Научная статья на тему 'МАКС ШЕЛЕР ВА ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ ИЖОДИДАГИ РУХИЙ МУҲАББАТ ҒОЯСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

МАКС ШЕЛЕР ВА ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ ИЖОДИДАГИ РУХИЙ МУҲАББАТ ҒОЯСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
205
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
руҳий муҳаббат / меҳрибонлик / ҳамдардлик / руҳ / ижодкорлик / фаолият / ҳаракат / пантеизм / аналхақ / хулул ва иттиход ғояси. / spiritual love / kindness / compassion / spirit / creativity / activity / movement / pantheism / analhak / hulul and the idea of unity.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Кабулниязова, Гулчехра Ташпулатовна, Бахрамова, Нафиса Шакирджановна

Мақолада фалсафий антропологиянинг йирик вакилларидан бири бўлган Макс Шелер ва экзистенциал психологиянинг асосчиларидан бири Эрих Фроммларнинг руҳий муҳаббат хақидаги тассаввурлари тахлил қилиниб машҳур шоир ва суфий мутафаккир Жалолиддин Румийнинг қарашлари билан қиёсий солиштирилган. Улардаги ўҳшашликлар аниқланган ва ёритиб берилган. Мақолада руҳ тушунчасига алохида эътибор берилган. Инсон онгининг маркази бўлган руҳ муҳаббат руҳий кучи орқали инсон фаолиятини бошқариши ва ижодкорлик манбасининг асоси эканлиги очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A COMPARATIVE ANALYSIS OF THE IDEA OF SPIRITUAL LOVE IN THE ROMAN WORK OF MAX SHELER AND JALALIDDIN

The article examines the ideas of Max Scheller and Erich Fromm about spiritual love and compares them with the views of the Sufi poet and thinker Jalaletdin Rumi. In the article, particular importance is attached to the idea of the spirit as the highest divine power, it turns out that in the center of human consciousness is this divine power the spirit, which, with the help of spiritual love, directs the active activity of a person, it is he who is the source of inspiration and creativity in a person.

Текст научной работы на тему «МАКС ШЕЛЕР ВА ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ ИЖОДИДАГИ РУХИЙ МУҲАББАТ ҒОЯСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

МАКС ШЕЛЕР ВА ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ ИЖОДИДАГИ РУХИЙ МУХДББАТ ГОЯСИНИНГ ЦИЁСИЙ ТАХДИЛИ

Мацолада фалсафий антропологиянинг йирик вакилларидан бири булган Макс Шелер ва экзистенциал психологиянинг асосчиларидан бири Эрих Фроммларнинг рууий мууаббат хацидаги тассаввурлари тахлил цилиниб машуур шоир ва суфий мутафаккир Жалолиддин Румийнинг царашлари билан циёсий солиштирилган. Улардаги уушашликлар аницланган ва ёритиб берилган. Мацолада руу тушунчасига алохида эътибор берилган. Инсон онгининг маркази булган руу мууаббат рууий кучи орцали инсон фаолиятини бошцариши ва ижодкорлик манбасининг асоси эканлиги очиб берилган.

Таянч иборалар: рууий мууаббат, меурибонлик, уамдардлик, ру%, ижодкорлик, фаолият, уаракат, пантеизм, аналхац, хулул ва иттиход гояси.

В статье исследуются представления Макса Шеллера и Эриха Фромма о духовной любви и проводится их сравнительный анализ со взглядами суфийского поэта и мыслителя Джелалетдина Руми. В статье особое значение придаётся представлениям о духе как высшей божественной силе, выясняется, что в центре человеческого сознания находится эта божественная сила -дух, который с помощью духовной любви направляет активную деятельность человека,именно он является источником вдохновения и творческого начала в человеке.

Ключевые слова: духовная любовь, доброта, сострадание, дух, творчество, деятельность, движение, пантеизм, аналхак, хулул и идея единения.

Кабулниязова Гулчехра Ташпулатовна

Узбекистан Миллий Университети «Фалсафа ва манти;» кафедраси Доценти, ф.ф.н. Бахрамова Нафиса Шакирджановна

Узбекистон Миллий Университети 2-бос;ич магистранти

Тел.90.9974282

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ABSTRACT

The article examines the ideas of Max Scheller and Erich Fromm about spiritual love and compares them with the views of the Sufi poet and thinker Jalaletdin Rumi. In the article, particular importance is attached to the idea of the spirit as the highest divine power, it turns out that in the center of human consciousness is this divine power - the spirit, which, with the help of spiritual love, directs the active activity of a person, it is he who is the source of inspiration and creativity in a person.

Keywords: spiritual love, kindness, compassion, spirit, creativity, activity, movement, pantheism, analhak, hulul and the idea of unity.

