ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН (ЖСТД) ҮШІНШІ ДЕҢГЕЙ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

ЭОЖ 376.37

ЖАЛПЫ С0ЙЛЕУ Т1Л1 ДАМЫМАГАН (ЖСТД) YШIНШI ДЕЦГЕЙ МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДЫЦ БАЙЛАНЫСТЫРЫП С0ЙЛЕУ

ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

0М1РБЕК САЛТАНАТ ЖЕЦ1СЦЫЗЫ

Психология гылымдарыныц кандидаты, Арнайы жэне элеуметтiк педагогика кафедрасыньщ

ага окытушы Алматы к., Казакстан

АНУАРБЕК АЙЫМ БАХЫТЖАЩЫЗЫ

Казак улттык кыздар педагогикалык университет арнайы педагогика мамандыгыныц

магистранты, Алматы к., Казакстан

Аннотация. Бул мацалада ЖСТД YMiHMi децгейдегг мектеп жасына дейгнгг балалардагы байланыстырып свйлеу ерекшел1ктер1 царастырылады. ЖСТД ymwmi децгейдег1 мектеп жасына дейiнгi балалардагы свйлеу дамуыныц типтт ерекшелiктерi, сондай-ац байланыстырып свйлеут цалыптастырудыц проблемалыц аспекiлерi аныцталды. Лексикалыц, грамматикалыц дыбыстыц басланыстырушы элементтердi цолдану жэне свйлеуде ацпаратты уйымдастыру тэсiлдерi сияцты мэлiмдемелердiц Yйлесiмдiлiгiне эсер ететт эртYрлi аспектшерге назар аударылады. Байланыстырып свйлеудi цалыптастыру кезтде ЖСТД Yшiншi децгеш бар мектеп жасына дейiнгi балаларда кездесетт нацты циындыцтар мен ерекшелжтер аныцталады

TyrnHdi свздер: жалпы свйлеу тшнщ дамымауы, ЖСТД 3 децгей, байланыстырып свйлеу.

ОСОБЕННОСТИ СВЯЗНОЙ РЕЧИ ДОШКОЛЬНИКОВ С ОБЩИМ НЕДОРАЗВИТИЕМ 3 РЕЧИ УРОВНЯ

Аннотация. Данной статье рассматриваются особенности связной речи у детей дошкольного возраста третьего уровня ОНР. Выявлены типичные особенности речевого развития у детей дошкольного возраста третьего уровня ОНР, а также проблемные аспекты формирования связной речи. Основное внимание уделяется различным аспектам, влияющим на согласованность высказываний, таким как лексическое разнообразие, Грамматическая правильность, использование связующих элементов и способы организации информации в речи. При формировании связной речи выявляются специфические трудности и особенности, с которыми сталкиваются дети дошкольного возраста, имеющие ОНР третьего уровня.

Ключевые слова: общее недоразвитие речи, ОНР 3 уровень, связная речь.

Kipicne

Ресейшк дефектология гылыми зерттеу институтында Р.Е.Левинаныц бастауымен (Н.А.Никашина, Г.А.Каше, Л.Ф.Спирова, Г.И.Жаренкова жэне т.б.) 50-60 жылдары мектеп жасына дешнп жэне мектеп жасындагы балалардыц тш кемспктерш зерттеу нэтижесшде гылыми т^ргыдан непздедь [1]

Казакстандык галымдардан ^Д.0м1рбекова, К.Ж.Бектаева, Г.Б.Ибатова балалардыц сейлеу тшнщ дыбыс айтуын, сездш корын, грамматикалык к^рылымы мен байланыстырып сейлеу тшнщ компоненттерш карастырган.

Мектеп жасына дешнп жэне мектеп жасындагы ЖСТД бар балалармен тYзетушiлiк жумыстарын жYрriзген галымдар: Р.Е.Левина, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова, В.К.Воробьева, О.Е.Грибова, Г.И.Грилкова (Ресей), А.И.Семенова, М.А.Савченко, Е.Н.Соботович (Украина), Л.Р.Муминова (Эзбекстан), ^Д.0м1рбекова, К.Ж.Бектаева, Г.Б.Ибатова (Казакстан). [2]

Мектеп жасына дешнп балаларда байланыстырып сейлеудщ жалпы дамымауы apTypni жолдармен байкалады жэне эртYрлi себептермен байланыстырып сeйлеуi дамымауы мумкш. MiHe, олардыц кейбiреулерi:

1.Сeздiк корыныц жеткiлiксiз дамуы: мектеп жасына дешнп балаларда сездш корыныц шектеулi болуына байланысты байланыстырып сeйлеудегi киындыктар. Олар ойларын анык жетюзу Yшiн сездш корларыныц аздыгы.

