Научная статья на тему 'ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИНИНГ МЎҒУЛЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛИДАГИ СИЁСИЙ ВА ДИПЛОМАТИК ФАОЛИЯТИ'

ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИНИНГ МЎҒУЛЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛИДАГИ СИЁСИЙ ВА ДИПЛОМАТИК ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
616
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Жалолиддин Мангуберди / мўғул босқини / сиёсий иттифоқ / ҳарбий иттифоқчи / ҳаракатлар / ўзаро манфаатлар / мўғул босқини таҳдиди / Ҳилот фатҳи / Исфаҳон жанги / Ясси – чаман жанги. / Jalaluddin Manguberdi / Mongol invasion / political alliance / military ally / actions / mutual interests / threat of Mongol invasion / conquest of Khilots / Battle of Isfahan / Battle of Yasi-Chaman.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — A. Toirov

Ўзбек халқи давлатчилигида муҳим ўрин тутган хоразмшоҳлар салтанати 1219-1221 йилларда мўғуллар босқинига учрагач, султон Муҳаммад Хоразмшоҳ фавқулотда қарор чиқаришга ва тўнғич ўғли Жалолиддин Мангубердини Хоразм қўшинига бошлиқ қилиб тайинлашга мажбур бўлади. У дастлаб Шимолий Ҳиндистонда, кейинчалик Яқин Шарқ минтақасида ғарбий салжуқийлар ва айюбийлар билан сиёсий-ҳарбий ҳамкорликни ўрнатишга эришди ҳам. Кейинги воқеаларда Жалолиддин Мангуберди ва унинг иттифоқчилари ўртасидаги келишмовчиликлар сабаблари турли манбаларда турлича келтирилади. Ушбу масалада бугунги кунда ҳам тарихчилар томонидан турли талқинлар илгари сурилади. Мазкур мақолада Жалолиддин Мангубердининг юқорида санаб ўтилган сиёсий ва дипломатик фаолиятига оид яна бир канча муҳим воқеалар (хусусан, мўғулларга қарши Исфаҳон жанги ва иттифоқчилари Аловуддин Койкубод ҳамда Малик Ашрафларга қарши бўлиб ўтган Ясси-Чаман жанги) тафсилотлари сўнгги Хоразмшоҳ ҳақида маълумот берувчи асосий тарихий асарларнинг таҳлили асосида келтирилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

POLITICAL AND DIPLOMATIC ACTIVITIES OF JALALUDDIN MANGUBERDI IN THE FIGHT AGAINST THE MONGOLS

When in 1219-1221 the kingdom of Khorezmshahs, which played an important role in the statehood of the Uzbek people, was captured by the Mongols, Sultan Muhammad Khorezmshah was forced to issue an emergency decree and appoint his eldest son Jalaluddin Manguberdi as head of the Khorezm army. He managed to establish military-political cooperation with the Western Seljuks and Ayyubids, first in Northern India, and then in the Middle East. In the following events, the reasons for the disagreements between Jalaluddin Manguberdi and his allies are given in different ways in different sources. Various interpretations are put forward by historians on this issue today. This article details some other important events related to the political and diplomatic activities of Jalaluddin Manguberdi mentioned above (in particular, the battle of Isfahan against the Mongols and the battle of Yasi-Chaman against his allies Alovuddin Koykubod and Malik Ashraf), based on an analysis of the main historical works giving information about the last Khorezmshah.

Текст научной работы на тему «ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИНИНГ МЎҒУЛЛАРГА ҚАРШИ КУРАШ ЙЎЛИДАГИ СИЁСИЙ ВА ДИПЛОМАТИК ФАОЛИЯТИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИНИНГ МУГУЛЛАРГА ЦАРШИ КУРАШ ЙУЛИДАГИ СИЁСИЙ ВА ДИПЛОМАТИК ФАОЛИЯТИ Акобир Олимжон ^ли Тоиров

Уз ФА Тарих институти кичик илмий ходими https://doi.org/10.5281/zenodo.6960848 Аннотация. Узбек халци давлатчилигида му%им урин тутган хоразмшо%лар салтанати 1219-1221 йилларда мугуллар босцинига учрагач, султон Му%аммад Хоразмшо% фавцулотда царор чицаришга ва тунгич угли Жалолиддин Мангубердини Хоразм цушинига бошлиц цилиб тайинлашга мажбур булади. У дастлаб Шимолий Хиндистонда, кейинчалик Яцин Шарц минтацасида гарбий салжуцийлар ва айюбийлар билан сиёсий-%арбий %амкорликни урнатишга эришди %ам. Кейинги воцеаларда Жалолиддин Мангуберди ваунинг иттифоцчилари уртасидаги келишмовчиликлар сабаблари турли манбаларда турлича келтирилади. Ушбу масалада бугунги кунда %ам тарихчилар томонидан турли талцинлар илгари сурилади. Мазкур мацолада Жалолиддин Мангубердининг юцорида санаб утилган сиёсий ва дипломатик фаолиятига оид яна бир канча му%им воцеалар (хусусан, мугулларга царши Исфа%он жанги ва иттифоцчилари Аловуддин Койкубод %амда Малик Ашрафларга царши булиб утган Ясси-Чаман жанги) тафсилотлари сунгги Хоразмшо% %ацида маълумот берувчи асосий тарихий асарларнинг та%лили асосида келтирилади.

Калит сузлар: Жалолиддин Мангуберди, мугул босцини, сиёсий иттифоц, %арбий иттифоцчи, %аракатлар, узаро манфаатлар, мугул босцини та%диди, Хилот фат%и, Исфа%он жанги, Ясси - чаман жанги.

ПОЛИТИКО-ДИПЛОМАТИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ДЖАЛАЛУДДИНА МАНГУБЕРДИ В БОРЬБЕ С МОНГОЛАМИ Аннотация. Когда в 1219-1221 годах царство хорезмшахов, сыгравшее важную роль в государственности узбекского народа, было захвачено монголами, султан Мухаммад Хорезмшах был вынужден издать чрезвычайный указ и назначить главой Хорезмского войска своего старшего сына Джалалуддина Мангуберди. Ему удалось наладить военно-политическое сотрудничество с западными сельджуками и айюбидами сначала в Северной Индии, а затем и в ближневосточном регионе. В следующих событиях причины разногласий между Джалалуддином Мангуберди и его союзниками в разных источниках приводятся по-разному. Различные интерпретации выдвигаются историками по этому вопросу и сегодня. В данной статье подробно изложены некоторые другие важные события, связанные с упомянутой выше политико-дипломатической деятельностью Джалалуддина Мангуберди (в частности, битва при Исфахане против монголов и битва Яси-Чамана против его союзников Аловуддина Койкубода и Малика Ашрафа), на основе анализа основных исторических работ, дающих сведения о последнем хорезмшахе.

Ключевые слова: Джалалуддин Мангуберди, монгольское нашествие, политический союз, военный союзник, действия, взаимные интересы, угроза монгольского нашествия, завоевание хилотов, битва при Исфахане, битва при Яси-Чамане. POLITICAL AND DIPLOMATIC ACTIVITIES OF JALALUDDIN MANGUBERDI IN

THE FIGHT AGAINST THE MONGOLS Abstract. When in 1219-1221 the kingdom of Khorezmshahs, which played an important role in the statehood of the Uzbek people, was captured by the Mongols, Sultan Muhammad

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Khorezmshah was forced to issue an emergency decree and appoint his eldest son Jalaluddin Manguberdi as head of the Khorezm army. He managed to establish military-political cooperation with the Western Seljuks and Ayyubids, first in Northern India, and then in the Middle East. In the following events, the reasons for the disagreements between Jalaluddin Manguberdi and his allies are given in different ways in different sources. Various interpretations are put forward by historians on this issue today. This article details some other important events related to the political and diplomatic activities of Jalaluddin Manguberdi mentioned above (in particular, the battle of Isfahan against the Mongols and the battle of Yasi-Chaman against his allies Alovuddin Koykubod and Malik Ashraf), based on an analysis of the main historical works giving information about the last Khorezmshah.

Keywords: Jalaluddin Manguberdi, Mongol invasion, political alliance, military ally, actions, mutual interests, threat of Mongol invasion, conquest of Khilots, Battle of Isfahan, Battle of Yasi-Chaman.

КИРИШ

Узбек халкининг озодлик ва миллий мустакиллик учун курашлари тарихида Хоразмшохларнинг сунгги вакили Жалолиддин Мангубердининг узига хос урни бор. Манбаларда Жалолиддин Мангубердининг мугулларга карши курашлари борасида купгина маълумотлар мавжуд булса-да, унинг дипломатик фаолияти ханузгача чукур урганилмаган. Хусусан, Жалолиддин Мангубердининг Х,индистон ва Я;ин Шаркдаги хукмдорлар билан дипломатик алокалар урнатишга интилишлари хамда бунинг натижалари борасидаги маълумотларга аниклик киритиш зарур. Хоразмшох хукмдорнинг ушбу харакатлари Синд (Х,инд) дарёси буйидаги маглубиятдан сунг мугул кушинига карши курашиш учун иттифокчилар кераклигини англаган холда сиёсий фаолият олиб бориш зарурияти билан боглик булиб, маколада масаланинг айрим жихатларини манбалар тахлили асосида очиб беришга харакат килинди.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Маълумки, мугулларнинг 1219 - 1221 йилларда Турон улкасига каратилган харбий юришлари Эрон, Ирок, Афгонистон ва Шимолий Х,индистон ерларини хам уз ичига олган Шаркдаги энг кудратли салтанатлардан бири - Ануштегинийларнинг (1077 - 1231) тарих сахнасидан кетишларига сабабчи булди. Ануштегинийларнинг охирги хукмдори Жалолиддин Мангуберди (1199 - 1231) мугулларнинг минтакани эгаллашига имкон даражасида каршилик курсатди ва хатто 1221 йилдаги Парвон жангида Шиги - Хутуху1 бошчилигидаги мугул кушинини маглуб этди. Аммо уша йили Чингизхонга карши Х,инд дарёси буйида булиб утган жанг Хоразм кушинининг маглубияти билан тугади.

Жалолиддин Мангуберди хакида маълумот берувчи манбалар ушбу мураккаб даврда хам сунгги Хоразмшохнинг кучли иттифокчилари мавжуд булганлигидан далолат беради. Жалолиддиннинг мазкур харакатларининг барчасини хам айнан мугулларга карши ёрдам олиш истаги билан изохлаб булмайди. Негаки, Жалолиддин ушбу иттифокчилардан халифалик, Кичик Осиё ва Кавказдаги худудларини буйсундиришда хам фойдаланган. Лекин шуни хам таъкидлаш зарурки, хукмдорнинг мазкур худудларда давлат тузишдан бош максади - асосий ракиби Чингизхонга карши туриш эди.

Х,инд дарёси буйидаги маглубиятдан кейин омон колишга муваффак булган Жалолиддин кушинини кайта ташкил этиб, Х,индистон шимолида уз хукмронлигини

1 Шиги-Хутуху Нуён - Хужанд ва Самарканд шадарларини босиб олишда жонбозлик курсатган мугулларнинг машхур саркардаси. 1206 йилда Чингизхонга содиклик касамини ичган ва унинг энг ишончли саркардаларидан бири булган.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

урнатиш учун курашга киришди. 1221 - 1225 йилнинг бошларигача булган вактда у Шимолий Х,индистондаги унга якин катта-кичик шахарларни забт этишга муваффак булди. Бу даврда Х,индистонда Шамсиддин Элтутмиш2 (1211 - 1236) хукмронлик килар эди. Шимолий Х,индистондаги Учча ва Хатисар шахарлари забт этилганидан сунг Жалолиддин ва Элтутмишнинг тукнаш келиши аник булиб колади. Лекин Элтутмиш Жалолиддин билан жанг вактида кучли ракибга карши чикканлигини тушуниб етгач, элчилар оркали сулх тузишни таклиф этади. Унга кура, Элтутмиш куплаб мол-мулк ва кизини Жалолиддинга беришга ваъда килиб, курашни тухтатишини сурайди. Шунингдек, Элтутмиш Жалолиддинга ортдан келаётган душманга (мугуллар) карши туришда елкадош булишни таклиф килади3.

Элтутмишга ишонган Хоразмшох унинг фитнасидан бехабар колади. Жалолиддиннинг бу минтакадаги фаолиятига карши Элтутмиш бошчилигидаги Шимолий Х,индистон хукмдорлари иттифоки тузилди, натижада Жалолиддин мазкур худудни тарк этиб, Эроннинг жанубий худудларига кетишга мажбур булди. Мугулларгача булган даврда бу худудлар Хоразмшохлар сулоласи мулклари хисобланар эди. Ануштегинийлар сулоласининг охирги вакили Эронда узининг мустакил давлатига асос солишни хам максад килган эди.

Янги худудларни босиб олиш ва харбий кудратни мустахкамлаш жараёнида Хоразмшох узининг дипломатик салохияти туфайли Якин Шарк ва Кичик Осиё сиёсий етакчиларининг куплари билан бирлашишга эришди. Мугулларга карши иттифок тузишга уринишлар 1225 йилда, Жалолиддин Х,индистонни забт этиб, Эроннинг жанубий вилоятлари - Кирмон ва Форсни узига буйсундирганидан кейин янги боскичга кутарилди. Жалолиддин Якин Шарк минтакасида хукмронлик килаётган хукмдорларнинг умумий душманга карши охиригача елкадош була олишига ишонган эди. Шу максадда Жалолиддин Х,индистондалигида Чингизхонга карши курашиш учун Шамсиддин Элтутмиш билан иттифок тузган эди. Эхтимол, у шимолдан бостириб келаётган мугуллар билан курашиш учун Х,индистонда Элтутмишдан бошка муносиб иттифокчи йуклиги сабабли шундай йул тутган булиши мумкин. Якин Шаркда эса Жалолиддин учун танлаш имконияти оз булса-да, мавжуд эди.

Жалолиддин дипломатик алокалар ва иттифок тузиш тадбирларидан олдин, ишни Эронга яхшилаб урнашиб олишдан бошлади. Аввало уз укаси Еиёсиддинни Ирок ва жануби-гарбий Эрон ерлари бошкарувидан четлатди. Иниси томонида булганлар жазоланди, уларнинг айримларига омонлик берилди4. Шу вактдан бошлаб мазкур худудларда Жалолиддиннинг исми хутбада зикр этила бошланди5.

Жалолиддин Мангуберди Ирок Ажами худудларини босиб олиш ва халифа билан курашиш максадида иттифокчилар излай бошлади. Унинг бу харакатларини уша даврдаги Хоразм ва халифалик уртасидаги карама-каршиликларнинг мантикий давоми деб бахолаш мумкин. Бу адоватлар Мухаммад Хоразмшох даврида бошланган, мугуллар боскини вактида хам халифалик бу жараёнларга хайрихох эканлигини яширмаган эди. Ирок Ажамининг Жалолиддин томонидан эгалланишини Хоразмнинг мугул кушинлари томонидан маглуб килинганлиги учун халифаликдан касос олиш сифатида изохлаш мумкин.

2 Шамсиддин Элтутмиш - 1206 - 1555 йилларда Х,индистоннинг шимолида хукмронлик килган Мамлук султонларининг учинчи вакили.

3 Tabakât-i-Nâsirï: A General History of the Muhammadan Dynasties of Asia, Including Hindustan and the Irruption of the Infidel Mughals into Islam. by Minhaj-ud-dln, Abu-'Umar-i-'Usman. Transl. by H. G. Raverty. Vol. 1. London. 1881. P. 294-295.

4 1219 - 1221 йилларда, мугул боскини вактида салтанатнинг айрим мулозим ва саркардалари Жалолиддиннинг укаси Гиёсиддинни валиахд килиб тайинлашга харакат килганлар. 1221 йилда Гиёсиддин уз тарафдорлари билан Эроннинг жануби-гарбий худудларига келиб урнашган эди.

5 Насави. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. Пер. З. М. Буниятова. Баку. 1973. С. 142-143.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

Жалолиддин эхтимол халифанинг мугуллар билан яширин ёзишмаларини билган ва шунинг учун Багдодга юриш пайтида асосий иттифокчиларидан булмиш Дамашк султони Малик Муаззам6 (1218 - 1227) ва унинг иниларига куйидаги мактубни ёзган: "Сизлар мен билан шартнома тузишга тайёр булинг - биз халифаликка карши харакат киламиз, чунки у мусулмонларнинг улимига, отамнинг улимига ва кофирларнинг ислом мамлакатларига хужумига сабабчи булган". Тарихчи олим З.Буниятовнинг ёзма манбага таяниб берган фикрича, халифа Носирнинг7 мугуллар билан махфий ёзишмалари хакидаги тахминларни тасдикловчи далиллар мавжуд булиб, уларнинг асосий максади Хоразмшохлар давлатини йук килиш эди8. Демак, халифанинг Жалолиддинга карши махфий тарзда мугуллар билан тил бириктирганига ишонч хосил килиш мумкин.

Жалолиддин ва Малик Муаззам уртасидаги иттифокнинг мугуллар тахдидига хеч кандай алокаси булмаган сабаблари мавжуд эди. Буни оддий мулохазалар билан тушунтириш мумкин. Малик Муаззам Миср ва Суриянинг мархум хукмдори Айюбий Малик Адланнинг (1200 - 1218) угилларидан бири булиб, акаси Малик Комил (1218 - 1236 йилларда Миср Султони) билан олий хокимият учун кураш олиб борган (бу курашда халифа Носир Муаззамнинг огалари томонида булган). Ушбу курашда Малик Муаззам кимнингдир ёрдамига мухтож булиб, шу сабабли Жалолиддин билан харбий иттифок тузди. Уз урнида Жалолиддиннинг Багдодга карши юриши учун хам Малик Муаззамнинг ёрдами керак эди. Муаззам жанубдан хам, шимолдан хам зарба беришга ботина олмас, шунинг учун у Хоразмшохнинг нафакат халифа Носирга, балки уз укаси Малик Комилга карши фаол харакатларидан хам манфаатдор эди.

1225 йилга келиб Жалолидиннинг Малик Муаззам билан иттифокчилик муносабатларини урнатилди ва улар уртасида элчилик алмашинуви халифаликка карши юриш арафасида булиб утди. Араб тарихчиси Абу Шама Макдисининг9 маълумотларига кура, Жалолиддин ва Муаззам уртасидаги илк муносабатлар 1222 йилда бошланган. Шу йили Муаззам Жалолиддинга узининг элчиларини жунатган (бу вактда Жалолиддин Шимолий Х,индистонда эди). Насавийда ва бошка манбаларда бу хакида маълумот йук. З.М. Буниятовнинг фикрича, Жалолиддинни бу даврда факат Х,индистон кизиктирган ва келажакда Муаззам таклиф этган иттифокчилик буйича у минтакаларда фаолият олиб бориш нияти булмаган. Шу сабабли манбаларда ушбу вокеалик ёритилмай колиб кетган10.

Хоразмшохлар вакилининг дипломатик фаолияти айникса 1225 йилдан - Багдодга карши юришидан кейин сезиларли булади. Жалолиддин Озарбайжондаги Отабеклар давлатини забт этганидан сунг Коня султони Аловуддин Койкубод I (1219 - 1239)11 билан хам элчилик алокаларини урнатишга киришди12. Бунинг асосий сабабларидан бири Жалолиддиннинг Гуржистонга юриш учун харбий ёрдам олишга интилиши эди. Шу максадда Жалолиддин Умар ибн Саъд Хоразмийни Койкубод I хузурига жунатади. Койкубод I томонидан Жалолиддин элчилари илик кутиб олинади ва узаро хабар

6 Малик Муаззам Исо Шарафиддин (1176 - 1227) - Айюбийлар сулоласининг вакили, 1218 - 1227 йилларда Сурия худудларини бошкарган хукмдор.

7 Абул Аббос Ахмад Носир (1158 - 1225) - Аббосийлар сулоласининг вакили, 1180 - 1225 йилларда халифаликни бошкарган.

8 З.М. Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, 1097 - 1231. М. 1986. С. 163.

9 Абу Шама Макдиси - 1203 - 1267 йилларда яшаган араб тарихчиси. "Китаб Раудатайн фи ахбар даулатайн ан-нурийа ва-с-салауийа" (Ал^^Л j ЯоуЛ "Икки мамлакат ва унинг икки боги хакида китоб" асари муаллифи.

10 Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 162.

11 Аловуддин Койкубод I - Салжукий хукмдор, Коня султонлигининг 1219 - 1237 йиллардаги хукмдори.

12 Шихобиддин Мухаммад Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти. К. Матёкубов таржимаси. Тошкент. 1999. 199-бет; Ибн Асир. «Ал-Камил фи-т-тарих». «Полный свод по истории». Избранные отрывки. Пер. П. Г. Булгакова, Ш. С. Камолиддина. Ташкент. 2006. С. 370-371; Джувейни. Чингиз-хан. История завоевателя мира. Пер. Е.Е. Харитонова. Москва. 2004. С. 298-299.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

алмашилганидан сунг улар Хоразмшох хузурига кузатилиб куйилади. Элчилик натижасида Койкубод I ва Жалолиддин уртасида иттифок тузилади. Бу хакидаги хабарни элчи оркали Койкубод I уз номасида ёзиб юборган эди. Жалолиддин ва Койкубод I нинг илик муносабатлари кариндошчилик алокалари оркали хам мустахкамланади. Чунки Койкубод I нинг угли Койхусрав II (кейинчалик Конянинг султони, 1236 - 1245) ва Жалолиддиннинг кариндоши - Шероз хукмдори Абу Бакр ибн Сааднинг (1226 - 1260) синглиси уртасидаги никох бунга замин яратади.

Шу тарика, Гуржистонга юришидан олдин Жалолиддин учун кучли харбий иттифокчи пайдо булди. Бу орада Жалолиддинга Дамашк султони Малик Муззамдан мактуб келади. Жалолиддин Койкубод I га нома жунатиш вактида унга хам мактуб жунатган ва Гуржистонга юриши хакида маълум килган эди. Ушбу жавоб мактубида Малик Муаззам хам мазкур юришга хайрихох эканлиги ва ёрдам кулини чузишга тайёрлигини билдирган.

Озрок вакт утгач, Жалолиддиннинг Гуржистонга юришида яна бир кумакчи пайдо булади. Абрил (Эрбил) вилоятининг хокими Кук Бури Хоразмшохга содиклик изхор этиб, уз кушини билан унга ёрдам беришга рози булади. Айнан Кук Бури ва Жалолиддин уртасида иттифокчилик алокалари кай даражада булганлиги хакидаги маълумотлар манбаларда куп учрамайди. Мухаммад Насавийнинг кайд этишича, Кук Бурининг узи ташаббус курсатиб, Жалолиддинга харбий кумак беришга тайёр эканлигини билдирган. 1225 йилдан кейин Жалолиддиннинг сиёсий ва харбий шухрати бекиёс даражада ошади. Муаззам ва Кук Бури томонидан хутбаларда Жалолиддиннинг номи хам кушиб укила бошланган. Х,атто улар забт этган тангаларда хам Хоразмшох Жалолиддиннинг номи зикр

этила бошланган13.

Хоразмшох ва юкорида айтиб утилган хукмдорлар уртасидаги иттифокчилик муносабатлари факатгина мугуллар тахдиди туфайли эмас, балки шошилинч ва умумий геосиёсий вазифалар асосида курилган, десак муболага килмаган буламиз. Бунинг бир нечта сабаблари булиб, биринчи навбатда Гуржистон кироллигидан Жанубий Кавказ ва унга кушни минтакаларга нисбатан тахдидни камайтириш ёки бутунлай йук килиш зарурияти мавжуд эди. Иккинчидан, халифа Носирнинг касос олишга уринишларидан сакланиш учун хам шундай иттифок зарур эди. Шимолдан Ирбил14 хукмдори, гарбдан Султон Койкубод I ва жануби - гарбдан Малик Муаззам халифага тахдид килиб туриш учун керак эди. Шундан келиб чикиб, мугуллар хавфи тугилганда кучли хамкорларга эга булиш Жалолиддин учун иттифокчилик режаларининг устувор масалаларидан булган.

Бирок, у кул остидаги ва унга кушни худудларни мугуллар хавфидан саклаб колиш учун иттифокчиликни кучайтириш ва янги иттифокчилик муносабатларини урнатиш йулини танламади. Гуржистон эгаллаб олингандан ва Жанубий Кавказнинг катта кисми Хоразмшохга буйсундирилгандан сунг Хилот15 вилоятини эгаллашга каратилган такрорий уринишлар ва Кичик Осиёдаги сиёсий вазиятга аралашиш Жалолиддиннинг иттифокчиларини аллакачон эхтиёткор килиб куйган эди16.

1227 йилда Эрон худудларида мугул харбий булинмалари пайдо булгандаги кичик тукнашувларда ва Хоразмшохнинг улар билан Исфахондаги жангида хукмдор факат уз кучларига таянган. Рашиддин ва Насавий бу жангни тасвирлар эканлар, хар иккисида икки хил талкин келиб чикади. Х,ар иккала муаллиф Исфахон жангида ракиб томонларнинг биттаси хам маглубиятга учрамаганлигини таъкидлайди. Тугри, Насавийда дастлаб мугул

13 Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, 1097 - 1231. М. 198. С. 168.

14 Ирбил - Ирок шимолидаги (тарихий) вилоят.

15 Х,илот - Ирок шимолидажойлашган, ахолисининг катта кисми курдлардан иборат тарихий вилоят.

16 Ibn Khaldun. Al-Ibar va divan al-mubtida va-l-habar. Journal Asiatique. Paris. 1849. T. XIV. Pp. 510-518; Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 172.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

кушини кули баланд келгани келтирилган, лекин асарда бу Жалолиддиннинг харбий хийласи эканлиги ва якунда жанг унинг галабаси билан якунлангани уз аксини топган.

Мазкур жанг такдири хакидаги Ибн Асирнинг маълумотлари Насавий маълумотларини тасдиклайди. Бирок, у Жалолиддин Исфахон жангида жуда кийинчилик билан галаба козонганини кайд этиб, харбий хийла куллагани (чекинаётганда пистирмадаги суворийлар унга кумакка келганлар) сабабли жанг такдири унинг фойдасига хал булганлигига ишора беради17.

"Тарихи Салжук" асарида мазкур жанг хакида: "Чингизхон Журмихонни18 катта кушин билан юборди ва Барак Хожиб хам Жалолиддинга карши (юриш)га карор килди. Балхдан унчалик узок булмаган жойда улар тукнашдилар, Жалолиддин маслахатлашгандан сунг жангга киришди ва маглубиятга учради, шундан сунг у Озарбайжонга кочиб кетди. Журмихон уша худудни эгаллади, Жалолиддин уша пайтда кушин йигаётган эди. Нихоят, уларнинг кушинлари яна бир-бири билан тукнашди, Журмихон маглубиятга учради ва асирга олинди", - деб маълумот берилган19.

Манбаларда 1227 йилда Исфахонда мугуллар билан булган жанг арафасида Жалолиддин иттифокчиларидан ёрдам сураб мурожаат килгани хакида хеч кандай маълумот йук - бу жангда у факат уз кучларига таянган булиши мумкин. Эхтимол, ушбу икки йил мобайнида Хоразмшох томонидан яратилган Якин Шарк ва Кичик Осиё хукмдорларининг иттифоки уз фаолиятини тухтатган ёки фаол булмаган иттифокчилик холатига келиб колган.

Бу пайтда Жалолиддин ва унинг иттифокчилари орасидаги муносабатларнинг узилганлиги ёки сусайганлиги борасида бир канча тахминларни курсатиш мумкин. Биринчидан, бу Жалолиддиннинг Х,индистондан кайтиб келганидан кейин амалга оширган нисбатан тажовузкор ташки сиёсати билан боглик. Хоразм харбий юришлари Багдод ва Гуржистон кироллигига карши каратилган булса-да, 1225 ва 1226 йилларда тинимсиз харбий юришларнинг уюштирилиши натижасида иттифокчилар нигохида Жалолиддин факатгина харбий кучга таянган хукмдор сифатида гавдаланди ва улар унинг "киличсиз" дипломатия юритиш жихатларини кам пайкадилар. Иккинчидан, Гуржистон харбий кучлари маглуб булганидан ва Жанубий Кавказда хукмронлик кила бошлаганидан сунг Хоразмшох кушни давлатларнинг ишларига фаол аралашишни бошлади. Учинчидан, унинг Х,илот каъласини эгаллагани иттифокчиларини хавотирга солмасдан колмади. Сабаби, юкорида таъкидланган - Жалолиддиннинг илк иттифокчиларидан булган Дамашк султони Малик Муаззамнинг укаси Ашраф Х,илот вилояти хукмдори эди. Х,илот каъласининг Жалолиддин томонидан забт этилишини Коня султони Койкубод I хам илик кутиб олмади. Чунки, Х,илотнинг эгалланиши унинг давлати, умуман, Кичик Осиё минтакаси билан буфер зонанинг йук булишига олиб келди. Койкубод I хумронлик килаётган худудларга уз худудларининг деярли туташишини амалга оширган Хоразмшох айни вактда ушбу кучли иттифокдошидан узоклаша бошлаган эди.

Бошка томондан, Жалолиддиннинг харбий муваффакиятлари ортида у яратган давлатнинг ички сиёсий муаммолари кузга ташланмаган эди. Асосан харбий харакатлар билан банд булган Жалолиддин забт этилган вилоятлар рахбарларига кам эътибор каратар, натижада уларнинг аксари мустакил сиёсат юритишга, балки марказдан тулик мустакилликка эришишга, ундан ажралиб чикиб, уз давлат тузилмаларини

17 Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Пер. А. К. Арендса, Ю. П. Верховского, О. И. Смирновой, Л. А. Хетагурова. Москва. 2002. С. 243-244; Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 185; Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». С. 392-393; Чингиз-хан. История завоевателя мира. С. 309.

18 Журмихон - Чингизхон армиясидаги етакчи саркардалардан хдсобланган. Кейинчалик нуён даражасигача кутарилган амалдор.

19 Ibn-Bibi. Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Texte Persan. Recueil de textes relatifs a l'histoire des seldjoucides. M.Th. Houtsma. Vol. IV. Leiden, 1902. Pp. 147-159.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

шакллантиришга харакат килар эдилар. Вокеаларнинг бундай ривожига Кирмон вилояти ноибининг фаолиятини мисол килиб келтириш мумкин. Кирмон волийи Барак Хожаб 1225 йилдан охирларидан буён мустакил равишда хукмронлик килар ва Жалолиддиннинг узи бу холатга унчалик эътибор бермаган эди. Натижада ушбу минтакавий хукмдор нафакат Хоразм давлатидан мустакилликни кулга киритди, балки Жалолиддиннинг ракиблари билан хам алокалар урнатди. "Барак Хожаб бу икки мамлакатда иттифокчиларига эга булиш учун дархол элчиларни катта курбонликлар ва совгалар билан Багдод халифаси саройига, сунгра Чингизхон хузурига юборди. Халифанинг мукаддас саройидан у ^утлуг Султон, Чингизхон девонидан эса ^утлуг Хон номларини кабул килиб олди"20.

