астам жаца шаруашылык пен 50 мыц жумыс орны курылады. Балык ешмдершщ экспорты жылына 30 мыц тоннадан 136 мыц тоннага дешн артады, импорт жылына 45 мыц тоннадан 25 мыц тоннага дешн темендейдг Сонымен катар балыкты raxi тутыну ею есе - 2020 жылгы 67 мыц тоннадан 2030 жылы 134 мыц тоннага дешн улгайтылады.
^аз1рп уакытта жаца комитеттщ алдында мемлекетпк багдарламаныц жYзеге асуына жол ашатын саланы мемлекеттiк колдау аясын кецейту, зацнаманы жетiлдiру, балы; жемi eндiрiсш жолга кою, кадрлык камтамасыз ету жумыстарын аткару мiндеттерi тур (Ы^:// baq.kz/news/othemews/prezident-ekologiya-zh-ne-tabi-i-resurstar-ministrin-abyldady).
^азакстан Республикасында соцгы кездерi балы; шаруашылыгын дамытуга аса катты адщл бeлiнiп жатыр. Соныц бiр айгагы ретiнде ЖОО галымдары мен докторанттарыныц осы салада жасап жатканецбектерш айтуга болады.
Елiмiзде балыктардыц eсiп eнуiне жагдай жасау Yшiн балы; eткiзу жэне балы; коргау курылымдарын жасау кажет. ^алай десек те, бiзге балык шаруашылыгын дамытуга катысты жаца жYЙе керек-ак. Эйткеш, балык шаруашылыгында бYгiнде береке болмай тур. Накты айтканда су бар, балык аз. Бар мэселе осында.
Эщрде балык eсiруге колайлы бiрнеше су айдындарымыз бола тура, облыс тургындарыныц суранысын канагаттандыра алмауымыз кынжылтады. Аймак экономикасыныц негiзiн курауы тшс нак осы салага косымша табыс кeзi немесе косалкы шаруашылык ретшде карайтын болсак, мэселенщ бYгiн-ертец шешшмейпш анык. Бiзге кeлдегi балыкты CYзiп алып кана емес, нарыктагы сураныска ие балык тYрлерiн eсiретiн, ^бейтет^, оны мэдениеттi тYPде аулайтын уакыт жеткелi кашан (https://oinet.kz/e/action/ ShowInfo.php?classid=1&id=23408). Облыста балыктан жасалган шужык, консервiленген немесе карапайым гана туздалган, кептiрiлген, ысталган, муздатылган eнiм тYрлерiн айтпаганда, тек ауланган балыктардыц eзi eцiр тургындарыныц суранысын канагаттандыра алмайды екен. Оны облыстык табиги ресурстар жэне табигат пайдалануды реттеу баскармасы, Облыстык кэсшкерлер палатасыныц сарапшы мамандары да, ауыл шаруашылыгы баскармасыныц басшысылары растап отыр.
Облыста 115 су айдыны бар болса, соныц 96-сы шаруашылык жYргiзу Yшiн
зацды тулгаларга бекiтiлiп бершш! Тарката айтканда, бiреуi 15, 39-ы 25, 28-i 10, тагы 28 ^л-тоган 49 жылга балык шаруашылыгымен айналысуга ден койган азаматтардыц иелшне eткен. ^алган 19-ыныц бiреуi балык шаруашылыгымен айналысуга колайсыз деп танылса, 18-iнен иелерi eз ерiктерiмен бас тарткан.
Ец соракысы, Аса, Талас, Терiс секiлдi арналы eзендер мен Тасeткел, Билiкeл, Терю-Ащыбулак секiлдi iрi-iрi сукоймаларыныц жагалауында отырып, балык шаруашылыгын дамыта алмау, облыс Yшiн Yлкен сын (Ы^:// baq.kz/news/othernews/prezident-ekologiya-zh-ne-tabi-i-resurstar-ministrin-abyldady).
Балык eткiзу курылымдарыныц тобын дурыс тацдау оларды жобалаудыц мацызды кезецi болып табылады. Айта кету керек, курылым тобын тацдау непзшен балыктардыц трактiнiц бYкiл узындыгы бойынша eту мYмкiндiгiн ескере отырып, орналасу жэне курылымдык себептермен емес, техникалык жэне экономикалык салыстыру негiзiнде жYзеге асырылады.