2.Сейлем курай алмау: балалар ез ойларын толы; сейлем аркылы анык жетюзу Yшiн сейлем курауда грамматикалык жэне синтаксистiк киындыктар туындауы мYмкiн.

ЗДарым-катынас дагдыларыныц болмауы: кейбiр балалар карым-катынас дагдыларыныц болмауына байланысты карым- катынас барысында киындыктарга тап болуы мYмкiн, себебi оларда баскалармен жэне ересектермен карым-катынас аз болган.

4.Есту кабiлетiндегi киындыктар: кейбiр балалар сeйлеудi кабылдауда немесе естуде киындыктары болуы мYмкiн, бундай жагдай оларда сeздi тYсiнулерiн жэне кабылдауларын , сонымен катар сейлем курауларында киындык туындатады.

5.Когнитивтi дагдылардыц жеткшказ дамуы: кейбiр балаларда сейлем курау барысында мацызды роль аткаратын зешн, есте сактау, логикалык ойлау, танымдык дагдылар жеткiлiксiз дамыгандыктан бул олардыц байланыстырып сейлеу кабiлетiне эсер етедь [3]

Бiз жогарыда жалпы мектеп жасына дешнп балалардыц байланыстырып сейлеушщ дамымауыныц себептерiн атап eттiк. Ендi жалпы сейлеу тiлi дамымаган мектеп жасына дешнп балалардыц байланыстырып сейлеу ерекшелктерше токталсак.

ЖСТД 3 децгейл1 мектеп жасына дей1нг1 балалардыц байланыстырып сейлеу ерекшел1ктерте тэн:

1 .Шектеулi сездш коры: жалпы сейлеу тш дамымаган 3 децгейш мектеп жасына дешнп балалардыц сездк корыныц аз болуы оларда ез ойларын жетюзуде киындыктар туындатады.

2.Грамматиканыц бузылуы: балалар грамматикалык курылымдар колдануда кателiктер жiберуi мYмкiн. Мысалы: септiктердi, жалгауларды, уакытты айтуды дурыс пайдаланбау сиякты, жэне т. б.

3.Синтаксиспк киындыктар: дурыс сейлемдер курауда, окигаларды немесе ойларын дурыс сипаттау барысында киындыктар туындауы мYмкiн.

4.Байланыстырып сейлеудщ жеткiлiксiздiгi: эцпмелеу мен сипаттауларда байланыстырып сейлеудеп киындыктар.

5.Шектеулi карым-катынас стратегиялары: балаларда карым-катынас дагдылары шектеулi болуы мYмкiн, сурактар немесе ез пшрлерш бiлдiру сиякты эртYрлi стратегияларды колдана алады.

6.Сейлеу барысындагы киындыктар: карым-катынас контексте байланысты сейлеудщ сэйкес сташ мен формальдылык децгейiн тацдауда киындыктар туындауы мYмкiн.

7.Серiктестiц сeйлеуiне жауап берудщ жеткiлiксiздiгi: балалар эцгiмелесушiлердiц сeйлеуiн тYсiнуде жэне оган жауап беруде киындыктарды сезiнуi мYмкiн.

ЖСТД 3 децгейш мектеп жасына дейiнгi балалардыц байланыстырып сейлеуш дамыту Yшiн логопедпен жумыс жасау керек.

Сeйлеудiц жалпы дамымау децгейлерi - бул балалардагы сейлеу бузылыстарыныц ауырлыгын аныктау Yшiн колданылатын классификация.

Бiрiншi децгей: бул децгейде дыбысты айтудагы киындыктар, грамматикалык дурыстыктыц жеткiлiксiздiгi жэне сeздiк корыныц шектелуi сиякты жецiл сейлеу бузылыстары бар. Бiрiншi децгейдегi балалар кептеген жагдайларда сэттi сейлесе алады, бiрак сейлеудщ кейбiр аспектiлерiнде киындыктар туындауы мYмкiн.

Ек1нш1 децгей: бул децгейде сейлеудщ орташа бузылуы байкалады. Балаларда сейлеу, грамматика жэне сейлеу Yйлесiмдiлiгiнде Yлкен проблемалар болуы мYмкiн. Олар ез ойларын ауызша тYсiнуде жэне бiлдiруде киындыктарга тап болуы мYмкiн.