Жалолиддин кайсидир давлат хукмдорига мактуб жунатмокчи булса бош вазири Шараф Мулк билангина маслахатлашган, холос. Аммо мазкур вазирнинг баъзи тарихий жараёнларда Жалолиддинга панд берганлиги манбаларда кайд килинган. Биргина Насавийнинг узида бундай холатни бир неча бор учратиш мумкин. Жумладан, муаллиф Жалолиддин ва Койкубод I орасидаги совук муносабатларнинг бошланишига хам айнан Шараф Мулк сабабчи булганлигини кайд этган. Ёки булмаса унинг Озарбайжонда олиб борган каттик сиёсатини ва исмоилий савдогарларнинг улимга дучор килинишларини аслида Жалолиддинга панд бериш сифатида караш мумкин21. Хоразмшохлар забт этган минтакалардаги бекарорликлар, содир булиши мумкин булган кузголонларни бостириш ёки муаммога ечим топиш буйича аник ишланмалар булмаганлиги хам бизга маълум. Гуржистонда, Ганжа, Кирмон вилоятларида айнан шундай холатлар кузатилган. Х,атто Кирмон вилояти хукмдори хамда ахолиси мугуллар тарафига утиб кетган22.

Жалолиддин томонидан тузилган иттифокнинг парчаланишига ва унинг кейинг халокатли такдирга дучор булишига маълум маънода Коня султони Койкубод I хам сабабчи булган эди. Х,илот вилоятига Жалолиддиннинг биринчи юриши (1228) Коня султони Койкубод I ни хавотирга солгани аник. Лекин манбаларда келтирилишича, айнан Койкубод I нинг узи бу юришнинг яширин ташаббускори булган. Узининг доимий душманларидан булган Айюбийлардан ёки келажакдаги кучли ракибларидан бирига айланиши мумкин булган Жалолиддиндан кутулишнинг бир йули сифатида хам Коня султони мазкур ишга кул урган. Жумладан, Койкубод I уз мактубида хар хил ёрдам ваъда килиб, Хоразмшохни Айюбийларга карши фаол харбий харакатлар олиб боришга ундаган"23.

Бирок, Айюбийлар билан тукнашув Хоразмшох учун омадли булмади. Хусусан, Коня султони билан тузилган коалициянинг мустахкамланишига умуман ёрдам бермади, унинг харбий кучи бехуда сарфланди, шунингдек содик иттифокдоши, кейинчалик вафот этган Аюббий Муаззамнинг якинлари билан душман булиб колишга олиб келди. Исфахондаги жангда мазкур ёрдамнинг етишмаганлиги Жалолиддинга панд беришига бир бахя колган булса ажаб эмас.

Х,илотнинг 1230 йилда Хоразм кушинлари томонидан иккинчи маротаба босиб олиниши Жалолиддин ва унинг иттифокчилари уртасидаги сиёсий муносабатларни мустахкамлашдан кура, янада мураккаблаштирди. Хусусан, шу уринда Койкубод I нинг Жалолиддинга нисбатан хоинларча харакатларини кузатиш мумкин. Койкубод I Коня худудларига якинлашиб колган Жалолиддиндан юз угирди ва мугуллар билан алокаларни урната бошлади. Х,аттоки, Койкубод I Жалолиддинга мугулларга бошка карши чикмаслигини сураб хат хам ёзган. Бу хакдаги маълумот бизгача Ибн Бибнинг асари оркали етиб келган24. З.М. Буниятов ушбу тарихий асардан бизни кизиктирган парчанинг

20 Natanzi Moin ad-Din. Montahab at-tavarih-e Moini. Tehran. Translate by. N. Hossieni. 1957. P. 23.

21 CyrnoH ^ano^HggHH MaHiy6epgn xaëra. 278-300-6eraap.

22 A^-KaMH^ $H-T-Tapnx. «no^Hbin CBog no ncropHH». C. 388-395; CyrnoH ^a^o^nggnH Mamy6epgn xaëTH. 224-265-6eraap.

23 rocygapcTBO Xope3MmaxoB - AHymTeraHngoB, 1097 - 1231. C. 176.

24 Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Pp. 147-159.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

таржимасини келтирган. "Биз голиб султонга катта хурмат билан караймиз. Биз ишонамизки, бугунги кунда мугуллар билан тинчлик сувини ичиш барчамиз учун энг макбул йулдир. Ва агар бу макбул булса, Султон (Жалолиддин) тинчлик музокаралари эшикларини уз тарафидан очиш учун хамма нарсани килсин. Султон зудлик билан мугулларга элчилар юбориши барча мусулмонлар манфаати учун фойдали буларди. Ва умид борки, юмшок сузлар, пул ва совгалар ёрдамида хар икки томон хам хамма жойда ёнаётган низо оловини учиради. Албатта, Султон шу йуналишда харакат кила бошласа, бизнинг имкониятларимиздан яна фойдалана олади. Агар султон уз давлатининг гуллаб-яшнашига хисса кушиб, ушбу ягона карорни амалга оширишга муваффак булса, у холда у уз кушинларини Гуржистон ва кушни ерларнинг насронийларига карши юришлардан озод килади ва уларни Арранга25 карши юришларда ишлатади. Агар Султон мугулларга элчилар юбориб, шартнома ва тинчлик сураса, мусулмон мамлакатлари зулмидан ва максадсиз кон тукилишидан воз кечса, у холда биз ундан на олтин ва на кумушни аямаймиз. Аммо у хоинларнинг кузгатиши билан бу маслахатлардан юз угирса, унда мусулмон хукмдорлари жамоасига тушунарли жавоб бериш керак булади. Биз уз максадларимизга эришамиз, тахдидларни кайтариш йулини танлаймиз ва уз манфаатларимиз учун курашамиз"26.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Куриб утганимиздек, Койкубод I нинг Хоразмшохга йуллаган мазкур хабарида бир катор талаблар илгари сурилган ва аслида уларни бажаришнинг имкони йук эди. Жумладан, у Жалолиддинга Гуржистон кироллигига тажовузни тухтатишни таклиф килган, демак, Хоразмшох аллакачон босиб олинган худудидан воз кечиши лозим эди. Шубхасиз, Койкубод I нинг таклиф ва талаблари Хоразмшохлар учун номакбул ва хатто хакоратли булиб туюлган. 1219 йилдан бошлаб мугуллар боскинига карши курашаётган энг баркарор ракиб, душманга карши курашда баъзида хамма нарсани йукотган, баъзида йукдан бор кила олган буйсунмас саркарда учун бундай дипломатия юритиш аклга сигмас холат эди.