Фалсафий антропология фанида борликнинг хиссий-эмоционал мезонлари масаласи доим долзарб булиб келган. Бу мавзуда немис фалсафий антропологиясининг асосчиси булган Макс Шелер, неофрейдизм вакиллари Эрих Фромм, экзистенциал антропологиянинг йирик вакиллари, Сёрен Кьеркегор, Альбер Камюларнинг фикрлари кизикарлидир.

Шелернинг бу мавзуга багишланган асари «Мехрибонликнинг шакли ва мохияти» деб аталади1. У мухаббат ва нафрат тушунчаларини тахлил килишдан олдин барча одамларга хос булганлиги учун тушуниш осон булган шодонлик ва мехрибонлик туйгуларини тахлил килади. Мехрибонлик ва унинг шакллари эскидан фалсафий таълимотларда урганиб келинган. Масалан, Артур Шопенгауэр ва Фридрих Ницше узига хос шаклда бу тушунчаларни тахлил килишган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Макс Шелер «Мехрибонликнинг мохияти ва шакллари» деб номланган асарида Макс Шелер мехрибонлик ва хамдардлик туйгусининг тахлилига алохида эътибор каратади.

Унинг фикрича мехрибонлик ахлоки борликдаги холатлардан ёки инсонларнинг харакатидан келиб чикмайди, у четдан туриб кузатаётган шахснинг одамларнинг хиссиётларига, хатти-харакатларига жавобан пайдо булган туйгудир2. Шелернинг таъкидлашича бу жавобан пайдо буладиган туйгу факат ижобий тусга эга булади, бирон бир кимса одамларнинг хамдардлик билан мехрибонлик уртасида хам катта фарк бор. Хамдардлик туйгуси бошка

1 Шелер М. Сущность и формы симпатии. // Horizon. Феноменологические исследования. 2017г. №2 (12). - 303-

2 Шелер М. Сущность и формы симпатии. // Horizon. Феноменологические исследования. 2017г. №2 (12). - 304-

КИРИШ

319 б.

305 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

одамнинг хиссиётларининг туб мохиятига эътиборсиз булади, масалан, бирон бир кимса бошка одамнинг азоб-укубатларидан рохатланса, хурсанд булса, уни кузатаётган шахс бундай ахлоксиз хиссиётларга бефарк булади ва золимликка, золим одамга хамдард булади. Лекин мехрибонлик туйгуси булган инсон хеч качон бошкаларнинг азобларидан хурсанд булмайди. Гам гуссасига хурсанд булиши, бошкаларнинг азобларидан рохатланиши мумкин эмас. Шундай килиб, мехрибонлик туйгуси бор шахс бошка одамларнинг азоб-укубатларидан, гамларидан хурсанд булмайди, шу билан бир каторда у севган одамининг золим, жохил харакатларидан хам хурсанд булмайди, аксинча мехрибонлик туйгуси бор булган шахс золимликдан, жохилликдан хафа булади, у севган одамининг золимлигидан азоб чекади. Золимлик мехрибонлик асосида курилган ахлокка тугри келмайди, чунки бундай туйгулар умуман ахлоксиздир.

Хамдардлик туйгусига эса бошкаларнинг жохил харакатлари, уларнинг золимликлари бефаркдир. Хамдардлик туйгуси булиши учун одамда бошка одамларни хис килиш, улар чекаётган азобларни сеза олиш кобилияти инсонда булиши зарурдир.

Инсон уз хиссиётлари туфайли атрофидаги одамларнинг хурсандчиликларини хам, уларнинг азобларини хам хис килиши мумкин, лекин уларга хамдард булмаслиги мумкин. Хамдардлик туйгуси булган такдирда инсон бошкаларнинг хиссиётларига бефарк булмайди, у бошкаларнинг азобларига шерик булади, лекин у бу азобларга ахлокий бахо бермайди. Шундай килиб хамдардлик туйгуси инсон хиссиётларига асосланади, аклий мушохада оркали хамдардлик туйгуси пайдо булмайди. Тушуниш, аклий мушохада килиш бошка одамларнинг хиссиётларини сезишга ёрдам бермайди, бошка одамларни хис килишга акл кодир эмас.