Отандык жэне шетелдш тэж1рибеде балык eткiзу тобыныц дурыс тацдалмауына байланысты ол жумыс iстемейтiн мысалдар бар. Кeптеген мысалдар бiрiншi топтыц балык eткiзгiш курылымдарына жатады, олардыц дизайны бYкiл жол бойында балыктардыц белсендi козгалысын кажет етедь
Балык аулау аркылы балыкты кeтеру трактiдегi агым жылдамдыгы курылым жобаланган балыктардыц бузу жылдамдыгынан аспаган кезде мYмкiн болады. Этпелi учаскелерде (мысалы, баспалдактагы балык аулагыштардыц калкымалы тесiктерiнде немесе тоган балык аулагыштарыныц косылу
жылдамдыгында) агыс жылдамдыгын балык Yшiн жулкыну жылдамдыгыныц шамасына дейiн арттыруга жол берiледi.
1с жYзiнде бул шарттарды орындау eте киын. Демалу учаскелерiн куру аркылы балыктардыц балык eткiзу жолдарыныц eту жагдайларын жецiлдетуге талпыныс жасалды. Трактшщ узындыгы бойымен эртYрлi балык аулаушыларда демалу камералары орнатыла бастады,
онда балык бiраз уакыт турып, судыц кысымын кeтермей козгалады. Демалыс камераларыныц болуы балыктардыц бYкiл жолды eтуiн жецiлдетедi деп болжалды.
Мундай мацызды айырмашылык балык аулау кезшде лосось сиякты кYштi балыктар да кeп энергия жумсайды деген корытынды жасауга мYмкiндiк бередi. Бул оныц одан эрi коныс аударуына жэне уылдырык шашуга дайындык кезшде денеш физиологиялык кайта куру процесше эсер етедi. Жолды жеке шерулерге бeлу жэне демалыс камераларын орнату балыктардыц балык аулау аркылы eту жагдайларын айтарлыктай жецiлдетпейдi.
Кeршiлес бассейндер арасындагы су децгейiнiц тeмендеуi айтарлыктай нэтиже бермейдь Мысалы, ол 0,2 м-ге дешн тeмендеген кезде, жYзу сацылауларында 1,5 м/с-тан астам жылдамдык калады. Мундай жылдамдыкты жецу ^теген балык тYрлерiне (бекiре, бекiре, табан, ^ксерке жэне т. б.) байланысты емес. Сонымен катар, iргелес бассейндер арасындагы су децгешшц тeмендеуiнiц мундай тeмендеуi балык аулау узындыгыныц едэуiр артуына экелед^ демек, бiр жагынан балыктардыц трактщен eтуiн киындатады, ал екiншi жагынан балык аулау курылысыныц кунын арттырады.
Сондыктан бiрiншi топтагы балык eткiзу курылыстарын кысымды гидротехникалык курылыстар каскады болган кезде жэне су тораптары eзен бойынша салыстырмалы тYPде жакын орналаскан кезде пайдалану усынылмайды.
Бiрак балык eткiзу курылымдарыныц тобын тацдаудагы ец тэн кателш балыктардыц жYзу кабшетш жэне олардыц балык аулау жолымен eту мYмкiндiгiн дурыс багаламаумен байланысты.
^азакстан Республикасында соцгы кездерi балык шаруашылыгын дамытуга аса катты адщл бeлiнiп жатыр. Соныц бiр айгагы ретiнде ЖОО галымдары мен докторанттарыныц осы салада жасап жаткан ецбектерш айтуга болады. Бiз осы салада eнертабыска eтiнiм берiп, пайдалы модельге патент алдык. Сол жайлы кыскаша айтып eтсек деп едiк. Пайдалы модель eзендiк гидротехникалык курылымдарга, оныц
шшдесу торабыныц бiр бьефiнен екiншi бьефке балык eткiзу курылымдарына жатады.