Yшiншi децгей: бул децгей сейлеудщ айкын бузылуымен сипатталады. Yшiншi децгейдеп балалар сейлеу, грамматика, сейлеу Yйлесiмдiлiгi жэне ауызша нускауларды тYсiнуде айтарлыктай киындыктарга тап болуы мYмкiн. Олардыц сeйлеуi баскаларга туашказ болуы мYмкiн жэне каркынды тYзету мен колдауды кажет етедi.

Тeртшшi децгей-сейлеу тшшщ лексика-грамматикалык жэне фонетикалык-фонематикалык компоненттершщ толык жетiлмеуi, ягни сейлеу тшшщ жалпы дамымауыныц калдык кeрiнiстерi. [5]

ЖСТД IV децгешндеп балалардыц буындык курамы кYPделi сeздердi жэне дыбыстарды айтуына тэн ерекшл^ерге жататыны:

- Сейлеу тшшщ бiртiндеп дамыганы байкалганымен, таныс емес, жаца, курамы кYPделi сeздердi айтуда киындык туындайды;

- Сeздегi буын саны мен кезектштнщ бузылуымен катар, сездеп дыбыстыц курамыныц бузылуы орын алады.

- Дыбыс артикуляциясы солгын, сейлеудщ мэнерлiгi жеткiлiксiз, дикциясы анык емес.

ЖСТД децгейлерi логопедтер мен психологтар сиякты мамандар баланыц сейлеу бузылыстарыныц ауырлыгын аныктауга жэне жеке емдеу мен колдау жоспарын жасауга кeмектеседi.

Kазiргi тацда мектеп жасына дейiнгi балаларда сейлеу тшнщ дамымауы ете жиi кездеседi. Оныц себептерi эртYрлi болуы мYмкiн. Ец бастысы ана жYктi кезiнде езш ерекше куту керек, денсаулыгына мэн берш, кеп ашуланбау керек. Бала дYниеге келгеннен кейiн баламен Yнемi карым- катынаста болган жен. Дамытатын ойындар ойнап, баланыц гуiлдеп, былдырлап дыбыс шыгара бастаган сэтiнен баламен Yлкен адамша сейлесу керек.

ЖСТД 3 децгейдеп мектеп жасына дешнп балалар Yшiн кYPделi термин болып кeрiнуi мYмкiн, бiрак бул шын мэнiнде бiз жаца нэрселердi Yйренiп, айналамыздагы элемдi жаксартатын жол! Бул бiз Yшiн ненi бiлдiретiнiн карастырайык.

Бiрiншiден, бiз кYн сайын жаца нэрселердi Yйренетiн уакыт. Бiз тYCтердi, пiшiндердi, сандарды, тiптi табигат процестерш зерттей аламыз, eсiмдiк калай eседi немесе кус калай ушады. Бул сонымен катар ата-анамызбен жэне муFалiмдерiмiзбен бiрге кептеген сурактар койып, жауап iздейтiн уакыт. Екiншiден, ЖСТД 3 децгейш мектеп жасындаFы балалар Yшiн жаца ойындар мен Fылыми жобаларды ойлап табу Yшiн киялымыз бен шькармашыль^ымызды пайдалана алатынымызды бiлдiредi. Ец бастысы, ЖСТД 3 децгейш мектеп жасына дешнп балалар эркайсысы юшкентай болса да Fалым жэне зерттеушi бола алатынын кeрсетедi. Бiз ^н сайын айналамыздаFы элемдi кызыкты жэне eмiр CYPуге тамаша орынFа айналдыратын шаFын жацалыктар жасай аламыз.

1. 0Mip6eKOBa ^Д., Оразаева Г.С., Телебиева Г.Н., Ибатова Г.Б. Логопедия Алматы: Дэуiр, 2011. — 495 б. — ISBN 978-601-217-205-8.

2. Воробьева В. К.Методика развития связной речи у детей с системным педоразвитием речи /М.: Сфера, 2009. - 324 б.

3. Глухов В.П. Формирование связной речи детей дошкольного возраста с общим речевым недоразвитием. - изд. 2-е. -256 б

4. Лалаева Р.И., Серебрякова Н.В. Коррекция общего недоразвития речи у дошкольников (формирование лексики и грамматического строя) / Р.И. Лалаева. - СПб.: Питер, 1999.

5. Глухов В.П. Формирование связной речи детей дошкольного возраста с общим речевым недоразвитием /В.П. Глухов - М.: «АРКТИ», 2002.

ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1: