CC BY
102FTAXP 14.23.09
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙ1НГ1 БАЛАЛАРДЬЩ ЦАУ1ПС1ЗД1К МШЕЗ-Ц¥ЛЫЩ МЭДЕНИЕТ1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫЦ МЭСЕЛЕЛЕР1
С.Н. Жиенбаева1, А.М. Жубандыкова2
1 п.г.д., профессор, 2 п.г.к., ассоц. профессор 12 Каза^ ^лтты^ цыздар педагогикалык университетi, Алматы паласы, Казакстан
email: saira27111@gmail.com
Макалада мектепке дешнп жастагы балалардын каушаз мшез-к¥лык мэдениетш калыптастырудын езекп мэселеа, сондай-ак балалардын каушаздж мэдениетш калыптастырудын объективп алгышарттары карастырылады. Мектепке дешнп балалардын каушаз мшез-к¥лкынын он тэж1рибесш алуда ойын, жобалау ю-эрекетш, ситуациялык-Имитациялык модельдеуд1 пайдалану тшмдшп непзделедг Каушаздак мэдениетш тэрбиелеудщ практикалык тетт, Yй мен когамдагы тэртш ережелер1 мен нормаларына карапайым саналы кезкарасты калыптастыру ^сынылган. Ересек жастагы балаларды жалпы мэдениеттщ К¥рамдас белш репнде каушаздж мэдениетше тарту элеуметпк жэне мэдени тэж1рибеш нормаларды, к¥ндылыктар жYЙeсiн, бшмда, мшез-к¥лык жэне карым-катынас Yлгiлeрiн менгеруге непзделген жеке даму процеа рeтiндe баланы элeумeттeндiрудiн кажетп жэне манызды к¥рамдас белiгi болып табылады.
Туйт свздер: мектепке deuimi балалардыц цаутс1зд1к мэдениетг, мектепке deuimi уйым, диагностика, ситуациялыц-имитациялыц моделдеу, жобальщ цызмет, ойын adici, отбасы, тэжiрибe
Yшiншi мыцжылдыцтыц табалдырыгында табигаттыц деструктивп ^штершщ квршютершщ жиiлiгi, вндiрiстегi авариялар мен апаттар, элеуметпк цауштер саныныц артуы, тYрлi цауш твндiретiн жэне твтенше жагдайлар кезiнде тиiстi мшез-ц^лыцтыц болмауы вскелец ^рпац арасында жеке цаушаздш пен цаушсiздiкке саналы квзцарасын цалыптастыру тетiгiн табу цажеттшпн туындатады. Адамдардыц вмiрi мен денсаулыгына цауш твндiретiн осындай факторлардыц квбеюi, мектеп жасына дейiнгi балалардагы цаушсiздiк мэдениетш арттыру цазiрri бiлiм берудщ мацызды мэселелершщ бiрi болып табылады. Б^л багыт басты ^лттыц басымдыц ретшде танылады. Б^л т^ргысында Казацстан Республикасында Бiлiм берудi жэне гылымды дамытудыц 2016-2019 жылдарга арналган мемлекеттiк багдарламасында мектепке дейiнгi бiлiм берудщ сапасын арттыру мэселесi цойылган [1]. Республиканыц мектепке дейiнгi бiлiм беру мазм^ныныц мониторингi кврсеткендей, аталган багдарламалар мектепке дешнп тэрбие мен оцыту мазм^ныныц тугастыгы мен ^йымдастырылган оцу эрекетшде цамтамасыз ете алмагандыцтан, мектепке дешнп ^йымдардагы педагогикалыц YДерiстердi цамтамасыз етенн мектепке дейiнгi тэрбие мен оцытудыц бiрыцFай Yлгiлiк оцу багдарламасы елiмiздегi жэне алыс-жацын шетелдiк гылым мен тэжiрибелердiц жетiстiктерiн ескере отырып эзiрленген. «Мектепке дейiнгi тэрбие мен оцытудыц мемлекеггiк жалпыга мiндеггi стандарты» (2018) [2], «Мектепке дешнп тэрбие мен оцытудыц Yлгiлiк оцу багдарламасында» «Каушшз мшез-ц^лыц негiздерi» деп аталып, твмендегi мiндеттер цойылган: адамныц дене ц^рылысы, оныц мацызды мYшелерi туралы бiлiмдерiн, ж^цпалы аурулар туралы, аурулардыц алдын алудыц негiзгi шаралары туралы тYсiнiктерiн цалыптастыру; негiзгi азыц-тулш тагамдары туралы бiлiмдерiн кецейту. Yйде, квшеде, цогамдыц орындарда кейбiр цаушаздш ережелерiмен таныстыру; взшщ жэне басца балалардыц ауырганын сезiнген жагдайда ересектерден квмек с^рауга Yйрету деп кврсетiлген [3]. Б^л жацартылган багдарламаныц ерекшелiгi балалардыц цаушаз мшез-ц^лыц негiздерi жэне цаушиздш дагдыларын цалыптастыру мiндет ретiнде кврсетшген.
Мектеп жасына дейiнгi балалардыц цаушиздш мэдениетiн квтеру мэселесiн квптеген цазiргi замангы педагогтар мен психологтар квтерш келедi (Н.Н. Авдеева, К.Ю. Белая, И.А. Лыкова, Т.К. Телегин, Т.А. Шорыгин). вйткеш баланыц цауiпсiздiк мшез-ц^лыц мэдениетiн цалыптастыру элеумегтенудiц негiзi болып табылады. Елiмiзде осы багытта шшара багдарламалар, жобалар жэне н^сцаулыцтар эзiрленуде.
Атап айтса^, М.И. HYcin6eK0Ba, С.А. Сешлгазинованыц мектепке дешнп тэрбие мен о^ытудыц Yлгiлiк о^у багдарламасы бойынша «Денсаулыщ» бшм беру саласындагы «^аушаз мшез-к^лык; непздерЬ> ¥йымдастырылган о^у эрекетi бойынша эдютемелш н^с^аулы^ дайындады [4]. К¥Ралда денсаулыщ са^тау дагдыларын ^алыптастыру, взше-
63i ^ызмет ету жэне взара квмек кврсету дагдыларын дамыту, т¥рмыстагы, квшедеп жэне табигат аясындагы кдушаз мшез-^лыщ дагдыларын дамыту, салауатты вмiр салтын ¥станудыц мацызын тYсiнyдi ^алыптастыру квзделген. Осы мэселеге байланысты твмендегi зерттеулерде бiлiм берудщ белгiлi бiр ^¥рамдас бвлiгi ретiнде адамдарды кдушаз вмiр сYPyге дайындауда каyiпсiз мшез-к^лык; тэжiрибесiн, мэдениетiн ^алыптастыру керек екенiн дэлелденген (Н.А. Андреев, Ц. Васильева, Е.Н. Ермакова, М.А. Котик, Ю.Н. Мотин, Е.В. Нисковская, Ю. Палькевич, О.Н. Русак, П. Статман, В.И.Устинов, М.И. ^сшбекова, С.А. Сешлгазинова жэне т.б.).
Баланыц тYрлi iс-эрекетiндегi элеyметтiк, жеке тэжiрибесiн ^алыптастыру жэне жетiлдiрy бойынша материалдар жина^талган (Н.Ф. Голованова, Л.Г. Золотарева, Н.Г. Косолапова, А.С. Лагутин, С.Н.Жиенбаева жэне т.б.). Зерттеушшердщ ецбектершде мектеп жасына дейiнгi кезец баланыц жеке тэжiрибесiн ^алыптастырудыц мацызды кезещ екендiгi айтылган. Дэл осы кезецде каушиз мшез-к^лык; тэжiрибесi ^алыптаса бастайды, сондыщтан балалар мектепке дейiнгi кезецнен ^оршаган ортада кдушаз вмiр CYPyге дайын болуы керек (Н.Н. Авдеева, А.А. Баранов, Г.Казанцев, Т.С. Грядкина, В.Г. Каменская, О.Л. Князев, Р.Б. Стеркин). Алайда, елiмiзде мектеп жасына дешнп балалардыц ^аyiпсiздiк мшез-к¥лкын ^алыптастыру мэселесiне зерттеулер элi жYргiзiлген жо^. Зерттеудщ ^ажеттшшн балалар арасындагы т¥рмыстыщ жара^аттыц ец жогары пайызы туралы медициналыщ статистика жэне б¥^аралыщ аппарат к¥ралдардагы жацалыщтар растайды. Сондыщтан мектепке дешнп ¥йымда жэне отбасында мектепке дешнп баланыц ^нделшт вмiрде жYЙелi тYPде тэжiрибе жинауына жагдай жасау вте мацызды. Сонымен ^атар, балаба^ша тэрбиешiлерi мен ата-аналары да алдын алу ж¥мыстарыныц ^ажеттшшн жовда шыгармайды. Аталган мэселенiц эдiстемелiк ^амтамасыз етушщ жеткiлiксiздiгiне байланысты мектепке дейiнгi жастагы балалардыц кYнделiктi вмiрiндегi кдушиздш дагдыларын ^алыптасуында квптеген ^иындыщтар кездеседi.