Умуман, Койкубод I ни Жалолиддин такдирини хал килувчи шахслардан бири сифатида куриш мумкин. Жалолиддин Коня султонининг ислом оламидаги мавкеи ва кудратига ишонган холда у тузган хоинларча режанинг курбонига айланди. Койкубод I аввал Жалолиддинни бошка иттифокчиларига карши кайради ва имконсиз талаблари билан уни куюшкондан чикишга мажбур килди. Бунинг натижаси эса сунгги Хоразмшох учун халокатли булди.

Юкорида айтиб утилганидек, Насавийнинг асарида Жалолиддин ва унинг асосий иттифокдоши Койкубод I уртасидаги муносабатларнинг ёмонлашишига асосий сабабчи килиб бош вазир Шараф Мулк курсатилган. Бу хакда батафсилрок тухталадиган булсак, икки султоннинг муносабатларини бузувчи шахс сифатида Шараф Мулк номининг келтирилиши уша даврдаги Насавийдан бошка манбаларда учрамайди. Буни бошка асар муаллифларининг Жалолиддин хаётида хакида батафсил хабари булмаганлиги билан изохлаш мумкин. Насавий вазир Шараф Мулкнинг фитналари Хоразмшохнинг харакатларига ва ушбу урушга туртки булган деб хисоблаган27.

Можарога сабаб булган омиллардан яна бири бу Хоразмшохнинг якин амирларидан булган Рукниддин Жахоншох ибн Тугрулнинг нотугри ва кескинлик келтириб чикарувчи маслахатидир. У уз хукмдорига Койкубод I талабларига кунмагани учун Шом хукмдорлари билан Жалолиддинга карши юришни режалаштираётгани хакида хабарни етказади. "Султон (Жалолиддин) Х,илотни эгаллаб, янги режаларга киришганда Маназжирд каъласига боради. Арзан хукмдори Рукниддин Жахоншох ибн Тугрул унинг олдига келади.

25 Арран ёки Аррон - Бугунги кунда катта кисми Озарбайжон ва Арманистон худудида жойлашган тарихий худуд. мусулмон тарихчилари томонидан урта асрларда бугунги Кавказ худудларида жойлашган шахарларига умумий шундай ном берилган.

26 Государство Хорезмшахов - Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 178-179.

27 Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 246-247.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

У султонга Шом (Ирок) ва Рум (Кичик Осиё худудлари, бу даврда эса Коня султонлиги) хукмдорларининг унга карши иттифоки хакида хабар беради ва шундай дейди: "Х,акикатан хам, улар бирлашиши олдин харакат бошласангиз окилрок булар эди. Тайёр булгунларига кадар уларнинг хар бирига карши алохида, бир-биридан ажратган холда харакат килиш керак. Бу уларнинг биргаликда харакат килиш ниятларини амалга оширишларига рухсат беришдан кура афзалрокдир"28.

Музокаралар муваффакиятсизликка учраганидан сунг, Жалолиддин унга карши тузилган Шом - Коня иттифоки билан очикчасига карама-каршиликни бошлайди. Дарвокеа, баъзи манбаларда ушбу иттифокка халифа Носирнинг хам киргани келтирилган29. Уларнинг баъзилари якин вактгача Хоразмшох билан иттифокчилик алокаларида булганлар. Манбаларда Жалолиддинга карши гурух таркибига Дамашк хукмдори Малик Ашраф30, Х,аша хукмдори Иброхим Ширкух, Хартаберт хукмдори Уртук Хон, Халаб Шамсиддин, Саваб хукмдори, Маяфарикин султони Шихобиддин Гозий ва Баняса султони Суниз Усмонлар кирганлиги келтирилган31.

Ушбу вазият натижасида харбий тукнашув келиб чикди ва тарихда бу жанг "Ясса -Чаман жанги" деб ном олди. Уша даврнинг мухим манбаларидан булган Ибн Асир ва Насавийнинг асарларида бу хакида маълумотлар келтирилган. Ясса - Чаман жанги тафсилотларига тухталадиган булсак, Ибн Асирнинг асарида Жалолиддин жанг давомида иттифокчилар томонидан хеч кандай имкон колдирилмаган холда маглубиятга учрагани таъкидланади32. Насавийнинг асарида жангнинг узи хакида хам, Хоразм кушинининг маглубияти сабаблари тугрисида хам бошка тафсилотлар берилган - ушбу муаллиф Жалолиддиннинг касаллиги мазкур жанг такдирини хал этганлигини курсатади. Айнан жангдан олдин хам, жанг вактида хам Хоразмшох бетоб булган33. МУ^ОКАМА

Шуни алохида айтиб утиш керакки, манбалардан факатгина Жувайнийнинг асарида (Насавийнинг маълумотларига мос равишда) жанг вактида Жалолиддин бетоб булганлиги зикр килинган34. Кейинги давр араб-форс манбаларидан Жузжонийнинг "Табокати Носирий" асарида мазкур жанг тафсилотлари хакида маълумотлар учрамайди,балки факат жангдаги ракиблар ва унинг натижаси баён этилади35. Жувайний ва Рашиддиннинг асарларидаги маълумотлар бир-бирга якин ва ухшашдир. Унга кура, канчалик харакат килмасин, Жалолиддиннинг кучи сон жихатидан устун булган Койкубод I ва Малик Ашраф бошчилигидаги иттифокчилар кушинини енгишга етмаган. У катта талофат билан булса-да, тепаликка чикишга муваффак булган ва узининг кам сонли одамлари билан кочиб кутулган36.