Балама ретiнде балык eткiзу шлюзш алдык (Розанов Н.П, 1985), ол шлюз камерасына айналган eзен бeлiгiнен, жогаргы уштамадан, тeменгi шыгу бeлiгi мен жапкышты айналма каналдан турады. Бул курылымдар eздiгiнен жумыс ютейд^ бiрак жумыстары жYЙелi. Шагын eзендер жагдайында шлюздiк камера ретiнде бYкiл енi бойымен eзен бeлiгi болуы мYмкiн. Yлкен су тораптары курамында шлюздi айналма каналда (уылдырык шашу-балы^ту каналдары) согуга болады. Жогарыда аталган балык eткiзу курылымдарыныц жалпы кемшшктерше мыналар жатады: узындыгыныц eте Yлкен болуы жэне экономикалык кeрсеткiштерiнiц тeмендiri,балыктардыц кeшу жолдарыныц мацында кiру бeлiгiн орналастыру киындыгы, бул олардыц жумысыныц тиiмдiлiгiн тeмендетедi.
Тагы да бiр балык eткiзу курылымы белгiлi (Шкура В.Н., 1979; Лавров Н.П., Логинов Г.И., Коржавин Н.В.,2003) ол су торабыныц жогаргы жэне тeменгi бьефтерi арасында орналаскан жапкышты жумысшы камерасынан, шыгу камерасынан, балык жинагыштыц осiне тiк бурышпен тYЙiсетiн тeмегi бьефтiц табанында орындалган науа тYрiндегi балык жинау курылымы мен балык багыттау курылгысынан турады.
Балык багыттау курылгылы бул балык eткiзу курылымыныц кемшiлiгi - агынныц динамикалык ос бойынша козгалыска балыктарды багдарлайтын балык багыттайтын кесiлген науалы курылымныц балыктарга дурыс багдар бермеуi. Балыктар Yшiн осы негiзгi екi багдардыц эртYрлi багытталуы салдарынан,балыктарды
балык eткiзу курылымына тарту тиiмдiлiгi тeмендейдi, жэне сонымен оныц тиiмдiлiгiнiц децгейi кемидi. Бiз усынылып отырган пайдалы модельдiц максаты - курылым конструкциясын жетiлдiру жэнекарапайым ету, балыктарды балык жинау курылгысына тарту тиiмдiлiгiн кeтеру. ^ойылган максат мыналардыц есебiнен шешiледi, тогандык балык eткiзу курылымыныц
сенiмдi жэнетуракты жумысына кепiл беру Yшiн, оларды, сатылы балык eткi-зу курылымдарыныц эуiздерiне караган-да,едеуiр Yлкен етiп жасайды. Тоганшалар арасында жалгастыру каналдарын согады, олардыц куламасын балык^рлерше бай-ланысты 0,4...1,66 м аралыгында тагайын-дайды. Жартасты грунтта немесе таспен каланыпжасалган мундай балык eткiзу курылымдары, кайрацдармен терецдетшген таулы eзендердi еске тYсiредi,ецiстiri ша-малы тау eзендерi сиякты жумыс iстейдi.
^ажетп нэтижеге мeлшерi Ь х I х к =
3 х 5 х 1,5 м (бул жерде, Ь - еш, I - узындыгы жэне к - эуiз-тоFанныц терецдш) эуiз-тоFан тYрiндегi тоFандык балык eткiзу курылымда-рын орнату жолымен колжеткiзiледi. ТоFан-шалар арасында жалFастыру каналдарын соFады, олардыц куламасын балык тYр-лерiнебайланысты 0,4 - 1,66 м аралыгында таFайындайды. ТурFызылFан тоFандык балык eткiзу курылымдарындаFыарын шама-сы 3...22 м аралы^ын курайды, эуiздердiц арасын жалFау каналдарыныц терецдiгi 0,6...0,75 м тецетiп алынады (Койбаков С.М., жэне т.б., 2019). 1-суретте тоFандык балык eткiзу курылымыныц жоспары келтiрiледi. ТоFандык балык eткiзу курылымы су то-рабынан 1, балык eткiзу курылымыныц саFасынан (кiру бeлiгi) 2, тоFанныц эуiзiнен 3, жалFастыру каналдарынан
4 жэне шы^у уштамасынан 5 тура-ды (Койбаков С.М., жэне т.б., 2019).
