Научная статья на тему '“ТАРАҚҚИЙ” ВА “ХУРШИД” ГАЗЕТАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРКИСТОН ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДАГИ ТУТГАН ЎРНИ'

“ТАРАҚҚИЙ” ВА “ХУРШИД” ГАЗЕТАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРКИСТОН ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДАГИ ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
118
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Туркистон / жадидлар / миллат тараққийпарварлари / матбуот / газета / журнал / ўзбек тили / “Тараққий” газетаси / “Хуршид” газетаси. / Turkestan / Jadids / nation's progressives / periodical press / newspaper / magazine / Uzbek language / "Taraqqiy" newspaper / "Khurshid" newspaper.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Базарбаева, Шоҳсанам Муратовна

Ушбу мақолада жадид нашрлари, газета ва журналларнинг жамият ривожидаги ўрни ёритиб берилган. Ўзбекистоннинг мустамлака даври тарихини ўрганишда даврий матбуот материаллари катта аҳамиятга эга, зеро, муҳим тарихий маълумотлар билан бирга, унда воқеа замондошларининг ва гувоҳларининг фикр-мулоҳазалари ҳамда жараёнларга муносабати мужассамлашганлиги унинг нафақат тарихий манба сифатида, балки ўша даврдаги ижтимоий-сиёсий қарашларни акс эттирган объект сифатида уларга нисбатан жамиятнинг турли тоифа вакиллари муносабатини аниқлаш имконини беради. Матбуот материалларининг бу хусусияти ўша даврдаги мураккаб ва зиддиятли жараёнлар динамикасини кузатишга, унинг ўзгариб боришини ўрганишга ёрдам беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

“TARAKKIY” AND “KHURSHID” NEWSPAPERS AND THEIR ROLE IN THE SOCIAL AND POLITICAL LIFE OF TURKESTAN

This article analyses the role of Jadids’ publications, newspapers, and magazines in the development of society. In the study of the history of the colonial period of Uzbekistan, periodical press materials are of great importance. Аlong with important historical information, the fact that it embodies the opinions and reactions of contemporaries and witnesses to the process increases its importance as a historical source. Also, these sources make it possible to determine the attitude of representatives of different categories of society towards them as an object that reflects the socio-political views of that time. This feature of press materials helps to observe the dynamics of complex and conflicting processes of that time, to study its changes.

Текст научной работы на тему «“ТАРАҚҚИЙ” ВА “ХУРШИД” ГАЗЕТАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРКИСТОН ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ҲАЁТИДАГИ ТУТГАН ЎРНИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

"ТАРАВДИЙ" ВА "ХУРШИД" ГАЗЕТАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТУРКИСТОН ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ ХДЁТИДАГИ ТУТГАН УРНИ

Базарбаева Шо^санам Муратовна

Чирчи; давлат педагогика университети тузилмасидаги "Катагон курбонлари хотираси" музейи АКТ буйича бош мутахассис.

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада жадид нашрлари, газета ва журналларнинг жамият ривожидаги урни ёритиб берилган. Узбекистоннинг мустамлака даври тарихини урганишда даврий матбуот материаллари катта ауамиятга эга, зеро, мууим тарихий маълумотлар билан бирга, унда воцеа замондошларининг ва гувоуларининг фикр-мулоуазалари уамда жараёнларга муносабати мужассамлашганлиги унинг нафацат тарихий манба сифатида, балки уша даврдаги ижтимоий-сиёсий царашларни акс эттирган объект сифатида уларга нисбатан жамиятнинг турли тоифа вакиллари муносабатини аницлаш имконини беради. Матбуот материалларининг бу хусусияти уша даврдаги мураккаб ва зиддиятли жараёнлар динамикасини кузатишга, унинг узгариб боришини урганишга ёрдам беради.

Калит сузлар: Туркистон, жадидлар, миллат тараццийпарварлари, матбуот, газета, журнал, узбек тили, "Тарацций" газетаси, "Хуршид" газетаси.

"TARAKKIY" AND "KHURSHID" NEWSPAPERS AND THEIR ROLE IN THE SOCIAL AND POLITICAL LIFE OF TURKESTAN

Bazarbaeva Shohsanam Muratovna

Chief ICT specialist of the museum "Memorial of Repression Victims" in the structure of Chirchik State Pedagogical University.