З.М.Буниятовнинг сузларига кура, Ясса - Чаман жангидан сунг голиблар маглубиятга учраган душманларининг бутунлай йук килинишини хохламаганлар. Муаллиф Шамсиддиннинг "Шарафнома" асаридан иктибос келтириш билан уз фикрини асослаган.

28 Уша асар. С. 254.

29 Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Pp. 147-159. Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». С. 397.

30 Малик Ашраф - Айюбийлар сулоласининг вакили (1178 - 1238). 1228-йилгача Шимолий Месопотамия ва Хилот вилоятининг хукмдори. 1228 йилда акаси Малик Муаззам (Жалолиддиннинг иттифокдоши) вафот эткандан сунг унинг угли билан биргаликда Сурияни хам бошкарган. Кония султони Койкубод I рахбарлигидаги 1231 йилги Жалолиддинга карши иттифок таркибида асосий кучлардан бири булган.

31 Государство Хорезмшахов - Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 175.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

32 Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». С. 397.

33 Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 255.

34 Чингиз-хан. История завоевателя мира. С. 319.

35 Tabakât-i-Nâsirï. P. 297.

36 Чингиз-хан. История завоевателя мираС. 319. Сборник летописей. C. 29.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

"Унга булган куркув ва эхтиром уларнинг калбларини шу кадар каттик эгаллаб олдики, улар уни таъкиб килишга журъат этолмадилар ва оркага кайтдилар"37. Бирок бу асарнинг кейинги даврда ёзилганлиги ва юкоридаги фикрлар муаллифнинг шахсий ёндашуви булиши мумкинлигини хам эътибордан четда колдирмаслик керак. Насавийнинг асарида Дамашк султони Малик Ашрафнинг маглубиятга учраган Жалолиддинга йуллаган номаси хакидаги маълумот мавжуд. Унга кура, мактубда султоннинг минтака ва ислом оламидаги мавкеидан келиб чикиб, ундан келгусида тинч хаёт кечириши суралган, холос38.

Мугул боскинчилари Ясси - чаман жангидан сунг Жалолиддиннинг кучсизланиб колганидан исмоилий савдогарлар оркали хабардор булиб, 1230 - 1231 йилларда Эрон ва Озарбайжонни эгалладилар. 1231 йил август ойининг бошларида Жалолиддин мугуллар такибидан кочиш чогида курдлар кулига асир тушади ва улдирилади. Унинг улимидан сунг ашаддий душманлари хам бунга ишонмаганлар. Малик Ашраф бу хабарни эшитгач, гайридин мугулларга карши курашувчи сунгги ислом халоскори вафот этганини тан олди39. Ибн Асир ва Ибн Восил каби араб тарихчилари Жалолиддиннинг бундай якун топган такдирида унинг узини айблашса-да, сунгги суз урнида ислом оламини мугуллар томонидан босиб олинишига карши курашган ягона шахс Жалолиддин булганлигини тан оладилар ва уни катъият рамзи ва иймон байрокдори сифатида зикр этадилар40. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Жалолиддин Мангубердининг Якин Шарк, Кичик Осиё, Кавказ ва Эрон худудларида олиб борган фаолияти мугуллар боскинига карши курашиш учун олиб борилган саъй-харакатлар эди. Хоразмшохларнинг сунгги вакили Х,инд дарёси буйидаги жангдан сунг мугулларга карши куршиш учун мустахкам давлат тузиш ва кучли иттифокчиларга эга булиши кераклигини яхши англаган. Шу максад йулида у юкорида келтирилган худудларнинг хукмдорлари билан иттифок тузишга эришди. Бирок унинг 1225 - 1230 йилларда олиб борган хужумкор сиёсати, кизикконлиги, атрофидаги аёнларининг нотугри маслахатлари каби омиллар хукмдор такдирининг халокатли якунланишига олиб келди. Энг мухими, Жалолиддин Мангубердининг бош максади -мугул боскинчиларига карши кураш йулидаги иттифокчиларининг охиригача кураша олмасдан таслимчилик йулига утганлиги хам унинг интилишлари самарасиз якунланишига сабаб булди.

REFERENCES

1. Tabakät-i-Näsin: A General History of the Muhammadan Dynasties of Asia, Including Hindustan and the Irruption of the Infidel Mughals into Islam. by Minhaj -ud-dîn, Abü-'Umar-i-'Usmän. Transl. by H. G. Raverty. Vol. 1. London. 1881. P. 294-295.

2. Насави. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. Пер. З. М. Буниятова. Баку. 1973. С. 142-143.

3. З.М. Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, 1097 - 1231. М. 1986. С. 163.

4. Государство Хорезмшахов-Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 162.

5. Шихобиддин Мухаммад Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти. К. Матёкубов таржимаси. Тошкент. 1999. 199-бет; Ибн Асир. «Ал-Камил фи-т-тарих». «Полный свод по истории». Избранные отрывки. Пер. П. Г. Булгакова, Ш. С. Камолиддина. Ташкент. 2006. С. 370-371; Джувейни. Чингиз-хан. История завоевателя мира. Пер. Е.Е. Харитонова. Москва. 2004. С. 298-299.

37 Государство Хорезмшахов - Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 182.

38 Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 261.

39 Уша асар. С. 296.

40 Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти. 422-бет.

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

6. Ibn Khaldun. Al-Ibar va divan al-mubtida va-l-habar. Journal Asiatique. Paris. 1849. T. XIV. Pp. 510-518; Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 172.

7. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Пер. А. К. Арендса, Ю. П. Верховского, О. И. Смирновой, Л. А. Хетагурова. Москва. 2002. С. 243-244; Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. С. 185; Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». С. 392-393; Чингиз-хан. История завоевателя мира. С. 309.

8. Ibn-Bibi. Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Texte Persan. Recueil de textes relatifs a l'histoire des seldjoucides. M.Th. Houtsma. Vol. IV. Leiden, 1902. Pp. 147-159.

9. Natanzi Moin ad-Din. Montahab at-tavarih-e Moini. Tehran. Translate by. N. Hossieni. 1957. P. 23.

10. Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». C. 388-395; Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти. 224-265-бетлар.

11. Государство Хорезмшахов - Ануштегинидов, 1097 - 1231. С. 176.

12. Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Pp. 147-159.

13. Histoire des Seldjoucides d'Asie Mineure d'apres l'abrege du Seldjouknameh d'Ibn-Bibi. Pp. 147-159. Ал-Камил фи-т-тарих. «Полный свод по истории». С. 397.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.