Балык eткiзу курылы-
мы былай жумыс iстейдi.
Су торабы мацында орналаскан тоFандык балык eткiзу курылымы 1, жоFарFы бьефте балык eткiзукурылымы саFасы аркылы (кiру бeлiгi) 2 эр эуiздi eткен сайын eсiп отыратын, eзара жалFастыруканалдарымен 4 байланы-сатын, эртYрлi арындаFы эуiз алаптарына 3 балык eткiзедi, жэне шы^у бeлiгiнде 5 ба-лыктар бiрнеше метрлiк арынды ойдаFыдай жYзiп eтiп, eзеннiц жоFарFы аFысына карсы eздерiнiц кeшужолдарын тыныш жалFасты-ра бередi (Койбаков С.М., жэне т.б., 2019).
Со^ы кездерi бYкiл ^азакстан аумаFында елдiц жаFдайы тYзелуiмен бурынFы тозы^ы жеткенгидротехникалык курылымдар толыктай жeндеуден eтiп не-
месе кайтадан жацадан салынып, eндiрiске-пайдалануFа берiлiп жатыр. Солардыц бiр аЙFаFы ретiнде Жамбыл облысында кайта жeндеуден eтiп жаткан Тасeткел су койма-сында, Аккeл су торабында балык корFау жэне балык eткiзу курылымдарыныц жо-баларыжасалып, пайдалануFа берiлмек.
ЖоFарыда усынылып отырFан курылымды, заманауи техника жэне бiлiм децгей негiзiнде колдаFы бартехникалык куралдарды пайдаланып iске асыруFа то-лык мYмкiндiк бар, себебi тоFандык балык eткiзукурылымыныц конструкциясы eте ка-рапайым, ал буFан уксас курылFыларды iске косу, бурыннан белгiлi жэнеэртYрлi децгей-деп осы салаладаFы мекемелермен жаксы жолFа койылFан.Тeменде бiз бiрнеше жаца-ларын усынатын,су шаруашылыFында кол-данылатын гидротехникалык курылыстар, Дулати атындаFы Тараз мемлекеттiк уни-верситетiнiц Fалымдарымен алыетан^рш-шi пайдалы модель, eзен гидротехникалык курылыстарына катысты, атап айткандаги-дроэлектр кешенiнiц бiр шетшен екшшюь не балыкты eткiзуге арналFан курылFылар.
Белгiлi балык шлюздерi (Розанов Н.П, 1985; Введенский 0.Г.,2009), eзеннiц бeлiгi бар, кулыптау камерасына айналады^стщ-гi бас, астыцFы бас жэне жапкыштары бар айналма канал. Бул курылымдармэжбYрлеу емес, бiрак олардыц жумысы циклдiк бо-лып табылады. Кiшi eзендер жаFдайында кулыптау камерасыeзеннiц бYкiл енi бойын-ша бeлiмi болуы мYмкiн. Yлкен гидротехникалык курылыстардыц бiр бeлiгi ретiнде шлюз салуFа боладыайналма каналда (уыл-дырык шашу жэне eткiзу арналары). ЖоFа-рыда айтылFандардыц жалпы кемшшк-терi, яFнибалык eткелiнiц курылымдары: олардыц узындыFы мен канаFаттанарлык-сыздыFы,экономикалык кeрсеткiштерi, кiру бeлiгiн кeшi-кон маршрутына жакын орналастырудыц киынды^ы олардыц жумысыныц тиiмдiлiгiн тeмендетедi.
Сондай-ак, бул балыктыц eтуi (Шкура В.Н., 1979; Введенский, О.Г.,1999) бел-гiлi, оныц Yстiцгi бeлiгiнде орналаскан-жэне суаFардыц тeменгi аFысы, какпасы бар жумыс камерасы, шыFару камерасы,
балык ыдысы жэнеагынды сулардьщ тубш-де eткiр бурышпен жасалган науа турш-де балыкты багыттаушы курылгыбалык резервуарыныц осiне жэне оныц жогаргы ушынабалыкты eткiзуге арналган конды-ргы кeмегiмен балыктыц eтуiнiц кемшш-гi,балыкты баскаратын балыктарга эртYрлi, Yйлестiрiлмеген багдарлау эсерiбалыкты агынныц динамикалык ос бойымен козга-луга багыттайтын уяшыктар. Себебiбa-лык Yшiн негiзгi болып табылатын осы екi багыттыц эртYрлi багыттары тиiмдiлiгi тeмендейдi,бaлыктыц eтуiне балыкты тарту жэне осылайша оныц eнiмдiлiгi тeмендейдi.