Мектепке дешнп ¥йымдагы к;аушиздш мэдениетiн квтеру балалардыц вмiрi мен денсаулыгын са^тау мен ныгайтудыц дэстYрлi мiндеттерiмен ^атар келедi. ^аушиздш мэдениетiн тэрбиелеyдi мектепке дешнп кезецде бастау керек, вйткеш онда вмiрлiк ¥станымдардыц негiздерi ^ол жетiмдi, сонымен бiрге ^аушт жагдайлардан ^оргайтын ^огаммен взара эрекеттесу тэсшн ^олдану мYмкiндiгi жеткiлiктi. Мектепке дешнп ¥йым - б¥л балага мацызды элеуметпк институттардыц бiрi, ол каушиз мшез-к^лык; пен ^арым-^атынасты ^алыптастыруда сырт^ы фактор ретiнде эрекет етедi. Мектеп жасына дешнп балалардыц ^аyiпсiздiк мэдениетш квтерyдiц тиiмдi формаларын, к¥ралдары мен эдютерш табу ма^сатын ^ояды.
К.Ю. Белаяныц пiкiрiнше, егер сiз белгш бiр мшез-^лыщ ережелерiн ¥стансацыз жэне баланы ерте жастан YЙретсецiз, ^ауштен аула^ болуга болады. Балага каушаз мшез-^лыщ ережелерi туралы (^ауш-^атердщ квздер^ сактык; шаралары жэне ^аушн жецудщ жолдары туралы) бiлiм беру, белгш бiр жагдайларда эрекет ету к;абшетш ^алыптастыру, оган са^тыщ шараларын са^тау эдетiн дамытуга жэне Kayimi жецу Yшiн взiнiц ^абшеттерш багалауга квмектесу мацызды [5;6]. Эрине, мектеп жасына дешнп балаларда каушиз мшез-к^лыкты ^алыптастыру эдiстерi вмiр жагдайларына тiкелей байланысты.
6мiр каушаздт - ^ауштщ пайда болуыныц жалпы заццылыщтарын, олардыц ^асиеттерш, олардыц адам агзасына эсер ету салдарын, адам денсаулыгы мен вмiрiн, ^оршаган ортаны ^ауш-^атерден ^оргаудыц негiздерiн, сонымен ^атар тиiстi ^¥ралдар мен эдiстердi эзiрлеyге жэне енпзуге багытталган гылыми жэне практикалыщ ^ызмет саласы [6;16]. Психологтардыц пiкiрiнше, каушиздш ^ажеттшп адамныц негiзгi ^ажеттшктершщ бiрi болып табылады. А. Маслоу квптеген жылдар бойгы зерттеулер барысында баланыц каушиздш ^ажеттшп - баланыц непзп жэне басым ^ажеттшп, оныц айырылуы оныц одан эрi дамуын бэсецдетyi немесе б¥зуы мYмкiн деген ^орытындыга келдi. Оныц пiкiрiнше, физиологиялыщ ^ажеттiлiктердi ^анагаттандырганнан кейiн, адамныц мотивациялыщ вмiрiндегi олардыц орнын жалпы децгейдегi каушиздш категориясына бiрiктiрyге болатын бас^а децгейдеп ^ажеттшктер алады (каушиздш ^ажеттшп; т¥ракгылыщ; тэyелдiлiк; ^органыс; ^ор^ыныштан, алаццаушылыщтан арылу) [7;13].
Бiз осы мэселенщ тэж1рибеде цаншалыцты жYзеге асырылуын жэне циындыцтарын аныцтау мацсатында отбасында жэне балабацшада мектеп жасына дешнп балалардагы цауiпсiз мшез-цулыц тэжiрибесiн цалыптастырудыц цолданыстагы тэжiрибесiн зерделеудi жен кердш. Бул кYнделiктi емiрде мектеп жасына дешнп балалардыц цаушшз емiрiн цамтамасыз етудщ нацты проблемаларын аныцтауга, олардыц себептерiн талдауга мYмкiндiк бердi.
Зерттеу мацсатына сэйкес аныцтау кезещнщ мiндеттерi мыналар болды:
1. КYнделiктi емiрдегi цаушаздш ережелерi туралы балалардыц бшм децгейiн аныцтау.
2. Мектеп жасына дешнп балаларда цаушп турмыстыц заттармен жумыс жасау дагдылары мен оларга деген царым-цатынас децгейiн аныцтау.
