Научная статья на тему 'РИЗОУДДИН ИБН ФАХРИДДИННИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТИ'

РИЗОУДДИН ИБН ФАХРИДДИННИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

167
54
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ризоуддин ибн Фахриддин / “Шўро” журнали / Жамолиддин Валидий (1887-1938) / Олимжон Иброҳимов ва Абдураҳмон Саъдий / Rizouddin ibn Fakhriddin / “Shura” magazine / Jamoliddin Validi (18871938) / Olimjon Ibrahimov and Abdurahmon Saadi

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гулнозахон Муҳаммад Қизи Алижонова

Ушбу мақолада Ризоуддин ибн Фахриддиннинг илмий-ижодий меъроси, олим фаолиятининг ҳориж ва ўзбек тадқиқотчилари томонидан ўрганилиши, у бош муҳаррирлик қилган “Шўро” журналида олимнинг ижтимоий-маърифий қарашларининг ХIХ аср оҳири ХХ аср бошларидаги Россия, жумладан Туркистон минтақасида тутган ўрни ҳақидаги масалалар очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RIZOUDDIN IBN FAXRIDDIN'S SOCIAL AND EDUCATIONAL ACTIVITY

This article discusses the scientific and creative heritage of Rizouddin ibn Fakhriddin, the study of his work by foreign and Uzbek researchers, the role of socioenlightenment views of the scientist in the late nineteenth and early twentieth centuries in Russia, including Turkestan.

Текст научной работы на тему «РИЗОУДДИН ИБН ФАХРИДДИННИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪРИФИЙ ФАОЛИЯТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00552

РИЗОУДДИН ИБН ФАХРИДДИННИНГ ИЖТИМОИЙ-МАЪРИФИЙ

ФАОЛИЯТИ

Гулнозахон Мух,аммад кизи Алижонова

Узбекистон Халцаро Ислом Академияси таянч докторанти gulnozaalijonova002@ gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Ризоуддин ибн Фахриддиннинг илмий-ижодий меъроси, олим фаолиятининг дориж ва узбек тадцицотчилари томонидан урганилиши, у бош мударрирлик цилган "Шуро" журналида олимнинг ижтимоий-маърифий царашларининг XIX аср одири ХХ аср бошларидаги Россия, жумладан Туркистон минтацасида тутган урни дацидаги масалалар очиб берилган.

Калит сузлар: Ризоуддин ибн Фахриддин, "Шуро" журнали, Жамолиддин Валидий (1887-1938), Олимжон Ибродимов ва Абдурадмон Саъдий.

RIZOUDDIN IBN FAXRIDDIN'S SOCIAL AND EDUCATIONAL ACTIVITY

Gulnozakhon Muhammad kizi Alijonova

Doctoral student of International Islamic Academy of Uzbekistan gulnozaalijonova002@gmail.com

ABSTRACT

This article discusses the scientific and creative heritage of Rizouddin ibn Fakhriddin, the study of his work by foreign and Uzbek researchers, the role of socio-enlightenment views of the scientist in the late nineteenth and early twentieth centuries in Russia, including Turkestan.

Keywords: Rizouddin ibn Fakhriddin, "Shura" magazine, Jamoliddin Validi (18871938), Olimjon Ibrahimov and Abdurahmon Saadi.

КИРИШ

Ризоуддин ибн Фахриддин (1859-1936) татар халцининг атоцли сиймоларидан булмиш Шадобиддин Маржоний, К,аюм Носирий, Аёз Исдоций, Фотид Каримий, Адмад Исдоций, Мусо Жоруллод Бегиев, Суннатуллод Бекпулат уFли, Фотид Амирхон каби зиёлилар цаторида, XIX аср охири XX аср бошида, халцнинг кузини очиш, онг-у тафаккурини турли дил бидъат ва дурофотлардан тозалаган долда одамларнинг тафаккур даражасини юксалтириш борасида чинакам фидойилик наъмунасини курсатдилар.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00552