Шелер хамдардликнинг уч турини ажратади. Биринчиси - бевосита хамдардлик. Бу хамдардлик туйгусида бир одам бошка бирининг хиссиётларини, азобларини узиникидай хис килади. Иккинчи тури бу бошка одамнинг хурсандчилигига, ёки унинг азобига хамдард булиш туйгусидир. Учинчи тури - бу бошка одамларнинг хиссиётларини кузатаётган шахсга ушбу хиссиётларни юкиши. Масалан, бир одам кахвахонага ёмон кайфиятда борсаю, у ердаги кувнок мухит унинг кайфиятини хеч кандай сабабсиз кутаради. Яхши кайфият хам, ёмон кайфият хам юкимли булади, одамлар кайфиятни кандай килиб узгарганини узлари хам, онгли равишда билмай коладилар, шунинг учун булса керак бирон бир кимсанинг кайфияти ёмон булса, у кайфиятни кутарадиган жойларга, ёки хушманзара жойларга бормокчи булади.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Лекин айрим олимлар, масалан, Герберт Спенсер ва Чарлз Дарвинлар хиссиётларни юкиши жараёнини хамдардлик холати билан айнанлаштиришган3. Масалан, улар хамдардликни хайвонлар тудасидаги хиссиётнинг юкиши ва таркалиши билан айнанлаштиришган. Немис файласуфи Ф.Ницше эса бу хатонинг тескарисини килган. Ницше хамдардлик туйгусини азобланиш хиссиёти билан айнанлаштириб куяди. Унинг фикрича бошкалар дардига хамдардлик билдириш уларни хам дард чекишига олиб келади, лекин Шелер фикрича аслида бошкаларнинг дардига хамдардлик билдириш бошка одамнинг азоб чекишини англатмайди, аксинча, хамдардлик билдириш рухий жараён булиб жисмоний дардларни бартараф этади.

Купчиликнинг хамдардлиги, масалан, ота ва она уз фарзандини йукотганида, уларнинг дардлари бир бирига ухшаш булади, уларга таъзия билдиргани келган одамнинг хиссиётлари бошкача булса-да, у хам бу дардни сезади ва унга хамдардлик билдиради. Бундай хамдардлик заминида рухий туйгу ётади, бу туйгу жисмоний хиссиётлардан катта фарк килади. Жисмоний дардни факат одамнинг узи сезади, умумий жисмоний огрик булмайди, лекин хамдардлик туйгусини бир неча одам сезиши мумкин.

Узининг «Мехрибонликнинг мохияти ва шакллари» деб номланган асарида Макс Шелер мухаббат тушунчасига янгича маъно беради. Фрейдизм таълимотида ва айрим биологик карашларда мухаббат факат жинсий алока сифатида ёритилса, Шелер унинг рухий жихатини очишга харакат килади. Шелер христианликда шаклланган мухаббат тассавурини биологик ва ижтимоий эволюция карашлари билан бирлаштиришга уринади. Унинг фикрича инсон биринчи навбатда рухий оламнинг махсулидир, шунинг учун у узининг рухияти ёрдамида ижтимоий ва табиий жараёнларни рухлантиришга харакат килади. Шелер фикрича инсон табиат устидан хукмронлик килиши эмас, балки уни уз онги оркали англаб етиши керак. Факат инсонга узлигини англаш хусусияти берилган. Шелер фикрича фалсафа бу табиатга, моддий оламдаги нарсаларга ва худога хизмат килишдир. Шелер антропологик концепциясига биноан инсон табиатининг марказида уз жисмоний ва хиссий хохишлари олдида ожиз, лекин инсон рухий иродасини фаол харакатларга йуналтира оладиган рух жойлашган. Айнан рух туфайли инсон илохий кадриятлар даражасига кутарилади ва узини инсон сифатида англайди. Шу билан бир каторда инсон рухи паст даражадаги хиссиётларни саклаб колади,

3 Шелер М. Сущность и формы симпатии. // Horizon. Феноменологические исследования. 2017г. №2 (12). - 318