3. Балалардыц ^нделшн емiрдегi цауiпсiз мшез-цулыц тэжiрибесiн игеру процесiнде отбасы мен балабацшаныц релiн зерттеу.
Эксперимент тапсырмалар негiзiнде екi багытта жYргiзiлдi:
1) балалармен iс-шаралар жYргiзу тYрлi жагдаяттар тугызып, содан шыгу жагдайын тексеру (цаушшз жYрiс-турыстыц бар тэжiрибесiн зерттеу); 2) ересектермен жумыс (отбасы мен тэрбиешi релiн зерттеу).
Аныцтау экспериментше Алматы цаласы, Алмалы ауданыныц №18 балабацшасыныц ересек тобынан 30 бала, 15 ата-ана жэне 4 тэрбиешi цатысты. Барлыгымен сухбат пен балалардыц мшез-цулцын бацылау бойынша мэлiмет жиналды. Алга цойылган мiндеттердi шешу барысында алынган зерттеу эдiстерi мен нэтижелершщ сипаттамаларына тоцталайыц. Кептеген жогарыда аталган зерттеулердi талдау барысында балалардыц ^нделшт емiрдегi цауiпсiз мшез-цулыц тэжiрибесiнiц келес цурамдас белiктерiн белуге мYмкiндiк бердь
1. Kауiпсiздiк ережелерiн бiлуiн аныцтау;
2. Каушшз мшез-цулыц ережелерiн тYсiнуiн жэне сацтыц шараларыныц цажеттiлiгiне кезцарасын аныцтау;
3. Мектеп жасына дешнп балалардыц ^нделшп емiрдегi цауiпсiз мшез-цулыц ережелерiн цолдануы мен дагдыларыныц децгейiн аныцтау цойылды.
Аныцтаушы эксперименттiц бiрiншi багыты мектеп жасына дешнп балалардыц ^нделшп емiрiндегi цауiптердiц тYрлерi YЙ жагдайындагы цаушшз мшез-цулыц туралы бiлiмi мен дагдыларыныц децгейлершщ темендiгi байцалды. Колын кесш алу, кYЙдiру жэне ерттерге, электр жарацаттарына, цулау мен кегеруге алып келетiн жагдайлар туралы бiлiмi толыц еместiгi аныцталды. Эцгiмелесу эдiсi, проблемалыц жагдаяттарды шешу арцылы балалардыц цаушаз мшез-цулыц ережелерiн бiлу ерекшелiктерiн ту^нуш, белгiлi бiр жагдайларда адам денсаулыгына зиян келтiруi мYмкiн (тiкелей немесе жанама) YЙ жагдайындагы цубылыстар, процестер немесе объектшер деп тYсiнiлетiн цауштщ цайнар кездерi туралы бiлiмдерi аныцтадыц. Баланыц тYрлi жагдайда жалпылау процестершщ цалыптасуын жэне мацызды белгiлердi ажырата бiлу дагдысы елшендi. Зерттеу жумысына цажеттi материалды тандауда жас, психологиялыц ерекшелiктерiне (назар, есте сацтау цабшеп жэне т.б.) байланысты 5-6 объекпш усыну цажеттiлiгi туралы психологтардыц усыныстарына CYЙендiк (Л.С. Выготский, Ю.А. Афонкина, Г.А. Урунтаева, т.б.).
Диагностика журпзу кезiнде Yйдегi екi зат (мысалы, пышац, сынган шыны стацан, арщкелер жэне т.б.), сонымен цатар балага цазiргi уацытта керсетiлмейтiн заттардыц суреп^ (мысалы, электр немесе газ плитасы, ыстыц шэйнектегi су, ашыц терезе) цолданылды. Мектеп жасына дейiнгi балага: <^стелге цойылган барлыц заттар мен фотоларды муцият царап, кесуге болатын заттарды атацыз», - дедiк. Эрi царай, бала бул (цауiпсiз) нысанды не Yшiн шыгармайтынын тYсiндiрiп, цалган бес нысанныц цауiптiлiгiн сипаттауы керек. Зерттеу нэтижесшщ сандыц керсеткiшiн темендеп 1 -кестеде керсеттiк.
