Научная статья на тему 'ЖАДИД МАТБУОТИНИНГ 1917-18 ЙИЛЛАРДАГИ ҲОЛАТИ: “ТУРК СЎЗИ” ГАЗЕТАСИ ПУБЛИЦИСТИКАСИ МИСОЛИДА'

ЖАДИД МАТБУОТИНИНГ 1917-18 ЙИЛЛАРДАГИ ҲОЛАТИ: “ТУРК СЎЗИ” ГАЗЕТАСИ ПУБЛИЦИСТИКАСИ МИСОЛИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
16
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадидчилик / жадид матбуоти / “Турк сўзи” газетаси / публицистика / мақола / тил ва услуб.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Сотволдиев С.М.

Ушбу мақолада жадид матбуоти 1917-18 йилларда жамоатчилик эътиборига олиб чиққан ижтимоий, сиёсий, иқтисодий мавзулар кўлами “Турк сўзи” газетаси материаллари асосида таҳлил қилинади. Газетанинг публицистик руҳи, тили ва услубини ўрганиш давр матбуотининг умумий қиёфасини жонлантиришга хизмат қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖАДИД МАТБУОТИНИНГ 1917-18 ЙИЛЛАРДАГИ ҲОЛАТИ: “ТУРК СЎЗИ” ГАЗЕТАСИ ПУБЛИЦИСТИКАСИ МИСОЛИДА»

Сотволдиев С.М.

Ориентал университети уцитувчиси

ЖАДИД МАТБУОТИНИНГ 1917-18 ЙИЛЛАРДАГИ ХОЛАТИ: "ТУРК СУЗИ" ГАЗЕТАСИ ПУБЛИЦИСТИКАСИ МИСОЛИДА

Аннотация. Ушбу мацолада жадид матбуоти 1917-18 йилларда жамоатчилик эътиборига олиб чиццан ижтимоий, сиёсий, ицтисодий мавзулар кулами "Турк сузи" газетаси материаллари асосида таулил цилинади. Газетанинг публицистик рууи, тили ва услубини урганиш давр матбуотининг умумий циёфасини жонлантиришга хизмат цилади.

Калит сузлар: жадидчилик, жадид матбуоти, "Турк сузи" газетаси, публицистика, мацола, тил ва услуб.

Sotvoldiev S.M. teacher Oriental University

SITUATION OF THE JADID PRESS IN 1917-1918: AN EXAMPLE OF PUBLICISTICS OF THE NEWSPAPER "TURK SUZI"

Abstract. This article, based on materials from the Turk Suzi newspaper, analyzes the range of socio-political and economic topics brought to the attention of the public by the modern press in 1917-1918. The study of the journalistic spirit, language and style of the newspaper serves to revive the general image of the press of that time.

Key words: Jadidism, Jadid press, newspaper "Turk Suzi", journalism, article, language and style.

1917-18 йиллар жадид матбуотида демократик фаолият куртаклари кузга ташланади. Чунки бу давр нашрларида халкимизни кийнаб келаётган зулм, маънавий-маданий махдудликдан кутилиш чоралари ва миллий тараккиётга эришиш йуллари баён этилган публицистик чикишлар сон жихдтидан купаяди. Шу давр публицистикасини кузатар эканмиз, Туркистон хдётида юз бераётган х,ар бир узгариш, депсиниш жадид публицистларининг эътиборидан четда колмаганига, уларни халкка етказишга мунтазам интилишганига амин буламиз. "Турк сузи" газетаси илFор нашр сифатида мазкур восита ва усуллардан кай даражада фойдаланди? Афсуски, газетанинг барча сонлари х,озиргача сакланиб колмаган. Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхонанинг "Нодир манбалар" фондида сакланаётган 4-сони 1918 йилнинг 2 июнида, якшанба куни чоп этилган (хджрий х,исобда 22 шаъбон, 1336 йил). Агар газетанинг хдфтада икки марта чоп этилганини хдсобга олсак, биринчи сони тахминан 22 майда чиккан булиши мумкин. Х,ар бир сонда обуна нархлари бериб борилган: 1 йил учун - 34 сум, 6 ой учун - 17 сум, 3 ой

учун - 9 сум. Газета хафтанинг якшанба ва чоршанба кунлари чикиши курсатилган булса-да, хар доим хам бу курсаткичга тулик риоя этилмаган. Манзили: Эски Тошкент, Шайхонтохур дахаси, Саид Али хужа эшон уFли болохонаси.

