Научная статья на тему 'МАВЛОНО РУМИЙ АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ'

МАВЛОНО РУМИЙ АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

77
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАВЛОНО РУМИЙ АСАРЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОСЛИГИ»

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

MAB.TOHO PYMHH ACAP^APHHHHr Y3HrA XOŒHrH

Раимберди Кудратуллоевич Хайтметов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси

Бугунги бизнинг жамиятнинг асосий камчиликларидан бири бу ахлокий нормаларни факатгина назария сифатида кабул килишидадир. Ва ёки айнан ахлокий тарбияга масъул булган катта авлоднинг, тажрибада мана шу узлари таргиб килаётган ахлокий нормаларга узлари амал килмаётганликларидадир. Мана шу муаммо билан тукнаш келган айрим Шарк ва Гарб олимлари амалий ахлок ва ёки буюк немис олими Иммануил Кант таъбири билан айтганда "шартсиз императив" яъни ахлокни конун сифатида кабул килиб, унинг амалини таъминлашга хар бир инсон мажбурдир деган гояга ухшаш фикрларни илгари суришга мажбур булдилар. Шаркда хам бу муаммо билан бир катор донишмандалар шугулланган булиб, улардан бири ушбу маколамизнинг асосий кахрамони булмиш Жалолиддин Румийдир. Румийни урганиш хамма замонлар каби хозирги замон инсонияти учун хам жуда долзарбдир. Сабаби "истеъмолпарастлик" касаллигига чалинган 21 аср одамининг касаллигини даволашда жуда кул келади. Яъни нафсни тийиш ва ёки уни балансда ушлашга асарда муаллиф келтирган хикоялардан хулоса чикариш айни муддаодир.

Жалолиддин Румий1 1203 йилда Балх шахрида дунёга келади. Лекин умрининг ярмини у Туркиянинг Куниён шахрида утказади. Отасининг исми Бахоуддин булиб уз замонасининг машхур олимларидан булган. Хдттоки унинг отасини Нажмиддин Кубро билан дуст булганлиги хакидаги маълумотлар хам уйк эмас. Мугул хужуми натижасида куплаб олимлар ва суфийлар уз юртини ташлаб кетишга мажбур булади. Кубро эса бундан мустасно. Чунки тарихдан бизга маълумки у мугулларга карши урушда халок булган. Юкоридаги олимлар катори Жалолиддин Румийнинг отаси хам Балхдан хозирги Туркиянинг Куниён шахрига кучиб кетишга мажбур булади. Бунинг сабабини турлича изохлашади, 1-сабаб; Хоразмшох билан Бахоуддиннинг узаро низога келиб колиши.[1-Б.-228] 2-сабаб; ушбу даврнинг машхур файласуфларидан булмиш Фахриддин ар-

л

Розий билан келишмовчилиги. Чунки бу файласуф рационал билимлар ва

Асл исми Мухаммаддир. Жалолиддин Румий тахаллусини олиши, турклар кичик Осиёни Румэлидеб хам аташган. Мавлоно - калимаси арабчадан булиб — дуст, кушни, якин маьноларини билдиради ] Шаркда улуг алломалар исмига кушиладиган сифатдир

2 Тулик; исми Абу Абдуллод Мудаммад ибн Умар ал-Хусайн ат-Тайми ал Бакри ат-Табристони Фадруддин ар-Розий. У 1149 йилда Рай шахрида дунёга келган

April 21-22

950

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-950-953 Specialists in the Field of Transport

унинг тарафдорларига яхши муносабатда булмаган. 3-сабаб; бу мугуллар хужуми билн боглик булиши мумкин.

Хуллас сабаби аник булмаган мана шу кучиш содир булганда Румий 12 ёшда булади. 18 ёшида эса Гавхар Хотунга уйланади. Ушбу турмушдан у икки фарзанд куради. Биринчиси Алоуддин ва икиинчиси Султон Валаддир. Алоуддин Дамашкда таълим олган булиб, хаттоки унинг уз мактаби яъни мадрасаси булган. Лекин шунга карамай тарихчилар купрок Султон Валад

4

хакида маълумот колдирганлар.

Румий карашларида бир неча бор инкилоблар содир булган булиб, шундан биринчиси ва энг асосийси уша замонниг машхур илохиётшунос олими, суфий Шамси Табризий5 билан богликдир. Яъни у шу кунгача шариат конунлари ва диннинг ташки амаллари билан чекланган булса, эндиликда тарикат ва ёки суфийлик билан кизикиб колади. Румийнинг айтишича агар у Табризий билан учрашмаганида оддий рационалист файласуф даражасида колиб кетган булар эди. Табризий унга деярли янги нарса ургатмайди, факатгина ортикча фикрлардан куткаради холос. Уларнинг узаро сухбати 40 кундан 3 ойгача булган деган ривоятлар хам йук эмас. Шу сабабдан Румийнинг шогирдлари Табрийзини хушламайдилар хаттоки бир марта шахардан чикиб кетишга мажбур килишади. Табризийнинг изсиз йуколиб колиши Румийга катта рухий зарба булади [2-Б.-795.] ва у энди унинг номи билан байтлар ёза бошлайди ва уни "Девони кабир" ва ёки "Шамс Табризий девони" (Газалиёти Шамс) деб номлайди.

Румийга Шамс Табризийдан кейин яна бир неча тарикатчилар уз тасирини утказдилар. Хусусан улардан яна Салохиддин Заркуб ва Хусайин

булиб, куплаб Шарк шахарларини кезиб чикади. У Шарк перепатетикларига карши курашади. Хусусан Fаззолийнинг фалсафий карашлари билан келиша олмайди. Лекин айрим маълумотларга Караганда умрининг охирида у узининг калом фалсафасига тегишли булган карашларидан воз кечиб суфизмга эргашади. Ар-Розий Х,иротда Мадрасага асос солган ва у эрда умрининг сунгги йилларини утказган ва 1209 йилда Х,иротда вафот этади.