б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

уларни ижобий тарафга узгартиради, уз атрофидаги борликни, узининг жисмоний танасини гузал булишига харакат килади, у хам гузалликка, хам калбдаги эзгуликка, яхшиликка интилади. Мана шу рухнинг интилишлари натижасида техник ва илмий тараккиёт туфайли табиатга, хайвонларга, уз танасига ва жинсига булган салбий муносабат енгилади. Худодан окиб келаётган доимий мухаббат куввати ва нури, хамда унга жавобан инсондан хам таралаётган мухаббат нурлари инсон хаётининг рухий ривожланиш жараёнини белгилайди. Мухаббат туфайли инсон худога, бошка одамларга, оламдаги барча мавжудотларга ва кадриятларга кушилади, улар билан бирликда булади. Юнон файласуфи Афлотундан фаркли равишда Шелер мухаббатни ички хотиржамлик, оламдаги мавжудотларни ички хиссиёт оркали хис килиш, хирс ва нафсдан воз кечиб мохият ва эзгу кадриятларга интилиш, шунинг окибатида эса узида ижодий кобилиятларни кашф этиш деб таърифлайди. И.Кант ва бошка немис файласуфларидан фаркли равишда Шелер мухаббатни барча нарсадан устун куяди. Узининг «Мехрибонликнинг мохияти ва шакллари» деб номланган асарининг иккинчи нашрида Шелер мухаббатнинг хиссий, тана билан боглик булган шаклларини унинг рухий шакллари билан бир каторга куяди. Бу ерда заминий, жинсий мухаббат оламий мухаббатнинг куриниши, унинг бир шакли сифатида таърифланади, унга икки севишганларнинг, икки калбнинг ердаги учрашуви хос булиб, бу мухаббат турига хам рухий табиат хос. Шелер мухаббатни таърифлар экан уни христианликдаги рухий хиссиётлар билан тулдиради ва шу сабабли инсонни хайвонлардан ажратади ва улардан устун куяди. Одамлар хайвоний оламдан ажралиб чикар экан кишилик жамияти янги тартибга асосланганлигини, бу тартибнинг заминида худога булган мухаббат ётишини вужуди билан хис килишади ва англаб етишади. Макс Шелернинг антропологик карашларига теоморфизм хос, бу унинг «Инсонни коинотда эгаллаган урни» деб номланган асарининг якуний кисмида яккол кузга ташланади4. Инсон хакидаги таълимотида Шелер шахс тушунчаси узининг келиб чикишига биноан диний табиатга эга деб хисоблайди. Бу тушунча христиан динида тринитарлик, инкарнация ва евхаристия буйича олиб борилган бахсларда юзага келади ва биринчи булиб «шахс»тушунчаси худога нисбатан кулланилади, айнан худо христианлик динида биринчи «шахс» деб аталади. Худони биринчи шахс деб тан олар экан, Шелер инсон табиатига иккилик хос эканлигини таъкидлайди, шахс сифатида инсон хам худо томонидан яратилган,

4 Шелер М. Положение человека в космосе. // Шелер М. Избранные произведения. - М.: Гнозис, 1994г. - 129-

195 б.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

хам моддий танага эга. Шелер ижодининг охирги даврида инсон оркали худо уз-узини ривожлантиради деган фикрга келади. Инсонни рухий мухаббат ва комилликка интилиши, уз нафси ва хирсини назорат килиши бунга замин яратади. Рухият факат узини англаш, фикр юритиш эмас, балки Шелер талкинида бу мухаббатга, умид, ишонч, эзгуликка интилиш каби илохий туйгулардир. Худо факат акл томонидан англаб етиладиган гоя эмас у билан инсон уртасида мехрибонлик ва хамдардлик туйгуларига асосланган шахсий, тирик мулокат мавжуд. Шахс тушунчаси, Шелер таъкидича, инсоннинг фикр юритиш кобилиятига эмас, балки унинг калбидаги мухаббат, кечиримлилик, эзгуликка интилиш туйгуларига асосланади. Шахсдаги барча эзгу, рухий интилишларни бирлаштирувчи куч бу шахсий киёфага эга булмаган рух булса-да, шахснинг яхлитлиги унинг индивидуал, факат уни узига хос булган интилишларига асосланади, шахс канчалар жисмоний ва ижтимоий табиат талабларидан эркин булса, у шунчалар бетакрор ва индивидуал характерга эга. Эзгу, олий кадриятларга интилиш ва уларни руёбга оширишни шахс узининг индивидуал кобилиятлари оркали амалга оширади. Шахснинг табиати сирли табиатга эга, лекин инсондаги барча интилишларни айнан шахс уз фаолияти доирасида амалга оширади. Уз асарларида Шелер психик, жисмоний ва индивидуал «мен» тушунчасини киритади. Шелер ташки ва ички умумий, индивидуал тана тушунчасини киритади, шу билан бир каторда тана бу рухнинг буйрукларини бажарадиган машина эмас, унинг узи рухий хиссиётлар ва интилишларни пайдо килади. «Билим социологияси муаммолари» асарида Шелер оламни эмоционал хис килишни рационал тушунишдан устун куяди, табиатни билишдан олдин уни яхши куриш керак, маданиятнинг ривожланишида жисмоний ва рухий фаолиятни аклий тушунишдан устунлигини таъкидлайди5. Хдётнинг максади факат моддий бойликларга эга булиш ёки узи учун кулай шароитлар, яратиш, эркинлик ва мустакилликга эга булиш билан чегараланмайди, хаёт йули олий кадрият булган покликка каратилган. Покликни эса Шелер мехнат ва билим эгалаш деб тушунади. Мехнат инсонни тарбиялайди, маданиятли килади, таълим олиш эса уни эзгулик, гузалик, поклик каби юксак ахлокий кадриятларга интилиш ва эришишга ёрдам беради. Билим олиш жараёнида инсон олам, худо ва бошка одамларнинг хаётига хамнафас, хамдард булган ички олам, микрокосмосни шакллантиради. Урушлар бизларга барча одамлар ягона бирликни ташкил этишини курсатди, бу бирликда хар биримиз алохида маънавий оламни ташкил

5 Каранг: Шелер М. Проблемы социологии знания. - М.: Институт общегуманитарных исследований, 2016г.