Кесте 1. Ересек топ балаларыныц цауiпсiздiк мшез-цулыц мэдениетiнiц цалыптасу децгейi (экспериментке дешн)
Топтар Каушаздж ережелерд1 бiлуi Заттардыщ кауштЫгш TYсiнуi Каушиздж ережелерд1 цолдана алуы
Жогары Орта Теменп Жогары Орта Теменп Жогары Орта Теменп
Экспериментах топ 25% 35% 40% 23% 34% 43% 20% 35% 45%
Бацылау тобы 26% 35% 39% 22% 33% 45% 18% 33% 49%
Аньщтау эксперимент кезещнде ересек топ балаларыньщ кдушиздш мшез-^лыщ мэдениетшщ ^алыптасуы твменгi децгейдеriлерi 45-49%-ы, орташа децгейде 35-33%-ы, жогары
децгейдегшер 20-18%-ы екенiн кврсеттi. Жогары децгейдщ твмендiгi ересек топ балаларыныц кдушиздш мшез-к^лык; мэдениетшщ ^алыптастырудыц мазм^нын толыщтыру жэне тиiмдi тэрбиелеу эдютерш тацдауды талап етедi.
Зерттеушi В.Н. Мошкиннщ пiкiрiне CYЙене отырып, балалардыц к;аушиздш мшез-к^л^ын ^амтамасыз етудiц мазм^нын белгiледiк: алгаш^ысы каушиздшке уэждеменi тэрбиелеу, ^ауш-^атердщ квздерi мен олардыц алдын-алу жэне жецу ^ралдары туралы бшм жYЙесiн ^алыптастыру; к;аушаз мшез-к^ык; дагдысын ^алыптастыру; ^аушт жагдайларды жецуге физикалыщ дайындыщ; эстетикалыщ ^абылдауга жэне шындыщты багалауга дайындыщ; кдушаз мшез-^лывда психологиялыщ дайындыщ; ^аушт жагдайлардыц алдын алуга жэне ецсеруге ыщпал ететш баланыц сапасы (жасына жэне жеке ерекшелштерше) [8;7]. Аталган мазм^н балалардыц кдушиздш мшез-к^лык; мэдениетiн ^алыптастыруда басты т^жырымдардыц бiрi деп санаймыз.
Н.Н.Авдеева, Н.Л.Князева., Р.Б.Стеркинаныц «Мектепке дейiнгi балалардыц к;аушиздш непздерЬ> атты эдiстемелiк к^ралдарында балаларга арналган дамытушы тапсырмалар берш, ересектер мен балалардыц взара бiрлескен эрекеттерден т^ратын ойын, тренинг, саба^, эцгiмелесулер жYргiзудi ^сынады. Аталган формалар экологиялыщ мэдениет негiздерi, салауатты вмiр салтын, ^аушт заттармен сакгтыщпен ^олдану, квшедегi каушиз мшез-к^лык; дагдыларын ^алыптастыруга багытталады [9;33]. Аталган тэжрибелерге CYЙенсек, мектепке дейiнгi жастагы каушиз мшез-к^лык; мэдениетiн ^алыптастырудыц нэтижелi болуы бшм беру жYЙесiнiц Yш субъектiсiнiц педагог, ата-ана жэне балалардыц взара эрекеттесуше непзделуше ^ажет деп санаймыз.
Зерттеу ж^мыстарын талдай отырып мектепке дейiнгi ^йымныц ата-аналар ^ауымдастыгымен бiрлескен эрекетi твмендеп мiндеттерге багытталуы ^ажет:
• балаларды эртYрлi жагдайлардагы каушаздш негiздерiмен таныстыру, ^арым-^атынас пен мшез-^лыщтыц элеуметтiк тэжiрибесiн кецейту;
• ^аушт тануды, вмiрге жэне денсаулывда ^ауш твндiретiнiн бшуге Yйрену;
• адамдарда адамгершiлiк идеялар мен ^ндылыщ багыттарыныц шецберiн кецейту негiзiнде мшез-к^лык; ережелерiне жагымды ^атынасты ^алыптастыру;
• взiне сенiмдiлiкке, взiн-взi багалауга тэрбиелеу, ^арым-^атынас пен взара эрекеттеспктщ эр тYрлi жагдайларында алган бiлiмдерiн вз бетiнше пайдалануга деген талпынысты ^олдау керек.