Келесi усынатын пайдалы модель-дiц максаты-курылгы конструкциясын жетiлдiру жэне ыцгайлы ету, балык жи-нау орнына балыктарды тарту тшмдш-пн кeтеруДойылFaн мiндет - балык eткi-зу курылымыныц сенiмдi жэне туракты жумыс жасауына,оларды сатылы науа-лар туршде дайындалуы есебiнен жYзеге асады (Жоламанов Н.Ж., жэне т.б, 2018).
Оларкелес мeлшерлердегi жеке турFан эуiздерден жасалады: енi - 1,2...13,5м, узынды^ы - 2...2,5м, су терецдiгi - 1,2...1,75м, бекiрелi жэне сазан тукымдaстaрFa кула-масы - 0,3...0,5м жэнетукы, марийнка, майшабактар Yшiн 0,15...0,25м. Эуiздердi
бeлiп туратын кeлденец кабырFаларда, eту сацылауларын орнатады, олардыкезе-гiмен бiресе оц, келесiде сол жаFынан ор-наластырады (бекiре тукымдастар Yшiн сацылау - тYбiнде, ал сазандар Yшiн - бет жаFында орналасады. Сацылау мeлшерлерi 0,2х0,3м-ден 1х1,5м-ге дейiн. Жэне де балыктарды тарту тшмдшпн ^теру Yшiн, косымша сатылы науалардыц екi жaFынaн-тезаFар тYрiнде транзитпк бeлiк жасайды. Бул, табаныныц жылтыр бетiмен жоFарFы карай eз бетшше шыгып даFдыланFан Yл-кен мeлшердеri балыктар Yшiн жасалады.
Сатылы науалар туршде орындалFан балык eткiзу курылымыныц курылFысы 3, бойлык 1 жэне^лденец 2 кабырFалардан туратын,балыктардыц бiр кабырFадан еюн-шi кабырFаFа табысты eтуi Yшiн жасалады. Кeлденец кабырFаларда 2 орнатылавтын жYзiп eту сацылаулары 4, кезек-кезек ка-бырFаныц не оц жаFында, ия болмаса сол жаFында орнатылатын сацылаулар-аFыспен жоFары карай балыктардыц кeшiп-конуына оц ыкпал етедi. ТезаFар тYрiндегi транзит-тiкбeлi 5,сатылы науалардыц ею жаFынан да,эуiз-науаларFа тYCпей (сатылы науалар) табаныныц жылтыр безмен жоFарFы карай eз бетiнше шыгып даFдыланFан Yлкен мeл-шердегi балыктар Yшiн орнатылады.
План
Сур. 1. Су вткгзу цурылымы
¥сынылып отырFaн курылFыны iске асыру, заманауи техника жэне бшм децгейi негiзiнде колдaFы бар техникалык курал-дарды пайдалана отырып, жасап шыFaру толыFымен мYмкiн, себебi балык eткiзу курылымыныц конструкциясы eте карапай-ым, ал мундaЙFa уксас курылFылaрды дай-ындау, эртYрлi децгейдеп сэйкес мекеме-лермен бурыннан жэне жаксы игерiлген. ¥сынылып отырFaн ею жаца кон-
струкцияныц бiрiне (Жоламанов Н.Ж. жэне т.б., 2018) лабораториялык жaFдaйдa мо-дельдiк мaкетi дайындалды (2-сурет). Су eт-кiзу курылымыныц моделше усак балыктар жiберiлiп, олардыц каншалыкты aFынFa карсы жYзуi, ^лденец кaбырFaлaрдaFы оц жэне сол жактарына орнaтылFaн сацыла-улардан калай eтетiнi кeзбен бакыланды. Балыктыц басым бeлiгi суFa жiберiлген бойда, жоFaрFы aFыскa карай козFaлып,
келденец кабыргалардагы сацылаулардан тез eTin отырды. Жалпы алганда су eTKi3y курылымы 6i3 кYткендей нэтиже бердi. Балык eTKi3y курылымыньщ макетi енертабыста
(Жоламанов Н.Ж., жэне т.б.,2018) ^рсетш-гендей дэлме-дэл болган жок. Себебi са-тылы эyiздердiц жанына, екi шетшен тезагар тYрiндегi транзиттi бeлiк тургызылмады.