1209

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

этамиз. Инсоннинг ижтимоий табиатини тахлил килар экан, Шелер инсон табиатини на биологик, на ижтимоий омиллар билан тушунтириб булмайди деб хисоблайди. Умуминсонийлик рухий бирлик сифатида мухаббатга асосланади, ижтимоий тизим эса мажбурлашга, шунинг учун умумий шахс, Шелер таъкидича, индивидуал шахсларнинг йигиндиси эмас, балки у ахлокий бирликка, кечиримлиликка, уз гунохларини тан олишга асосланган рухий кечинмалар ва хиссиётлар марказидир.

Мухаббатнинг метафизик маъноси ва максади шундаки, унинг кучи ёрдамида рух тана ва ташки мухит устидан назорат килади. Моддий табиатга эга булмаган гоялар рухий хиссиётлар (улар ичида эса мухаббат энг кучлисидир) билан бирлашади ва инсон фаолиятини харакатга келтиради ва шу фаолият натижасида хаётнинг хар хил сохаларида амалга ошади. Мухаббат хам индивидуал, хамда индивидуализм ва эгоизм чегараларидан чикиб кетадиган туйгудир.

Фалсафий антропологиянинг мухаббат хакидаги карашларининг ривожида психоанализ таълимотининг йирик вакили Эрих Фромнинг мухаббат таълимоти алохида урин эгаллайди.

Фрейднинг шогирди Эрих Фромм психоанализ таълимотини ривожлантиришда устозининг факат биологик ва хирсий услубини олмай, балки ижтимоий далилларга асосланишга хам харакат килди. Фромм таълимотида диннинг келиб чикиши сабаблари Фрейд фикридан узгача, купрок инсон онгида ётган табиий офатлар олдидаги куркув ва Худога нисбатан булган мухаббат ва хайикиш туйгуларига асосланди. Бу гоялар Фроммнинг «Исо акидаси» номли асарида акс этган. Бу асарда, жумладан Фромм христиан дини келиб чикишининг ижтимоий сабабларини очишга харакат килган Шунингдек Фромм «Инсон жони» деган асарида инсон рухиятидаги мехр-мухаббат туйгусига катта эътибор берди. У мухаббатни бир неча турга ажратади6:

1. Ота-онанинг фарзандига булган мехри. Бу хис-туйгу манфаатдорликдан холис булиб, бегараздир.

2. Эркак ва аёлнинг бир-бирига булган мехри. Фромм бу мехрни уткинчи деб хисоблайди. Бунда хирсий интилишлар катта ахамиятга эга.

3. Худога булган мухаббат. Бу мухаббатни диндорларга хос деб хисоблайди. Уни оналик мехрига ухшатади.

Фромм ота мехридан она мехрини ажратади. Ота уз фарзандларига бир хилда муносабатда булмайди. У купинча узига ухшашрок, итоаткор фарзандига

6 Фромм Э. Душа человека. - М.: Республика, 1992г. - 134-152 б.

1210

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

мухаббатини беради. Фромм она мехрини эса куёш нурига ухшатади. У барча фарзандларига баробардир. Куёш Еру кукни кандай иситса, хаёт ато этса, она хам барча болаларидан бир хилда илик оналик мехрини аямайди. Ота мехри ойдек равшан, лекин совук булса, она мехри куёшдек иссик ва хаётбахшдир. "Оналик мехрига яна бегаразлик хосдир", - дейди Фромм. У она фарзандларини кайси бири купрок моддий фойда келтиргани учун эмас, балки хар бир боласини барча камчиликлари билан яхши куради.