Газета "шапка"сидаги "Маслагимизга мувофик ёзувларга сахифаларимиз очикдир. Дарж этилмаган (чоп этилмаган) маколалар кайтарилмайди" деган битик тахририят кенг жамоатчилик билан алока урнатишдан манфаатдор булганини тасдиклайди. Бахоси 40 тийинни ташкил килган. Шиори: "Турк миллатини сиёсий, иктисодий ва илмий куткаруб чин бир турк маданиятини вужудга келтурмак". Бу "сиёсий, ижтимоий, иктисодий ва адабий турк газетаси" муштарийларга карата "Турк болалари, бирлашуб сиз хам хаётдан уз насибангизни олингиз!" дея мурожаат килади. Газетанинг 4-сони бош сахифасига муаллифи "идораи тахририя" булган "Эхтиёж" номли бош макола жойлаштирилган. Унда "...инсон дунёсининг бош дакикасиндин бошлаб диккат билан караб келганлар. Курарларким: Еримизнинг кизик бир ажойиб хонаси булган бу дунё (инсон дунёси) куб узгаришлар ва куб табдилларни (йуцотишлар) курмишдур. Бурун замонларда маданиятнинг бутун осориндин бахрамиз булFOн инсонлар ёвош-ёвош (ёш) оилалар, эллар, аймоклар ва миллатлар ясаб, кишлоклар, кентлар, шахарлар ва улкалар курарлар. Бу миллатлардан иккиси уришур, бири енгар, бири енгилур. Бири саодат тоFларининг тебаларига кадар чикар экан, узгаси бадбахтлик чукурларининг тубларинда тушиб колар...", дея замонанинг узгаришларига муносабат билдирилади. Маколанинг публицистик тилига эътибор берилса, метафорлаштириш ва истиора услуби кузга ташланади.

Макола куйидагича давом этган: "Мана шул ясаш-курушлар, енгиш-енгилишлар, чикиш ва тушишларни(нг) тарихчи билгули сабаблари бордир: замон истаги билан одам бошига тушган эхтиёж! Замон утгунча одам боласининг мухтожлик доираси кенгаюр, эхтиёжи купаюр. Шул эхтиёжларни сезиб кутарилмаси учун тиришкан миллатлар яшай биларлар. Дунёда тараккий килFOн миллатлар шул мухтожликларини англаб курилмаси учун тиришканлар эрурлар. Замонанинг узгардигини (узгарганини) ва шул узгаришлар сабабли эхтиёжларнинг купайдигини (ортганини) сезмаганлар истар-истамаса махв булуб кетарлар".

Аён булмокдаки, маколанинг асосий максади Туркистон халклари тараккий этиши учун, аввало, уз эхтиёж доирасини белгилаб олмоFи зарурлигини курсатишдир. Акс холда эхтиёжини англаб етмаган миллат "истар-истамаса махв булуб кетар"ини хаётнинг узи курсатиб турибди. Бу хакикатни тахририят жамоаси узига хос пафос билан муштарийларига етказмокда.

Макола давомида Одам болаларининг ёлFиз эл, кабила, таркок булиб яшаши тарихда колгани, энди замонлар утиб "миллат" булиб яшашга мухтож булишгани, натижада тил бирлиги остида бирлашиб бир миллат шаклини олган кабилалар шубхасиз яшаб юксалишаётгани таъкидланади. Лекин шу эхтиёжни сезмаган ёхуд узини сезмасликка олиб бирлашмаган кабилалар

албатта кучсизланиб, йуколиб кетишганидан ёЗFирилади. Х,а, бу тахлит "табиий бир конун, ижтимоий бир коида, олий бир низом" остида миллатнинг бирлашуви масаласи 1918 йилда замон талабига айланди.

Макола давомида даврнинг асосий сиёсий вокеликлари - Биринчи жахон уруши ва миллатлар уртасидаги ички низоларга хам диккат каратиладию Сунг секин-аста макола мавзуси Туркистон халклари хаётига бурилади. Унинг уша пайтдаги ачинарли ахволи, таназзули устидан ёЗFирилади: "Энди инсоф кузларини каттарок очиб уз холимизга карайлук: куриб турдиFимиз юксалган миллатларнинг кай бири янглик кучимиз бор? Инглизлар каби тарбия ва саботимизми бор? Олмонлардек хунар ва журъатимизми бор? Русия сингари Fайратми курсатдик? Франция янглиF фалсафа ва хикматми билдик? Энг сунгги...шул яхудий ва арманларга тенг тижорат ва бирлигимиз борми? Йук, йук, йук..!" Айтиш керакки, риторик саволлар воситасида уртага ташланган бундай "хасби хол" жадидлар учун хос булиб, узларининг хар бир чикишларида уз аянч ахволларидан каЙFуриш оркали миллат киёфасини ислох этишга тиришишган. Маколада мазкур муаммони ечиш йули илм-фан ва маданиятни кутариш экани кайд этилади.

Шу сондан урин олган "Турклик жараёни" маколаси хам эътиборга муносиб. Публицист Мухаммад Саид бу маколасида 1917 -18 йилларда турк халклари бошига тушган кийинчиликларни баён килар экан, бунга уларнинг бирлашиб харакат килмаганини сабаб килиб курсатади. Умуман олганда, "Турк сузи" газетасида шунга ухшаш туркий халкларни бирликка чакирувчи маколалар куплаб босилган.

