CC BY
0ЭОЖ 376.42
АУТИЗМ СПЕКТ1Р1НЩ Б¥ЗЫЛЫСЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙШГ1 БАЛАЛАРДЫЦ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ-ПЕДАГОГИКАЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
МАХАМБЕТОВА АЛИЯ БЕРДЕХАНОВНА
Еылыми жетекш^ ага окытушы, PhD ^азак улттык кыздар педагогикалык университетi,
Алматы к., ^азакстан
ЦАМБАР ЭСЕЛ МАРАТЦЫЗЫ
^азак улттык кыздар педагогикалык университетi, Арнайы педагогика бiлiм беру багдарламасыныц магистранты, Алматы к., ^азакстан
Ацдатпа. Мацалада аутизм спектртщ бузылуы бар мектеп жасына дейгнгг балалардыц психологиялыц жэне педагогикалыц аспектыер1 царастырылган. Мундай балалардыц взара эрекеттесу жэне оцу эдгстерт, сондай-ац олардыц м1нез-цулыц ерекшелгктерг мен царым-цатынас дагдылары ашып айтылган.
Ктттт свздер: аутизм спектртщ бузылысы, мектеп жасына дей1нг1 балалар, мгнез-цулыц, ерекшелгктер.
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА С РАССТРОЙСТВОМ АУТИСТИЧЕСКОГО СПЕКТРА
Аннотация. Статья исследует психологические и педагогические аспекты детей дошкольного возраста с расстройством аутистического спектра. Анализирует методы взаимодействия и обучения таких детей, а также особенности их поведения и коммуникативных навыков.
Ключевые слова: расстройство аутистического спектра, дети дошкольного возраста, поведение, особенности.
ДYние жузшдеп кептеген галымдар аутизм спек^ б^зылган мектеп жасына дешнп балалардыц психологиялык жэне педагогикалык ерекшел^ерш зерттеуде. Олар: Саймон Барон-Коэн: Британдык психолог жэне зерттеуш^ аутизм жэне акыл-ой теориясы бойынша ж^мысымен танымал. Ута Фриске: Аутизмдi зерттеуге елеулi Yлес коскан немю психологы. Жаннет Виндмайер-Фейшер: аутизм спектры бузылысы бар балаларга ерте бiлiм беруге маманданган Американдык психолог Лоренцо Озмента: Итальяндык психиатр аутизмдi зерттеумен жэне ерте диагностика жасау эдютерш дамытумен танымал. Сюзан Левин: Американдык педагог жэне аутизмi бар балаларды окыту эдiстерiн зерттейтш арнайы бiлiм беру маманы. Аутизм спек^ б^зылган мектеп жасына дешнп балалардыц педагогикалык жэне психологиялык ерекшел^ерш тYсiнуге елеулi Yлес коскан галымдардыц шагын тiзiмi гана. Мундай галымдардыц зергтеулерi осы топтагы балалармен езара эрекеттесудщ тиiмдi эдiстерiн жасауга жэне олардыц емiр сYPУ сапасын жаксартуга кемектеседi.
Аутизмнiц тарихы оныц алгашкы сипаттамасынан казiргi замангы тYсiнiк пен осы б^зылыска кезкарастарга дейiнгi ^зак жолды камтиды. Алгашкы аныктамалар: Аутизмге тэн кейбiр белгiлердi Жан-Марк Гаспард Итар (18 гасыр) жэне Граспер Джексон (19 гасыр) сиякты психиатрлар мен дэрiгерлердiц ецбектерiнде табуга болады, бiрак «аутизма» терминiн алгаш рет швейцариялык психиатр колданган. Евген Блейлер 1911 ж. Лео Каннер жэне «Аутистер» (1943): Аутизм тарихындагы мацызды сэт 1943 жылы Лео Каннердщ карым-катынас пен элеуметпк езара эрекеттесушде ауыткулары бар 11 баланыц жагдайын сипаттайтын «Аутистер» ецбегiнiц жариялануы болып табылады [1]. ТYсiнiктi дамыту: Уакыт ете келе зергтеушiлер мен тэж1рибешшер аутизм туралы тYсiнiгiмiздi кецейтп, спектрдщ эртYрлi формаларын аныктады, диагностикалык критерийлердi эзiрледi жэне емдеу мен колдау тэсiлдерiн жасады. Агымдагы
тенденциялар: Агымдагы басты назар ерте аныктауга, бiлiм беруге, жеке тэсшдерге жэне инклюзивтi кауымдастык ортасын куруга аударылады. Аутизмдi туанудеп эволюция оныц кYрделiлiгi мен эртурлшЫн мойындаудыц артып келе жатканын керсетед^ бул аутизм спектрiндегi адамдар Yшiн тиiмдiрек жэне колдау керсететiн орталарга экеледi.
Аутизм - бул элеуметпк дагдыларга, карым-катынаска жэне мiнез-кулыкка эсер ететш жYЙке дамуыныц бузылуы. Ол эртYрлi адамдарда эртYрлi тYPде керiнедi жэне карым-катынастагы киындыктарды, шектеулi кызыгушылыктарды жэне кайталанатын эрекеттердi камтуы мYмкiн. Ерте аныктау жэне бiлiм беруге арналган жеке тэсiлдер аутизмi бар адамдарга когамда табысты дамып, жумыс iстеуге кемектеседi. Кейбiр денi сау отбасыларда аутизм балалар емiрге келуi мYмкiн, кеп жагдайда осылай. Бул дегенiмiз ата-анасыныц генетикасымен келуi мYмкiн, ягни бала даму барысында генде бiр езгерiстер болуынан.