Фроммнинг фикри буйича XX аср жамиятида инсоннинг бегоналашиш масаласи асосий масалага айланиб колди. Бунинг асосий сабабларидан бири, олимнинг фикрича, инсонлар уртасидаги мехрнинг йукилиши ва унинг урнини моддий манфаат эгаллашидир. Бундай жамиятда инсон уз кадр-кимматини йукотиб, кандайдир нарсага, мулкка айланиб колади. Масалан, оилада мулк муносабатлари яккол куринади. Фроммнинг фикрича, ибтидоий даврдан бошлаб эркаклар аёлларга нисбатан мулкчилик муносабатида булишган. Натижада аёлнинг хис-туйгулари, эркинлиги поймон булган. Хрзирги жамиятга келиб, бундай муносабат факат аёлларга эмас, балки барча одамларга хам мулк сифатида караш, уларнинг кадр-кийматини факат оилада ёки хизматда келтирадиган фойдаси оркали белгилаш одат тусига кириб колган. Натижада, дейди Фромм, инсоннинг ички оламидаги хис-туйгулари умуман эътиборга олинмай куйилди. Альтруистик муносабат урнини эгоизм эгалламокда7. Лекин эгоизм, дейди Фромм, инсон табиатидаги тубан хирсий хис-туйгуларни каноатлантиради. Натижада эгоизм пессимистик холатга ва хаётга булган кизикишнинг йукилишига олиб келади. Хдётга кизикиш, ундан хайратланиш хисси йуколар экан, инсоннинг онги остида улимга интилиш (танатос кучи) зураяди. Натижада хозирги ривожланган жамиятимизда узини улдириш холлари купаймокда. Бундай салбий рухий кучларни Фромм «некрофилия» деб атайди8. Улимга, улик шаклларга кизиккан шахсларни эса «некрофил» деб атайди. Бундай холатдан чикиш йули, Фроммнинг фикрича, жамиятдаги инсонларнинг бир-бирига булган мехр-окибатининг юксалиши альтруизм хиссиётининг кучайиб боришидадир.

Альтруист одам доим оптимист булади. У хаётга кизикувчан, хушфеъл, хайратланиш кобилиятини йукотмаган шахсдир. Бундай одамларнинг ички рухий холати факат ижобий булиб, хар кандай кийинчиликларга дош беришга кодирдир. Жамиятнинг инкироз холатларида бундай шахслар одамларга далда

7 Фромм Э. Душа человека. - М.: Республика, 1992г. - 140 б.

8 Фромм Э. Душа человека. - М.: Республика, 1992г. - 25 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

бериб, жамиятда рухий кутаринкилик холатини таъминлайдилар. Бундай шахсларни Фромм жамият тараккиётини харакатлантирувчи куч, дейди.

Рухий мухаббат тушунчаси гарб ва шарк иррационал фалсафаси вакилларининг карашларида хам ривожланди ва узига хос образларда тахлил килинди. Уларнинг карашларига бир катор ухшаш жихатлар хос.

Инсоннинг рухий ривожланиш жараёни мураккаб хамда куп киррали булиб. асрлар давомида куплаб буюк мутафаккирлар эътиборини узига тортиб келган. Улар бу жараёнда учрайдиган кийинчиликлар ва конуниятларни урганишга харакат килишган. Айнан шу мутафаккирлар каторига буюк шоир ва файласуф Жалолиддин Румий кирадилар.

Исломда инсон Аллох бандаси деб тушунилган, тасаввуф таълимотида эса, инсон комилликнинг энг юкори даражасида фано булади, яъни узлигидан воз кечиб Аллох билан кушилиб кетади. Шунда унинг борлиги Аллохнинг борлиги билан ягона бир борликкни ташкил этади. «Анал хак!» тасаввуфда айнан шу жараённи англатади. Бу жараённинг мохиятини Ж.Румий узининг «Ичингдаги ичнигда» асарида очиб беради.

«Анал хак!» тушунчаси тасаввуфда комил инсоннинг Аллох тимсолига айланишини англатади. Аллохнинг яккалиги инсоннинг борлиги билан Аллохнинг борлиги уртасида утиб булмас фарк йуклигини англатади. Аллохнинг борлиги уни хамма ерда, жумладан, инсон табиатида хам мавжудлигидир. Агар инсон Аллохнинг бандаси деб хисобланса, унинг борлиги худонинг борлигидан ажратилади ва инсон Аллохнинг хизматкори, кулига айланади. Румийнинг фикрича, Аллохнинг кули тушунчаси тасаввуфдаги махбуб тушунчасидан анча паст туради, чунки у инсоннинг ички ботиний оламида Аллохнинг тимсолини куришга тускинлик килади.

Олий рухнинг инсондаги тажаллиси рухий мухаббатнинг сиру-асрорлари оркали намоён булади. Рухий мухаббат заминида маъшук ва маъшука муносабатлари ётади. Маъшук экстаз холатида Аллохга булган мухаббатига буткул гарк булади. Узлигидан воз кечиб, фано холатига тушади. Экстаз холати оркали инсоннинг борлиги Аллохнинг борлиги билан кушилади. Маъшука жамолидан парда очилиб, маъшук унинг висолида уз киёфасини куради.