ABSTRACT

This article analyses the role of Jadids' publications, newspapers, and magazines in the development of society. In the study of the history of the colonial period of Uzbekistan, periodical press materials are of great importance. Along with important historical information, the fact that it embodies the opinions and reactions of contemporaries and witnesses to the process increases its importance as a historical source. Also, these sources make it possible to determine the attitude of representatives of different categories of society towards them as an object that reflects the socio-political views of that time. This feature ofpress materials helps to

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

observe the dynamics of complex and conflicting processes of that time, to study its changes.

Key words: Turkestan, Jadids, nation's progressives, periodical press, newspaper, magazine, Uzbek language, "Taraqqiy" newspaper, "Khurshid" newspaper.

ГАЗЕТЫ "ТАРАККИЙ" И "ХУРШИД" И ИХ МЕСТО В СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ЖИЗНИ ТУРКЕСТАНА

Базарбаева Шохсанам Муратовна

Музей "Мемориал жертв репрессий" При Чирчикском государственном педагогическом университете Главный

специалист по ИКТ

АННОТАЦИЯ

В данной статье освещается роль джадидских изданий, таких как газеты и журналы, в развитии общества. В изучении истории колониального периода Узбекистана большое значение имеют материалы периодической печати, так как в них, наряду с важными историческими сведениями, нашли свое отражение мнения и реакция современников и свидетелей событий не только в качестве исторического источника, но и как объект, отражающий общественно-политические взгляды того времени, а также позволяющий определить отношение представителей разных слоев общества. Эта особенность материалов прессы помогает наблюдать за динамикой сложных и противоречивых процессов того времени и изучать его изменения.

Ключевые слова: Туркестан, джадиды, прогрессисты, печать, газета, журнал, узбекский язык, газета «Тараккий», газета «Хуршид».

КИРИШ

Жадидларимиз матбуот оркали жамиятни ва инсонлар онгини устириш ва ривожлантиришни олий максад килиб куйишган. Миллат тараккийпарварларнинг жамиятни янгилаш дастурининг катта кисми таълимни ислох килиш, хулк-атвор маданиятини кайта шакллантириш, хаёт ва диний тартибни тугри ташкил этишга багишланган. Улар мусулмон маданияти кандай булиши керак - диний ахкомлар доираси билан чекланиши ёки инсоният маданиятининг умуминсоний тушунчалар ва кадриятларга асосланган тараккиётига мувофик ривожланиши керакми деган саволга жавоб топишга харакат килишди. Бу газеталар сахифаларида нашр этилган маколаларда, М. Бехбудий, А. Фитрат, А. Авлоний, Чулпон ва бошкаларнинг асарларида уз аксини топди.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

Маиший маданият, аёллар мавкеи ва уларга булган муносабат, маориф ва театрнинг узига хос роли уларнинг асарлари ва маколаларида акс этган асосий мавзулар булган. Ушбу масалаларни урганиб чикиш ягона максадга - янги хаёт тартибини сингдириш оркали ахолининг маданий тафаккурини уйготишга хизмат килган. Тил масаласи ва хорижий тилларни урганишга алохида эътибор каратилган. Аммо бу каби маколалар нисбатан юкори аклий салохиятга эга укувчиларга мулжалланган эди.

Газета сахифаларида бошка жадид нашрлари каби, биринчи навбатда, жадид мактабларини такомиллаштириш масаласи мухокама килинган. Жадидлар рус-тузем мактаблари фаолиятига салбий бахо беришган. Бу мактабларни очар экан, Россия империяси хукумати нафакат ахолини руслаштиришни, балки Туркистондаги империя маъмуриятининг ёрдамчилари сифатида махаллий ахоли орасидан рус тилини билувчи бутун бошли хизматчилар жамоасини тайёрлаш ва тарбиялашни максад килган.