Аутизм спек^ балаларда ерте жаста, соныц швде мектепке дейiнгi кезецде керiнуi мYмкiн бузылулардыц кец аукымын камтиды. Симптомдар элеуметтiк езара эрекеттесудщ бузылуынан шектелген кызыгушылыктар мен кайталанатын мiнез-кулыкка дешн болуы мYмкiн. Ерте аныктау жэне жеке жумыс жасау бул балаларга Yлкен пайда экеледi [2].
Аутизм спектртщ бузылуы бар мектеп жасына дей1нг1 балалардыц педагогикалыц-психологиялыц сипаттамасы: Аутизм спектршщ бузылуы бар мектеп жасына дешнп балалар педагогтар мен психологтардыц ерекше назарын жэне кезкарасын талап ететiн бiлiм беру ортасында ерекше топты бiлдiредi. Аутизм спектршщ бузылуы элеуметпк езара эрекеттесу, карым-катынас жэне мiнез-кулык бузылыстарымен сипатталады, бул баланыц езi Yшiн де, коршаган орта Yшiн де белгш бiр киындыктарды тудырады.
Педагогикалыц ерекшелгктерг: Жекеленген тэсш: Аутизм спектры бузылысы бар эрбiр бала бiрегей, сондыктан оныц кажеттiлiктерiн, кызыгушылыктарын жэне даму децгешн ескере отырып, жеке бшм беру жэне тэрбие жоспарын жасау мацызды. ^урылымдык орта: Аутизм спектр бузылысы бар балалар кебшесе езгерютерге жэне кутпеген жагдайларга бейiмделу киынга согады. Сондыктан оларга ездерiн сенiмдiрек жэне кауiпсiз сезiнетiн курылымдык жэне болжамды ортамен камтамасыз ету мацызды. Кернею колдау: карым-катынас пен айналамызды тYсiнудi жецiлдету Yшiн тапсырмалар карталары, кYнделiктi кестелер жэне суреттер сиякты кернекi куралдарды пайдалану. Элеуметтiк дагдыларды дамыту: Элеуметтiк дагдыларды, соныц шшде баска балалармен карым-катынас жасау жэне эртYрлi элеуметтiк жагдайларга бейiмделу кабшетш дамытуга багытталган арнайы эзiрленген багдарламалар.
Психологиялыц ерекшелгктерг: Шектеулi кызыгушылыктар жэне кайталанатын мшез-кулык: Аутизм спектр бузылысы бар балалардыц белгш бiр объектiлерге немесе эрекеттерге кызыгушылыктары шектеул болуы мYмкiн жэне кайталанатын мшез-кулыктарды калайды. Сенсорлык аспектiлер: Аутизм спектры бар кейбiр балаларда дыбыстарга, жарыкка, иiстерге жэне текстураларга сезiмталдык жогарылауы немесе темендеуi мYмкiн, бул олардыц мiнез-кулкы мен коршаган ортага реакцияларына эсер етуi мYмкiн [3].
Карым-цатынас циындыцтары: Аутизм спектры бузылысы ерекшел^ершщ бiрi -шектеулi вербалды емес карым-катынасты, кезбен байланыс орнатуды жэне вербалды емес белгiлердi тYсiнудi коса алганда, карым-катынас киындыктары. Стресстiк жагдайларга реакциялар: Аутизм спектр бузылысы бар балалар стресстш жагдайларга эдеттен тыс тэсшдермен эрекет етуi мYмкiн, мысалы, агрессияны керсету, усак тиктер немесе жагдайдан кашу [4]. Аутизм спектршщ бузылуы бар мектеп жасына дешнп балалардыц педагогикалык жэне психологиялык ерекшел^ерш тYсiну жэне ескеру осы топтагы балалармен табысты жумыстыц непзп аспектiлерi болып табылады. Олармен тиiмдi эрекеттесу шыдамдылыкты, шыгармашылыкты жэне олардыц кажеттiлiктерi мен ерекшелiктерiн терец тYсiнудi талап етедь
Аутистык аспектiлерi бар мектеп жасына дешнп балалар Yшiн коммуникативт дагдыларды, элеуметтiк бейiмделудi, козгалыс дагдыларын жэне когнитивтiк функцияларды дамытуга багытталган дараланган сабактарды уйымдастыру мацызды. Бшм беру ойындары, музыка, енер эрекеттер тиiмдi эдiстер болуы мYмкiн.
AyTroMi бар балалармен логопед, дефектолог, невролог, психолог, психотерапевт мамандар жумыс жасайды. Осы мамандар бiрлесе ж^мыс жасаса жаксы нэтежиеге кол жеткiзyге болады. Аутизм диагнозы бар атакты адамдар: Ирис Юханссон (жазушы), Айрис Грейс Хэлмшоу (сyретшi), Аманда Беггс (жазушы).
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Айкынбаева ГД., ^ашхынбай Б.Б., Наурызбаева A.A.. Аутизм диагнозы койылган балалардыц психологиялык сипаты: Монография. - Алматы: ТОО "Лантар Трейд", 2018
2. Циркин С.Ю. Справочник по психологии и психиатрии детского и подросткового возраста
3. Баенская Е. Р. Особенности раннего аффективного развития аутичного ребенка в возрасте от 0 до 1,5 лет // Альманах ИКП РАО, 2001.
4. Додзина О.Б. Психологические характеристики речевого развития детей с аутизмом // Дефектология. - 2004.