Тасаввуфда рухий мухаббатнинг сир-синоатларини гузал маъшука ва кузгу тимсолида хам келтиришган. Гузал маъшука бу оламий жон тимсоли булса, унинг кулидаги кузгу эса оламий жон томонидан яратилган бутун борликдир. Гузал маъшука кузгуга караб узининг мафтункор жамолини куради ва бундан хайратланиб, уйкуга кетади..

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Тасаввуфдаги хулул ва иттиход холатида худо барча нарсаларда тажалли этиб, шу нарсалар оркали уз киёфасига эга булади. Инсон калбидаги Аллох тимсоли бу унинг олий рух тимсолидир. Тасаввуфдаги юкорида келтирилган маъшук ва маъшука тимсоллари хинд фалсафасининг йога таълимотининг рухий мухаббат тасаввурига мос келади. Ауробиндо шундай деб ёзади: «Худонинг мавжудлиги унинг мавхум холатдаги мавжудлиги эмасдир, балки у инсондаги рухий завкланиш ва рухий мухаббат туйгуларини хис килгувчи мавжудликдир. Х,индлар таълимотида инсон калбидаги худонинг бундай мавжудлиги индивидуал пуруша тушунчаси оркали ифода этилади»9.

Руми ва Ауробиндо рухий мухаббатни инсон рухининг ягона озукаси деб хисоблайдилар. Жоннинг озукаси аслида нима? Румийнинг фикрича, шакл жихатидан жоннинг озукаси бу ибодатдир, лекин факат ибодат билан рухий озукага эришиб булмайди. Ибодат билан бирга Аллохга булган рухий мухаббат кушилган такдирдагина жон узининг рухий озукасига тулик эриша олади. Рухий озукага эришган жонгина фано холатига тушади. Фано холатида инсон рухи нур оркали Аллох борлигига кушилиб кетади. Инсон рухининг фано оркали худо борлигига кушилиши рух хаётининг мазмунидир. Экстаз холатида инсон вужудидан нихоятда кучли рухий кувват утади, натижада инсон транс холатига тушади.

Энг аввало, бу жараёнда инсон узлигини йукотади ва кучли илохий нур окимига кушилиб кетади. Бундай холатни Жалолиддин Румий Мансур Халлож каби «Анал хак» деб атайди. Бундай холатда инсоннинг ички дунёси бутун борлик билан кушилиб кетади.

Бу холатни хинд йога фалсафасида онгнинг кенгайиши деб аталса, тасаввуф оламида бу сузсиз зикр пайтида намоён булади. Ушбу экстаз холатига нихоятда кам инсонлар эриша оладилар, чунки инсонлар рухий ривожланиш жараёнининг хар хил боскичларида буладилар. Бу эса, уз навбатида, уларнинг холати ва кувватини белгилайди. Румий инсонларни рухий устозлар, уларнинг шогирдлари ва оддий инсонларга ажратади. Рухий устознинг куввати оддий инсоннинг кувватидан юз баравар кучлидир. Бу кувват ёрдамида рухий устозлар бошка инсонлардан пардаланган сиру-синотлардан хабар топишади. Айнан шу рухий кувват инсоннинг ижодий кобилиятини белгилайди. «Бу ижодий куч-кувватни Аллох на еру-кукка, на

9 Шри Ауробиндо Гхош. Синтез Йоги. - М.: Ника, 1993г.- 248 б.

1213

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

хайвону-усимликларга бермади. Бу куч-кувватни факат инсонгагина бериб, унда уз сиймосини курди» .

Аммо инсон доимо хамма узида яширинган кобилиятларни юзага чикара олмайди. Бу хакида Румий шундай фикр билдиради: «Агар инсон кимматбахо ханжарни мих урнида ишлатиб, унга ковок осса, бу худди кимматбахо олтин идишда шолгом кайнатишга ухшайди. Бу эса ута ахмоклик эмасми?»11.

Худди шундай инсон хам, узининг ижодий кобилиятларини хар кунги арзимас юмушларга сарфлаб, уз кобилиятларини керакли йуналишда юзага чиказа олмайди. Моддий бойликка хирс куйиш инсон табиатида очкузлик, хасад ва гаразларга олиб келади. Бу хис-туйгулар инсоннинг узлигидан бегоналашувига олиб келади. Бу эса уз навбатида инсон калбидаги рухий хис-туйгуларни сезмаслигига олиб келади. Бундай бегоналашувдан кутулиш учун инсон бутун борлигини, узлигини худога топшириши керак.