Жадидларни айникса, аёлларнинг холати ташвишга солган. Лекин бу эски карашларни кайта куздан кечириш ёки эркаклар билан тенгхукуклилик урнатишга ва уларни ижтимоий майдонга чикаришга чакирик эмасди. Аёлларнинг огир ижтимоий ва маиший ахволини англаган холда жадидлар факат оналик бурчи, укимишли аёлгина жамиятнинг тулаконли аъзосини тарбиялаши мумкинлиги хакидаги мулохазалар билан чекланганлар. Улар хакли равишда Туркистон келажаги хисобланмиш болалар тарбияси оналар кулида; она канча укимишли булса, ёш авлод хам шунча укимишли булади деб билганлар.1

Газетада турмуш тарзи ва урф-одатлар масалаларига алохида эътибор каратилган, туй ва дафн маросимларида хаддан ортик исрофгарчилик танкид остига олинган. М. Бехбудий бошчилигидаги Туркистон жадидларининг ушбу кусурларга карши курашган, рухонийларнинг фатвосини олишгача борилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Тадкикот жараёнида С. Шодмонованинг "Туркистон тарихи - матбуот кузгусида", Зиё Саидининг Танланган асарлар, А. Авлонийнинг "Бугунги узбек вактли матбуоти тарихи", Д. Алимованинг "Жадидчилик феномени" китоблари ва Узбекистон Республикаси Марказий давлат архивида сакланаётган газета ва журнал маколаларидан фойдаланилди. Маколани ёзиш давомида назарий-дедуктив хулоса чикариш, анализ ва синтез, мантикийлик тамойиллари кулланилди.

1 Д. Алимова. Жадидчилик феномени. Тошкент, "Академнашр" 2022. 73-74 бетлар.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

МУХРКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Туркистоннинг XIX аср охири - XX аср бошларидаги тарихини ёритишда уша давр матбуоти мухим манба сифатида алохида эътиборга лойикдир. Зеро, даврий матбуот янги тарихий даврда пайдо булган манбалардан бири сифатида уша замондаги барча жараёнларни узида акс эттирган мухим маълумотлар, турлича карашларни мужассамлаштирган бу давр матбуоти газеталар ва журналлар нашларидан иборат булиб, улар орасида газеталар алохида урин тутади.

Туркистонда узбек тилидаги дастлабки хусусий газеталарнинг пайдо булиши 1905-1907 йиллардаги биринчи рус инкилоби даврига тугри келади. Бу инкилоб таъсири натижасида Россия империяси хукумати матбуот сохасида хам ён беришга мажбур булган. Бундай вазиятдан фойдаланган Туркистоннинг миллий тараккийпарвар кучлари уз дунёкарашлари ва фикрларини матбуот оркали халкка етказишга харакат кила бошладилар. Халкни жахолат боткогидан чикариш хамда мамлакатни тараккиёт йулига бошлашда матбуот кудратли восита эканлигини англаган жадидлар газета нашр килишда рус матбуоти ва Россия империясининг турли худудларидан татар тилида чикарилган газеталар, айникса Исмоилбек Гаспирали мухаррирлигида чиккан "Таржимон" газетасининг иш тажрибасига таяндилар. 2 Миллий зиёлилар матбуотнинг ижтимоий хаётда тутган урнини яхши англаган холда миллатнинг моддий ва маънавий тараккиётга етиштириш учун мухим чора миллий матбуот эканлигини таъкидлаганлар ва халкни газета укишга чакирганлар, яъни бу билан халкнинг ижтимоий онгини оширишга харакат килганлар. Матбуот миллатни бир ёкадан бош чикариб, тараккиёт йулида бирлаштира олишига ишонганлар.

Жадид тараккийпарварлари нашр килган дастлабки газеталардан бири "Тараккий" газетаси булиб, у Иван Гейернинг "Урта Осиёнинг умргузорлиги тараккий" газетасининг урнига, ундан колган маблаг хисобига чикарилган. Иван Гейер мухаррирлигида чикарилган "Тараккий" газетасининг 17 та сони чоп этилган. Кейинчалик муштарийлардан, реклама ва эълонлардан тушган пуллар эвазига чоп этилган. Бу газетанинг биринчи сони 1906 йил 14 июнда В. Ильиннинг хусусий босмахонасида босиб чикарилган. Унинг мухаррири ва ношири татар зиёлиси Исмоил Обидин эди.3 Газетанинг бош максади миллатни тараккиёт йулига олиб чикиш булган. Бу хакда газетанинг илк сонида куйидагилар таъкидланган: "Газетамиз "Тараккий" номинда улиб, бора-бора

2 С. Шодмонова. Туркистон тарихи - матбуот кузгусида. Тошкент, "Янги нашр" 2011. 48-49 бетлар.