3 Гавхар-хотун вафотидан сунг, кунёлик тул, Кира-хотунга уйланади. Бу оиласидан Музаффаридцин Олим Чалабий ва Малика исмли фарзандларини куради.

4 Бунинг сабаби балким Алоуддиннинг уз отасининг устози Шамс Табризий билан карашларининг тугри келмаслиги ва хаттоки айрим маълумотларга караганда Шамс Табризийнинг йуколиб колишига яъни улимига хам алокадор булиши мумкин.

5 Тулик исми Мавлоно Шамссулхакк ва-д-дин Мухаммад ибн Маликдод Табрезий тахминан 1185-1248 йилларда яшаб утган мистик олим, суфий, файласуф ва теологлардан бири. У ёшлигида жуда катта истеъдодга эга булган бола булган ва Куръонни урганаётган пайтда "Шамс" сурасига келганда унга мафтун булиб колади ва узини исмини ушбу кундан Шамс деб эълон килади. Румий ва Табризийнинг муносабатлари хакида куплаб ривоятлар мавжуд булиб айрим мутахассислар Румий Табризийнинг шогирди деса айримлари унинг аксини айтади. Умуман шуниси маълумки улар бир-бирларига катта маънавий таъсир утказган ва кейинги ижодларида бу уз аксини топгандир. У яна бир жойда куним топмаганлиги учун яъни хар доим кучиб юриши сабабли "куш" деган лакаб олган.

April 21-22

951

Tashkent State Transport University

Google Scholar indexed

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-950-953

Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022 Prospects for Training International

^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem

Чалабидир. Айнан Хусайин Чалаби Румийга Атторнинг "Лисон ут-тайр"га ухшаш асар ёзишини таклиф килади. Шундан сунг "Маснавийи маънавий" ни ёзишга бел боглайди. "Маснавийи маънавий" асари Румийнинг жахон узра энг машхур асарларидан бири булиб, муаллиф бу асарига 12 йил вакт сарфлагандир. Яъни 6 дафтарнинг хар бирига 2 йилдан. Бу асарда Румий адабиёт конунларни бузганлигини куришимиз мумкин. Хусусан газал коидага кура 7 бандан 14 бандгача булиши мумкин. Лекин Румий уни 100 байтдан купрок килиб ёзади. Шу билан бирга асарни Румий замонасининг ва умуман ундан кейинги йилларда яшовчи ортодоксал олимлар айрим сабаларга кура рад килишган. Лекин шунга карамай буюк файласуфлар шу жумладан буюк немис классик фалсафаси асосчиларидан бири Ф.Гегель хам урганиб таъсирланган. [1-Б.-236.]

Бу асарни урганиш 4 хил аспектда олиб борилади: 1-бадиий адабиёт сифатида, 2-Ислом ва Эрон цивилизацияси тарихи сифатида, 3-маънавий озука сифатида, 4-Онтологик асар сифатида. Ривоят килишларича Жалолиддин Румийнинг угли Султон Валад отасининг олдига келиб одамлар бу китобни Куръоннинг тафсири дея кабул килишмокда деб айтганда, Румий буни инкор этмаган. Лекин Румий бу асарни фалсафий асар деб номланишига карши чикади. Сабаби урта асрларда ва ёки Румий яшаган даврда фалсафа жуда тор маънода яъни факатгина аклга тегишли масаларни урганувчи таълимот сифатида тушунилган. Хрзирги фалсафа таълимоти эса купинча метафизикага ёндошиб иш куради шунинг учун хам, агар Румий тирик булганда уни фалсафа деб аталишига карши булмас эди бизнингча.

Бу асар жами 25730 байтни [2.-Б.-2.] ва ёки 5200 дан ортик мисрани уз ичига камраб олади. Яна Румий узининг "Девони Кабир" асарида 35 минг байт ишлатган булиб жами у мана шу иккита асарда тахминан 60 минг (айрим манбаларда 70 минг деб курсатилади) байт ёзган.

Юкоридаги байтларидан ташкари унинг фалсафага багишланган насрий асари хам булиб у "Фихий мо фихий" ва ёки узбекчада "Ичингдаги ичингдадир" ва "Мактубот" дея номланувчи асарлари шулардан энг машхурларидир.

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки Румийнинг асарлари токи инсоният мавжудот сифатид мавжуд булар экан уз мавкеини йукотмайди. Шунингдек бугунги кун инсоният тафаккурини юксалтиришда хам Шарк ва хам Fарбга бирдек уз таъсирини утказа олади. Унинг узига хослиги хам айнан мана шундадир.

April 21-22

952

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 1 | 2022

Google Scholar indexed Prospects for Training International

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-950-953 Specialists in the Field of Transport

Яъни Румий карашларининг бутун инсониятга макон ва замондан, эътикодидан, иркидан, миллатидан, жинсидан ва хоказолардан катъий назар бир хил таъсир кила олишидадир.

REFERENCES

1. Фиш Радий Геннадиевич. Жалолиддин Румий. Русчадан Жамол Камол таржимаси.Т.: Гафур Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2005.

2. Мавлоно Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий. Форсийдан Жамол Камол таржимаси.Т.: "MERIYUS" ХНМК, 2010.

3. Н.Комилов. «Тафаккур хазинаси». «Ичингдаги ичингдадир»га сузбоши. Т., 1997 йил.

4. Дж.С. Трименгэм. «Суфийские ордена в исламе»

5. Лео Яковлев. "Суфии: восхождение к Истине" Идрис Шах. "Суфии"

April 21-22

953

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.