Бiздiц пiкiрiмiзше, rçаушсiздi мшез-^лыщ - б^л алган бшмнщ жиынтыгы гана емес, сонымен ^атар эр тYрлi жагдайларда взш д^рыс ^стай бiлуi, тэжiрибесiн, дагдысын ^олдана алуы. Сонымен ^атар, балалар квшеде жэне Yйде кездейсо^ жагдайга тап болуы мYмкiн, сондыщтан ересектердщ басты мiндетi - олардыц тэуелшздт мен жауапкершiлiгiн дамытуды ынталандыратын ^аушшздшке деген ^ызыгушылыщты арттыру. Осыган байланысты мектепке дешнп ^йымда ^абылданган дэстYрлi бiлiм беру формаларын тек жартылай гана ^олдануга болады, сондыщтан белгш бiр тэжiрибе жина^тауга багытталган балаларды о^ытуды ^йымдастыруга квп квцiл бвлу ^ажет. вйткенi, балалар Yйрететiн барлыщ нэрсе, олар на^ты вмiрде, ю жYзiнде ^олдана алуы керек [10; 8].
Баланыц вмiрi мен денсаулыгына ^аушт твтенше жагдайлардан шыгудыц жолын таба бiлуге дайындау Yшiн, кYш-жiгердi бiрiктiрiп, баланыц жасына сэйкес ойын эрекеттершщ мазм^нын д^рыс тандау ар^ылы гана мYмкiн болады.
^аушиздш мэдениетш арттыруга багытталган мектеп жасына дешнп балалар ^ызметшщ багыттары эртYрлi болуы мYмкiн. Олардыц негiзгiлерi - дидактикалыщ жэне та^ырышъщ-рвлдш ойындар, жобалыщ ю-шаралар, эцгiмелер, ертегiлердi театралдау, ойын жаттыгулары, бос уа^ытты вткiзу, саба^тар, ^аушт жагдайларды модельдеу жэне проблемалардыц шешiмiн табу. М^ндай ю-эрекет мектепке дешнп жастагы баланыц дербестшн, жауапкершшгш жэне взiне деген сенiмдiлiгiн кврсетуге мYмкiндiк бередi.
Б^л мэселеде шешушi рвлдi мектеп жасына дейiнгi балаларга тэн ойын эрекеттерi ат^арады. Мектеп жасына дешнп балалар Yшiн бастысы баланыц жасына жететiн бiлiм кешенш игеруi емес, адам агзасыныц тугастыгы, вмiр салты, мшез-^лыщ, ^арым-^атынас жэне каушиздш туралы жалпы тYсiнiктер беру болып табылады. Ойын жагдайлары мен тэрбиелш эцгiмелерде
rça3ipri жагдайдан конструктивп жол таба бшу, raidi шешiм кабылдап, соган сэйкес эрекет ету. Мектеп жасына дейiнгi балаларга арналган рвлдiк ойындар (ерт сецщрушшер, кiм жаксы, кiм жаман?) ») Киялын дамытатындай накты жагдайларды модельдеуге, вз бетiнше жэне жауапкершiлiкпен шешiм кабылдауга Yйретуге багытталады. Каушиз мшез-кулык пен карым-катынас мэдениетiн калыптастыруда «каушшз» ертегiлердi колданудыц тиiмдiлiгi туралы айта кеткен жен. Ертегшер драма саласында жобалау жумыстарыныц, дайын сценарийлердщ бiр бвлiгi бола алады немесе каушп жагдайларда мшез-кулыктыц нормалары мен ережелерi туралы вз ойларын курастыруга пайдаланылуы мYмкiндiк бередi.
Мектепке дешнп тэжiрибеде жобалык эдiс балалардагы каушшздш мэдениетiн жетiлдiруде кещнен колданылады. Жобалык iс-эрекет тэуелсiз вмiрдi, жауапкершiлiктi дамытуга, белсендi вмiрлiк устанымды калыптастыруга ыкпал етедi. «Мен каушшзмш!», «Балабакшага барар жолда», «Мен жолаушымын», «Абайлацыз: жол!», «От - дос, от - жау »,« Бiз денемiздi зерттеймiз », «Мен YЙде жалгызбын», <^йдеп заттар туралы бiлемiн бе?», «Эрт майдан шыгады?» тэрiздi такырыптар мектеп жасына дешнп балаларда каушшздш мэдениетш калыптастыруга багытталган зерттеулер бола алады.
Мектепке дешнп бшм беру процесшде кдушиз мшез-кулыкты калыптастыру кезiнде ситуациялык-модельдш модельдеу тиiстi бiлiм мен дагдыларды шогырландыру эдiсi ретiнде кещнен колданылады. Ситуациялык-имитациялык модельдеу (SIM) сiздi y® жагдайындагы заттармен эрекеттердi модельдеуге жэне баланыц белсендi жагдайын ескере отырып, вмiр мен денсаулыкка кауш твцщретш жагдайларды модельдеуге мYмкiндiк бередi [11;7]. Мектепке дейiнгi уйымда жумысты уйымдастыру бул эдiстi колдануда мынандай жагдайлар ескерiледi: кажетп жагдайды ескерту, пэндш-кещепкпк орта куру; балаларды ойын iс-эрекетiне бiртiндеп араластырумен жYзеге асырылады; ойын жаттыгулары барысында кедергiлер мен каушп жагдайлардыц «пайда болуы» Yшiн ерекше жагдайлар жасалады; баланыц эмоционалды жагдайын бакылаумен мэселенiц шешiмiн iздестiруге болады.