Сур. 2. Су вткгзу цурылымыныц модел!
Непзшен бiз лабораториялык жаFдай-да пайдалы модельдiц жумысын тексеру едi. Бул, жоFарыда айткандай оц нэтиже бердi. Ендiгi мэселе болмыстык (табиFи) жаFдайда пайдалы модельдщ алынFан кон-струкциясы негiзiнде тэжiрибелер жYргi-зу. Бул Yшiн Жамбыл облысы Жамбыл ау-данында балык eсiретiн шаруалыктардыц бiрiмен казiргi уакытта келiссeздер жYрiп жатыр. ЖоFарыда кел^ршген eнертабыс негiзiнде балык корFау курылымы салы-нып, eндiрiске енгiзу мэселелерi каралмак.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
¡.Информационная страница новостей [Электронный ресурс] https://baq. kz/news/othemews/prezident-ekologiya-zh-ne-tabi-i-resurstar-ministrin-abyldady.
2. Информационая старница новостей [Электронный ресурс] https://oinet.kz/e/ action/ShowInfo.php?classid=1&id=23408
3.Розанов Н.П. Гидротехнические сооружения. - М.: Агропро-миздат, 1985, С.373-375, рис. 13.9.
4. Шкура В.Н. Рыбопропускные сооружения низконапорных гидроузлов. / Новочеркасск.: Дон, 1979, С.24-65.
5. Прудковое рыбопропускное сооружение. Патент на полезную модель /Койбаков С.М., Джолдасов С.К., Жоламанов Н.Ж., Смайлов Б., Рустем Е. №4098 от 7.06.2019г.
6. Рыбопропускное сооружение. Полезная модель /Жоламанов Н.Ж., Кой-баков С.М., Джолдасов С.К., Смайлов Б., Рустем Е. №3883 от 05.12.2018г.
7. Лавров Н.П., Логинов Г.И., Коржавин Н.В. Способы рыбозащиты при водозаборе из гор-
ных рек в ирригационные и гидроэнергетические системы. //Архитектура и строительство: Сб. научн. тр. Б.: КРСУ, 2003. С. 268-274.
8. Введенский О.Г. Движение воды в лотке через гидротехническое сооружение / О.Г.Введенский // Тезис доклад конференции по итогам научно-исследовательских. работ МарГТУ (19-21 апр. 1999 г.).
- Йошкар-Ола: МарГТУ,1999. - С. 53-56.
- Деп. в ВИНИТИ 25.08.99, №2712 - В99.
9. Введенский О.Г. Использование гидравлических струй для совершенствования технологии работы рыбоходных сооружений / О.Г.Введенский // Гидротехническое строительство. - 2009. - № 1. - С. 21-27.
REFERENCES
1. Informacionnaja strаnica novostej [Jelektronnyj resurs] https://baq.kz/ news/othernews/prezident-ekologiya-zh-ne-tabi-i-resurstar-ministrin-abyldady.
2. Informacionaja starnica novostej [Jelektronnyj resurs] https://oinet.kz/e/ action/ShowInfo.php?classid=1&id=23408
3. RozanovN.P. Hydraulicengineeringstructures.
- M.: Agropromizdat, 1985, pp.373-375, fig. 13.9.