Газетанинг "Адабиёт" рукнида берилган Fазаллар хам публицистик рухияти билан диккатга сазовор. Фондда мавжуд сонларнинг иккитасида 2 та Fазал бор. Улардан бири "Дорилфунун учун" деб номланган. Муаллифи Бахром Хидрис деб курсатилган. Маълумки, Махмудхужа Бехбудий бошчилигида катор жадид маърифатпарварлари 1918 йилнинг 12 май куни "Туркистон халк дорилфунуни"ни очишга муваффак буладилар. Бу дорилфунун хозирги Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университетининг "бобокалони"дир. Жадидлар яхши англардиларки, миллатни уЙFOтишнинг бош воситаси илм-маърифат, дорилфунун эса Туркистон халкларига маърифат зиёсини таратувчи маёк вазифасини бажариши керак эди. Газалда хам шу мазмун ва маслак аник ифода этилган: "Гофил улмангиз ёронлар, очилур Дорилфунун, Табрикланг, Fайрат этинг, илм урганинг миллат учун! Фан керак, Fайрат керак, жахд ва жадал килмок керак, Ташлангиз Fафлат ила танбаллигингиз бус-бутун..." Шеърда уткир нигох ва норозилик аланга олаётганининг нишоналари бор. Бундай публицистик пафосга караганда, "Турк сузи" миллий талантларни тарбияловчи ижодий масканга хам айланган куринади.

"Турк сузи" газетасида Мухаммад Саид, Бахром Хидрисдан ташкари ТуЙFун хам уз маколалари билан иштирок этиб турган. Газетада катта хажмдаги, хатто бир неча сонларга чузилган маколалар учрайди. Масалан,

"Турклик жараёни", "Франция инкилоби натижалари", "Яшамок орзуси", "Яна интизор" каби маколалар шулар жумласидан.

Газетанинг хар сони сунгги 4-сахифаси хабарлар учун ажратилган. Бу хабарлар "Дохилий хабарлар" (махаллий), "Хорижий хабарлар" (ташки) тарзида рукнлаштирилган. Шунингдек, эълон ва рекламалар хам урин олган. Фондда сакланаётган хар турт сонида "Халк дорилфунуни" газетаси чоп этила бошлагани ва унга обуна булиш шартлари баён этилган эълон бор. Маълумот урнида айтиш керакки, "Халк дорилфунуни" газетаси 31 майдан Туркистон халк дорилфунунининг нашри афкори сифатида чика бошлаган. Демак, бу газета хозирги "Узбекистон Миллий университета" газетасининг тарихий негизидир. "Турк сузи" бу вокеани хам миллат учун мухим санаб, уз сахифаларида мунтазам ёритиб боришга интилган.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, "Турк сузи" газетаси Туркистоннинг 1917-18 йилдаги хаётида нимаики содир булса, барига муносабат билдиришга, камчилик ва муаммоларни олиб чикишга харакат килди. Газета публицистикаси ва услубига таъсир этган омилларни куйидагича таснифлаш мумкин:

- Туркистон халклари силласини куритаётган Биринчи жахон уруши ва унинг салбий окибатлари, улкада юзага келган иктисодий таназзул;

- февраль ва октябрь тунтаришлари; пировардида туркий халклар хаётида булган узгаришлар, инкилобларнинг Туркистонга курсатган таъсири;

- 1917 йил 27 ноябрда Куконда ташкил этилган ва шу кунни Фитрат "миллий лайлатул кадримиз" деб улуFлаган Туркистон Мухторияти, унинг дастур ва низомлари, мухторият масъулларининг федерация олиш учун саъй-харакатлари ва унинг большевиклар томонидан куролли барбод этилиши;

- 1918 йил 12 майда Туркистон халк дорилфунуни (хозирги Узбекистон Миллий университети)нинг очилиши ва иш бошлаши.

Адабиётлар руйхати:

1. Sotvoldiev, S. (2023). PRINCIPLES OF COMPOSITION OF SCIENTIFIC-CRITICAL TEXT OF IBN SAYYID'S DICTIONARY" AL-MUSALLAS". THE THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY, 1(7), 62-66.

2. Sotvoldiev, S. (2022). PRINCIPLES OF COMPOSITION OF SCIENTIFIC-CRITICAL TEXT OF IBN SAYYID'S DICTIONARY" AL-MUSALLAS". Thematics Journal of History, 8(1).

3. Maxammaddin o'g'li, S. S. (2023). IBN MOLIK HAYOTI VA UNING ARAB TILSHUNOSLIGIDA TUTGAN O'RNI. Vol. 2 No. 11 (2023): Innovative Development in Educational Activities (IDEA)

4. Sirojiddin, S. (2023). «МУСАЛЛАС» ТУРИДАГИ ЛУГАТЛАРНИНГ АРАБ ЛЕКСИКОГРАФИЯСИДАГИ УРНИ. Innovative Development in Educational Activities, 2(11), 356-365.

5. уFли Сотволдиев, С. М. (2023). АРАБ ЛЕКСИКОГРАФИЯСИДА МАНЗУМА МУСАЛЛАСЛАРНИ ТАДКИК ЭТИШНИНГ УЗИГА

ХОСЛИКЛАРИ. Innovative Development in Educational Activities, 2(23), 474478

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.