Жагдаяттык-имитациялык модельдеу балага алган бiлiмдерiн практикада колдану дагдыларын мецгертед^ ойлау, киялын дамытады жэне балаларды вмiрдегi твтенше жагдайлардан шыгуга дайындайды. Киял мен шыгармашылыкты дамыту Yшiн балаларды логикалык жэне практикалык мэселелердi кою аркылы сыни тургыда ойлауын, креативтi шешiмге келуге ыкпал ету. Педагог балалардыц назарын эртYрлi нысандарга, кауiптi заттарга, жагдаяттарга Yнемi аударып, олардыц курылымына, кызметiне, максатына жэне оларды кауiпсiз пайдалану ережелерiне кызыгушылык тугызады.
Балалардыц кызыгушылыктары мен жас ерекшелштерш ескере отырып, балалармен жYЙелi жумыс жYргiзу кажет. Ертегi мен жобалык iс-эрекеттердi окып Yйрену, накты вмiр жагдайларын ойнау жэне модельдеу балаларга емiрге жэне денсаулыгына кауш твндiретiн жагдайларда негурлым тэуелсiз болуга жэне дурыс шешiм кабылдауга мYмкiндiк бередi. Сонымен катар мектеп жасына дешнп балалардыц каушшздш мiнез-кулык мэдениетш калыптастырудыц твмендегi устанымдарын усынамыз.
Максаттылык устынымы - мектеп жасына дешнп балаларда каушшздштщ негiзiн калыптастыруга багытталган мектепке дешнп уйымда колданылатын барлык формалардыц, эдiстердiц, эдiстердiц, эдiстердiц, куралдардыц жиынтыгымен бiрге жYредi.
Даралау устанымы мектеп дейiнгi бiлiм беру кещспгш уйымдастыруга, эр баланыц жас ерекшелшн, жеке ерекшелiктерi мен мYДделерiн ескеруге багытталган, бул балалардыц дамуы мен каушаз мiнез-кулык пен карым-катынас дагдыларын калыптастыруга арналган практикалык материалдарды сэтп пайдалануга мYмкiндiк бередi.
1с-эрекетке непздеу устанымы адамныц iс-эрекетте дамитынын бiлдiредi. Каушшз мшез-кулыкты калыптастыру модельдерш iс жYзiнде, накты элеуметтiк жагдайларда оцай колдануга болады.
Интеграция устанымы - мектеп жасына дешнп балалардыц каушшздш багытыныц мазмунын эр тYрлi кызмет тYрлерiнде пайдалану мYмкiндiгiн карастырады: танымдык, свйлеу, ойын, зерттеу, моторикалык эрекеттер.
Кол жетiмдiлiк устанымы - жас ерекшелштерше байланысты жеке танымдык мYмкiндiктердi ескере отырып, кауiпсiздiк мэдениетш жаксарту жумыстарын уйымдастыруга мYмкiндiк береди
ЖYЙелiлiк устанымы бшм негiздерi мен мектеп жасына дешнп балалардыц эр тYрлi ic-эрекет жYЙеci жYЙеciне негiзделген каушиздш негiздерiн калыптастыру бойынша жумыстарды жYзеге асыруга негiзделген. Дегенмен, мектеп жасына дешнп балалардыц каушиздш мшез-кулык мэдениетш калыптастыруда твмендегi шарттар жYзеге асырылуы кажет деп санаймыз: балалардыц каушаз вмiрiн камтамасыз ететiн вмiр - денсаулыкка кауiпciз коршаган ортаны куру; инновациялык педагогикалыц технологиялар; мектеп жасына дешнп балалардыц каушиз мшез-кулык мэдениетiнiц децгейiн аныктайтын диагностикалаудыц кешеш кажет деп тужырымдаймыз.