4. Shkura VN. Fish-passing structures of low-pressure hydraulic units. Novocherkassk: Don, 1979, pp.24-65.
5. Utility model Patent. Pond fish-passing facility /Koibakov S.M., Dzholdasov
5.K., Zholamanov N.Zh., Smilov B., Rustem E. No. 4098 dated 7.06.2019
6. Utility model Patent. Fish-passing facility /Zholamanov N.Zh., Koibakov S.M., Dzholdasov S.K., Smilov B., Rustem E. No. 3883 dated 05.12.2018
7. Lavrov N.P., Loginov G.I., Korzhavin 8. Vvedensky O.G. Movement of water in a tray
N.V. Methods of fish protection during through a hydraulic structure / O.G.Vvedensky //
water intake from mountain rivers into Thesis report of the conference on the results of
irrigation and hydropower systems. // scientific research. works of MarGTU (April 19-
Architecture and construction: Collection of 21, 1999). - Yoshkar-Ola: MarGTU, 1999. - pp.
scientific tr. B.: KRSU, 2003. pp. 268-274. 53-56. -Dep. inVINITI25.08.99,No. 2712 -V99.
НОВЫЕ КОНСТРУКЦИИ РЫБОПРОПУСКНЫХ СООРУЖЕНИЙ ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ВОДНОМ ПРОИЗВОДСТВЕ
С.М. Койбаков!д.т.н., проф.,Н.Ж. Жоламанов1, С. Абилдаев1 к.э.н., Шилибек К.1 к.т.н., Г.А. Сарбасова1 к.т.н.
1Таразский региональный университет им. М.Х.Дулати, г.Тараз, Казахстан E-mail: info@tarsu.kz
В работе рассматриваются вопросы усовершенствования новых конструкций рыбопропускных сооружений. Важным этапом их проектирования является правильный выбор групп рыбопропускных структур. Стоит отметить, что выбор группы структуры осуществляется в основном на основе технических и экономических сравнений, а не по структурнымпричинам, сучетомвозможностипрохождениярыбыповсейдлинетракта. В Республике Казахстан в последнее время большое внимание уделяется развитию рыбного хозяйства. Одним из свидетельств этого является работа ученых и докторантов вузов в этой области. Для создания условий для выращивания рыбы в стране необходимо создать рыбопропускные и рыбозащитные сооружения. Как бы то ни было, нам нужна новая система развития рыбного хозяйства. Ведь в рыбном хозяйстве сегодня нет достатка. В частности, есть вода, мало рыбы. Есть проблема здесь. При наличии в регионе нескольких водоемов, пригодных для рыбоводства, мы не можем удовлетворить спрос жителей области. Если рассматривать именно эту отрасль, которая должна составлять основу экономики региона, как дополнительный источник дохода или подсобное хозяйство, то очевидно, что сегодня-завтра проблема не будет решена.
Ключевые слова: гидротехнические сооружения, рыбопропускные сооружения, прудко-вое рыбопропускное сооружения, резервуар, бассейн.
NEW DESIGNS OF FISHING FACILITIES USED IN WATER PRODUCTION
S. Koibakov1 Doctor of Technical Sciences, Professor, N.Zholamanov\ S.Abildaev1 Ph.D, S. Shilibek1.Ph.D, G.Sarbassova1 Ph.D
Тaraz Regional University named after M.H.Dulati, Taraz, Kazakhstan E-mail: info@tarsu.kz
The paper deals with the research of new structures of concrete hydraulic structures. An important stage in their design is the correct choice of groups of fish passage structures. It is worth noting that the selection of the structure group is carried out mainly
rudpoMemeopoxoauM u экoxoгuм №3 2022
on the basis of technical and economic comparisons, and not for structural reasons, taking into account the possibility of fish passing along the entire length of the tract. In the Republic of Kazakhstan, much attention has recently been paid to the development of fisheries. One of the evidences of this is the work of scientists and doctoral students of universities in this field. To create conditions for fish farming in the country, it is necessary to create fish-passing and fish-protection facilities. In any case, we need a new system for the development of fisheries. Indeed, there is no wealth in the fishing industry today. In particular, there is water, little fish. There is a problem here. If there are several reservoirs in the region suitable for fish farming, we will not be able to meet the demand of the residents of the region. If we consider this industry, which forms the basis of the region's economy, as an additional source of income or a subsidiary farm, then it is obvious that the problem will not be solved today or tomorrow.
Keywords: hydraulic structures, fish pass structures, pond fish pass structures, reservoir, pool.