Жалолиддин Румийнинг фикрича, инсон уз хаёти давомида туплаган моддий бойликка карам булмаслиги керак. Бу карамлик инсон калбидаги Аллохга ва бошка инсонларга булган мухаббат хис-туйгусини сундиради. Рухий мухаббат аслида инсон калбидаги барча тирик мавжудотларга булган мухаббат хис-туйгусидир. Калб кузи оркали инсон бутун борликда яширинган рухий гузалликни хис килади. ^алб кузи билан илгаган нарсаларни оддий куз билан куриб булмайди. Олам гузаллиги аслида борликдаги барча нарсаларда, мавжудотларда яширинган Аллохнинг жамолидир. Шундай килиб, Аллохга булган хакикий эътикод бу аслида Аллохга булган мухаббатдир. Факат Аллохга булган мухаббат оркали инсонда яширинган ижодий кобилият юзага чикади. Инсон уз хаёти давомида купгина нарсаларга мехр куйиши, куп нарсалар билан шугулланиши мумкин, лекин бу нарсаларнинг барчасида чегара бор, холбуки, хакикий рухий ижоднинг хакикий чегараси йукдир .

Хакикий ижодкорлик кобилияти инсон калбидаги хис-туйгуларни рухий жушкинлик оркали борликдаги рухий куч-кувват билан бирлаштиради ва инсондаги барча заифликларни, чарчокларни енгишга олиб келади. Шунинг учун хам хаётнинг узи улкан ижодий жараёндир. Инсоннинг интеллектуал ижоди рухий ижодидан катта фарк килади. Интеллектуал ижод аслида инсон онгида борликдаги барча нарсаларнинг инъикосидир. Аммо бу ижод тафаккур доирасида чегаралангандир. Рухий ижод эса инсон калбида барча

10 Румий Ж. Ичингдаги ичингда. -Т.: Ёзувчи, 1997й. - 31 б.

11 Румий Ж. Ичингдаги ичингда. -Т.: Ёзувчи, 1997й. - 31 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

борликдаги рухий кучларни юзага чикиши ва бу рухий куч оркали инсонни бутун борлик билан кушилиб кетишидир.

Жалолиддин Румий инсон калбини най садоларига ухшатади. Бу садолар оркали жон узининг нозик гузаллик хис туйгуси ва мухаббатини, хамда кайгу- алам ва изтиробларини ифода этади. Рухий изтироб чекиш инсон узидаги рухий иллатлардан покланишидир. Бу оркали инсон уз манманлиги, худбинлигидан воз кечиб, ички хис-туйгуларини борликдаги рухий кувват билан бирлаштиради. Рухий мухаббат хис-туйгуси оркали инсон бошка одамларда уз аксини топади ва барча одамларнинг зоти бир эканлигини англаб етади. Ушбу зот худонинг узидир. Инсон калби худди кузгудек бошка инсоннинг калбида акс этади.

ХУЛОСА

Шундай килиб, юкорида келтирилган фикрлардан куйдаги хулосаларга келишимиз мумкин. Гарбий Европанинг иррационал окимларидаги рухий мухаббат хакидаги тассаввурлар шарк фалсафасининг иррационал мистик окимларининг гояларига куп жихатдан ухшаш булиб уларнинг тимсолларида умуминсоний, гуманистик гоялар акс этган. Хозирги гарб ва шарк маданиятларини уртасидаги фарклар жуда куп булишига карамасдан, бу маданиятларнинг айрим гоявий ухшашликлари хам мавжуд. Бу эса келажакда гуманистик гояларнинг янги Ренессанс даврини келишига фалсафий замин яратишини англатади.

REFERENCES

1. Комилов Н. Тасаввуф. - Т.: «Movarounnahr», 2009й.

2. Румий Ж. Ичингдаги ичингда. -Т.: Ёзувчи, 1997й.

3. Фромм Э. Душа человека. - М.: Республика, 1992г.

4. Шелер М. Избранные произведения. - М.: Гнозис, 1994г.

5. Шелер М. Положение человека в космосе. // Проблема человека в западной философии. - М.: «Прогресс», 1988г.

6. Шелер М. Проблемы социологии знания. - М.: Институт общегуманитарных исследований, 2011г.

7. Шелер М. Сущность и формы симпатии. (Часть A, I-II). // Horizon. Феноменологические исследования. 2017. №2 (12). - 303-319 б.

8. Шри Ауробиндо Гхош. Синтез йоги. - М.: Алетейя, 1992г.

9. Scheler M. Mensch und Geschichte. - Zürich, 1929.

10. Hammer F. Theonome Anthropologie? - Haag, 1972.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

11. Гарб фалсафаси. - Т.: Шарк, 2004й.

12. Йулдошев С., Усмонов М., Каримов Р., ^обулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Гарбий Европа фалсафаси. - Т.: Шарк, 2002й.

13. Гуревич П.С. Философская антропология: учебное пособие для вузов. - М.: Омега-Л, 2010г.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.