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ризоуддин ибн Фахриддин шахсияти ва илмий-ижодий фаолияти кенг микёсли булиб, у бир вактнинг узида тарихчи, манбашунос олим, исломий илмлар билимдони, педагог, таржимон, файласуф ва мухаддис олим эди. Шу боисдан хам унинг илмий-ижодий фаолияти билан жуда куплаб тадкикотчилар жиддий кизикиб келган. Жумладан Зуфер Касими, Абдулкайюм Бехмани, Фатих Карими, Аяз Ишаки, Али Рахим Азиз Убайдуллин, Зариф Башири, Жамолиддин Валади, Закир ал-^одири, Мехмет Гурмез, А. Баттал Таймас, Мухаммад Гайнуллин, Вели Ахмет Х,аким, М.Ф. Рахимкулова, Надир Давлет, Фарид Шукуров, Исмоил Рамиев, Раиф Мардонов, Аброр Каримуллин, Акдес Нимет Курат, Ринат Кхазиев, Бунямин Эрул ва бошка бир катор олимлар Ризоуддин ибн Фахриддиннинг илмий-ижодий фаолияти хусусан хадисшунослик сохасида амалга оширган ишлари хакида тадкикотлар олиб борган.

Ризоуддин ибн Фахриддин ижтимоий-маърифий карашларини узи мухаррирлик килган "Шуро" журнали оркали бериб борган. Журналнинг илк сони 1908 йилнинг 10 январ куни чоп этилган. Ризоуддин ибн Фахриддин ушбу журналнинг ташкил этилишидаги маслак ва максадга тухталиб куйидагиларни ёзади: "Х,ак таолонинг ёдами ила ушбу "Шуро" мажмуасини ёзишга ва тартиб этишга киришдик. "Шуро"нинг маслаги эса кучи етганича Россия мусулмонларининг саодатлари учун хизмат килишдан иборат булиб, максади эса укувчиларни рози этиш учун сабот ва Fайрат курсатишдан иборатдир. "Шуро" миллатни илмли, маърифатли этмок хакида машварат мажлиси булажакдир. Истаган кимса ушбу мажлисда суйлайди, истаган кимса тинглайди. Шахсият ва арзлардан холи булиш ва миллат, халк манфаатларини ифодалаб ёзилган маколалар учун журналнинг сахифалари барчага очикдир. коидаларга риоя килинган холда ёзилган танкидларни "Шуро кабул этади" [1].

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

"Шуро" журнали укувчиларга илк сонида берилган FOяга содик колди ва кейинги фаолиятида маслак ва максаддан бир кадам хам четга чикмади. Замоннинг кучли адабий танкидчиси Жамолиддин Валидий (1887-1938) [2], Олимжон Иброхимов ва Абдурахмон Саъдий журнал хакида узининг илик фикрларини айтиб утишган. Журналнинг беш ёшга тулиши муносабати билан "Вакт" газетасида макола эълон килган. Жумладан, Жамолиддин Валидий

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00552

"Шуро" журналининг татар халци билан бир вацтда бутун туркий халцларга илм бобида катта маълумотларни тацдим этиб улкан фойда келтирганини таъкидлаган эди [3]. 1917 йилгача чиццан барча газета-журналларда "Шуро" журнали дацида юксак фикрлар билдирилган, хатто Петербург фанлар академиясининг махсус журнали булган "Мир ислама" (Ислом дунёси) журнали дам "Шуро" журналидан ицтибослар келтириб босар эди. Истанбулда чоп этилган "Турк юрти" журнали дам "Шуро" журналини Россияда чицадиган мусулмонларнинг энг яхши журнали сифатида эътироф этиб, Ризоуддин ибн Фахриддинни эса даврнинг энг катта дин олими сифатида эътироф этади [4].