3 Зиё Саид. Танланган асарлар. Тошкент. F. Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. 34-бет.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

жисми хам исмига мувофик улуб, миллатимизни "кейин" бормогига асло рози эмас дурмиз. Бакадри имкон миллати исломни олий даражада улмогига ва миллати исломдаги тижорат, касб ва корнинг ортмогига йул излаб ижтиход килур".4 Газета фаолиятида Шокир Мухторий, Исмоил Алиев, Мунаввар Кори Абдурашидхоновлар иштирок этишган. Мазкур газетанинг биринчи сони "Таржимон" газетасининг тахририятига хам етиб боради ва ушбу газета Туркистоннинг бундай тараккийпарвар газетага купдан бери эхтиёжи мавжудлигини кайд этиб, "Тараккий" газетасининг маслаги тараккийпарварлик эканлиги таъкидланади. "Тараккий"да босилган макола ва хабарларнинг мазмуни асосан илгор гояларни таркатиш, мустамлакачи хокимият томонидан махаллий ахолининг камситилиши ва Туркистонни тараккиётга эриштириш йуллари тугрисида эди. Газетанинг 20 та сони чикади хамда хукумат томонидан "махаллий ахолини революцион харакатга катнашишга даъват этувчи маколалар чоп этгани учун" тухтатилди. Мухаррири Исмоил Обидийга жарима солинди ва улкадан чикариб юборишга карор килинди. Бу газетанинг Туркистон ижтимоий хаётида тутган урни хакида узбек маърифатпарварларидан бири Абдулла Авлоний шундай деб ёзган эди: "Бу газета элнинг севиб укий турган бир газетаси була олди. Бу газета уша замон мусулмон газеталари ичида энг сули булиб, хукуматга ва унинг маъмуриятига карши ут очди. Бу газета ерли ёш ёзувчиларга сахифасидан кенг урин берди".5

Маърифатпарварлар халк орасида илм-маърифат таркатиш, онгини устириш максадида турли хил газеталар чоп эттиришни давом эттирдилар. Улардан яъна бири "Хуршид" газетаси эди. "Хуршид" газетаси 1906 йил сентябрь ойида дунё юзини куради. Газета хафтада бир марта тош босма, литография усулида чоп этилган. Мухаррири Мунаввар Кори Абдурашидхонов, мухаррир ёрдамчиси Фансураллохбек Худоёрхонов ва котиби Мухаммад Рахимхожи Мухиддинхужаев эди.6

"Хуршид" газетаси хам, миллат ва юрт манфаатини химоя килишни, уни тараккиётга олиб чикишни максад килиб куйган. Бу газетанинг чикарилиш максади тугрисида Фансураллохбек Худоёрхонов куйидагиларни ёзади: "Дунёдаги мусулмонларни бир-бирлари билан таништириб туради, янги мактаб ва мадраса ислохи йулида уринади ва уларга рахбарлик килади".7 "Таржимон" газетаси "Хуршид" газетасининг чикишини хурсандчилик билан кутиб олган холда, "Урта Осиёлилар тушунадиган махаллий шевадан булиши билан бирга

4 Тараккий. 1906. №1.

5 Авлоний А. Бугунги узбек вактли матбуоти тарихи // Миллий уйгониш. Тошкент. 1993. 116-бет.

6 Худоёрхонов Ф. Сабаби тулуий хуршид // Хуршид. 1906. № 2.

7 Уша жойда.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(2), Feb., 2023

очик туркча" тилда чиккани учун уни табрик этади хамда газета мухаррирининг максади шахсий фойда куриш булмай, балки мусулмонларни замонавий ахвол билан таништириб, гафлат уйкусидан уйготиш эканлигини эътироф этади.8

Бошка жадид газеталари каби мазкур газета хам хукумат томонидан мунтазам равишда синчиклаб текшириб борилиши, агар "тугрийуналиш" дан чиккудек булса, дархол Туркистон генерал-губернаторини хабардор килиш вазифаси куйилган. "Хуршид" газетаси 10- сонигача чиккач, хукуматга карши маколалар чоп этганликда айбланиб, Туркистон генерал-губернаторининг фармоиши билан таъкикланган, бу хакда "Таржимон" газетаси хам хабар килган. Унинг обуначилари 300 дан ортик булган. 9 Туркистон маърифатпарварлари уз фикр ва карашларини халкка етказиш учун доимо ахборот воситасига эхтиёж сезар эдилар. Жадидлар учун бир минбар булган "Хуршид" газетаси ёпилганидан сунг улар газетасиз колган эдилар ва бу улар учун жуда аянчли холат эди.