ПайдаланFан эдебиеттер
1 Казакстан Республикасында бшм беруд1 жэне гылымды дамытудыц 2016-2019 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы. - 2016, Астана - 7 б
2 Мектепке дешнп тэрбие мен окытудыц мемлекетпк жалпыга м1ндетп стандарты. / Казахстан Республикасы Бшм жэне гылым министршщ 2018 жылгы 31 казандагы№ 604 буйрыгы. http://adilet.zan.kz/kaz/docs
3 Мектепке дешнп тэрбие мен окытудыц улгшк оку багдарламасы - Астана, 2016 - 95 б.
4 Нусшбекова М.И., Сешлгазинова С.А. Каушаз мшез-кулык непздерг Эд1стемел1к нускау. Мектепке дешнп тэрбие мен окытудыц улгшк оку багдарламасы бойынша мектепалды дайындык тобы мен сыныбы педагогтерше арналган. - Алматы кггап баспасы, 2017- 160 б.
5 Белая К.Ю. Формирование основ безопасности у дошкольников. Пособие для педагогов дошкольных учреждений и родителей. - М.: Мозаика-синтез, 2014. - 64 с.
6 Баева И.А., Волкова Е.Н., Лактионова Е.Б. Психологическая безопасность образовательной среды: развитие личности / Под ред. И.А. Баевой. М.: Изд-во «Нестор-история, 2011, 272 с.
7 Хромцова Т.Г. Формирование опыта безопасного поведения в быту детей среднего дошкольного возраста: дис. ... канд. пед .наук. - СПб., 2001. - С. 175.
8 Ефимова Ю.В. Особенности обеспечения безопасности жизнедеятельности детей старшего дошкольного возраста // Молодой ученый. — 2015. — №6.4. — С. 19-22.
9 Авдеева Н.Н., Князева Н.Л., Стеркина Р.Б. Безопасность: Учебно-методическое пособие по основам безопасности жизнедеятельности детей старшего дошкольного возраста. СПб.: «ДЕТСТВО-ПРЕСС», 2017.— 144 с
10 Глотова Т.А. ОБЖ через метод моделирования и поисково-исследовательскую деятельность//Журнал Педагог. -2016. - С.5. https://zhurnalpedagog.ru
11 Тимофеева Л.Л. Интегративный подход в процессе формирования культуры безопасности у дошкольников // Дошкольная педагогика. - 2013. - №10. - С. 6-11.
ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ БЕЗОПАСНОГО ПОВЕДЕНИЯ ДЕТЕЙ
ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
С. Н. Жиенбаева1, С. М. Жубандыкова2 1 д.п.н., профессор, 2 к.п.н., ассоц. профессор 1,2 Казахский национальный женский педагогический университет, г. Алматы, Казахстан
email: saira27111@gmail.com
В статье рассматривается актуальная проблема формирования у детей дошкольного возраста культуры безопасного поведения, а также объективные предпосылки формирования у детей культуры безопасности. Обосновывается эффективность использования игровой, проектной деятельности, ситуационно-имитационного моделирования в получении дошкольниками позитивного опыта безопасного поведения. Представлен практический механизм воспитания культуры безопасности, формирования элементарного осознанного отношения к правилам и нормам поведения дома и в обществе. Приобщение детей старшего возраста к культуре безопасности, как компоненту общей культуры, является необходимой и важной составляющей социализации ребенка как процесса индивидуального развития, основанного на усвоении социального и культурного опыта: норм, системы ценностей, знаний, моделей поведения и общения.
Ключевые слова: культура безопасности у дошкольников, дошкольная организация, диагностика, ситуационно-имитационное моделирование, проектная деятельность, игровой метод, семья, опыт
PROBLEMS OF FORMATION OF CULTURE OF SAFE BEHAVIOR OF PRESCHOOL CHILDREN
S.N. Zhienbaeva1, S.M. Zhubandykova2
1 Dr.Sci. (Pedagogy), Professor, 2 Cand.Sci. (Pedagogy), Assoc. professor 1,2 Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan Email: saira27111 @gmail.com
The article considers the urgent problem of the formation of a safe behavior culture in preschool children, as well as the objective premises for the formation of a safety culture in children. The author substantiates the effectiveness of the use of gaming, project activities, situational - simulation in obtaining positive experience of safe behavior by preschoolers. The practical mechanism of fostering a safety culture, the formation of an elementary conscious attitude to the rules and standards of behavior at home and in society is presented. The authors of the article believe that introducing older children to a safety culture, as a component of a common culture, is necessary and important component of the child's socialization as a process of individual development based on the assimilation of social and cultural experience: norms, value systems, knowledge, behaviors and communication.
Key words: safety culture among preschoolers, preschool organization, diagnostics, situational -simulation modeling, project activities, game method, family, experience
PegaKunara 09.10.2019 tyctL