Жадидларнинг дастлабки газеталари таъкиб ва тазйиклар натижасида узок умр курмаган булса хам, бу газеталар Туркистон ижтимоий-сиёсий хаётида мухим ахамиятга эга вокеа булди. "Садои Туркистон" газетасида жадидларнинг дастлабки газеталари тугрисида фикрлар билдирилган эди. Хусусан, Рауф Музаффарзоданинг маколасида таъкидланишича, Туркистонда нашр этилган дастлабки миллий газеталарнинг умри жуда киска булиб, уларнинг тез ёпилишига сабаблардан бири уларнинг моддий ва маънавий жихатдан таъмин килинмаганида эди: "Бойларимиз химоя ва ёрдам этмадилар, мухаррирлар ёзмадилар, халк укимади. Ул вактларда миллий жаридаларимиз бутун Туркистон шахарларига бир минг микдорда таркалур эди".10

ХУЛОСА

Газета сахифаларида босилган маколалар хамда хабарлар хамон уз долзарблигини йукотмаган. Улар Туркистон тарихининг маданий-маърифий ва ижтимоий масалаларини урганишда мухим манбалардан бири булиб колади. Чунки бу газета уша давр рухини, ижтимоий фикр ривожланишини узида мужассамлаштирганки, бундай маълумотларни бошка манбалардан топиш кийин, албатта. Бу газеталар нафакат Тошкентда, балки Туркистоннинг бошка жойларида хам тараккийпарвар кучларга уз гояларини ва карашларини таркатиш учун минбар керак эканлигини билдирди ва шу эхтиёж хисобига

8 Таржимон. 1906. №107 / Исмоилбек Гаспринский. Даёт ва мамот масаласи. Тошкент, Маънавият, 2006. 111112 бетлар.

9 УзР МДА, 461-жамгарма, 2-руйхат, 1988-иш, 165-варак.

10 Рауф Музаффарзода. Бизда зиёлилар ва миллий матбуот // Садои Туркистон. - 1914. - №44.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

юзага келган. Умуман, жадидлар миллий матбуотнинг ахамиятини жуда яхши тушунган эдилар. "Садои Туркистон" газетасида ёзилишича, "миллатда химмат ахллари ва зиёлилар купайтирмок учун икки йул бор: бири миллий матбуотни тараккий этдирмок, иккинчиси ёшларимизни мунтазам илм уйларига киргизмокдир". Шунингдек, мазкур маколада миллатни моддий ва маънавий ривожлантириш воситаси сифатида энг мухим ва умидли чора миллий матбуот эканлиги хамда она тилимиз ва миллий матбуотсиз дунёда хеч бир миллат тараккиёт ва маданият йулига кадам куймаслиги таъкидланган.

REFERENCES

1. Шодмонова С. Туркистон тарихи - матбуот кузгусида. "Янги нашр", Тошкент, 2011.

2. Зиё Саид. Танланган асарлар. F. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1974.

3. А. Авлоний. Бугунги узбек вактли матбуоти тарихи. Миллий уйгониш, Тошкент, 1993.

4. Алимова Д. Жадидчилик феномени. Академнашр, Тошкент, 2022.

5. Таржимоин. 1906, №107. Исмоилбек Гаспринский. Х,аёт ва мамот масаласи. Маънавият, Тошкент, 2006.

6. Тараккий. 1906, №1.

7. Худоёрхонов Ф. Сабаби тулуий хуршид . Хуршид. 1906, № 2.

8. Узбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви. 461-жамгарма, 2-руйхат, 1988-иш, 165-варок.

9. Рауф Музаффарзода. Бизда зиёлийлар ва миллий матбуот. Садои Туркистон. 1914, №44.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.