"Шуро" журнали дар ойнинг биринчи ва ун бешинчи куни чоп этиларди. Фацатгина 1917 йилда чоп этилган 23 ва 24 сонлар биргаликда чоп этилган. Журнал Ризоуддин ибн Фахриддин томонидан нашрга тайёрланган булсада дизайн ва ташци куриниши билан Зокир Рамиев шуFулланган. Уша давр учун шакл, маъзмун ва дизайн жидатида "Шуро" журнали энг чиройли журнал сифатида мусулмонлар томонидан эътироф этилганди. Журнал 1913 йилдан эътиборан татарлар томонидан "Усмонли дарфлари" дея номланган алифбо асосида чоп этила бошланади [5].

Тадцицотчи Ш. Соатова журналдаги материаллар 16 рукн доирасида эканлигини таъкидлаган булсада [6], биз томонимиздан охирги олиб борилган тадцицотлар натижасида унда 10 та рукн борлиги ойдинлашди. Жумладан рукнларнинг номлари цуйидагича:

1 рукн. Машдур одамлар ва улуF додисалар деб номланган. Ушбу рукнда эски ва янги буюк одамларнинг таржимайи доллари, мамлакатларнинг тарихи ва географияси хусусида бадслар олиб борилган. Журналнинг 31 сонида бу булим урин олмаган цолган 209 сонида жами 163 та шахснинг таржимайи доли ёритиб берилган. Шунингдек бу булимда жами 4 та давлат дацида мацолалар чоп этилган.

2 рукн. Мацолалар деб номланган. Бу рукнда адабий, тарихий, ижтимоий мацолалар чоп этилган. Журналнинг илк сонидан бошлаб бу булимда турли дил миллатларнинг адабиёт вакилларига урин берилган. Жумладан рус адабиёти вакилларидан Пушкин, Ломоносов, Гогол, Толстой, Чехов, Горки каби машхурлар билан бир цаторда журналнинг 1909-1910 йиллардаги сонларида Чуваш туркларининг халц OFзаки ижоди дацида маълумотлар дам берилган.

3 рукн. Тарбия ва таълим деб аталиб, бу рукнда дифзи сидат, тадбири манзил, таълим, мактаб ва мадраса, шогирдлар ва муаллимларга доир мацолалар келтирилган.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00552

4 рукн. Кашфиёт ва ихтиро деб ноланиб бу рукнда номидан хам куриниб туринганидек тарих ва хозирги замонда юз берган кашфиётлар борасида суз юритилган.

5 рукн. Маълумотлар деб аталиб, бу рукнда мамлакат ва хорижга оид хабарлар бериб борилган.

6 рукн. Такриз ва танкид деб номланиб ушбу уринда янги чиккан асарлар (китоб, рисола, газета ва журналлар) хакида маълумотлар берилиб такризлар эълон килинган.

7 рукн. Ижтимоий-сиёсий бу уринда Россия ичида булган ижтимоий-сиёсий вокеалар хакида маълумотлар бериб борилган.

8 рукн. Савол-жавоблар номланиб номидан хам яккол куриниб турилганидек бу кисмда узаро савол-жавоб асосидаги тушунтириш ва маълумотлар чоп этиб борилган.

9 рукн. Х,икоя, шеърлар, латифа ва маколалар.

10 рукнда эса турли хил эълонларга урин берилган эди.

Журналда жами 880 та муаллифнинг маколаси босилган.

"Шуро" журнали биргина Идил-Урал минтакасида яшаган татар ва бошкирдларга эмас, бутун турк дунёсига караб хитоб киларди. Бунинг биринчи аломати макола муаллифларининг фикр юритиш тарзининг чукурлиги булса, иккинчиси журнал географик худудининг анча кенглиги эди. Чунки журнал татар ва бошкирдлардан ташкари озарлар, козоклар ва узбеклар орасида хам катта кизикиш билан укилар эди. Чунки унинг тили на татарча ва на туркча эди. Яни журналнинг тили бутун турк дунёси тушунадиган бир тил эди [7]. Зеро журналнинг турли хил сонларида турк, озар, козок, уЙFур ва узбек муаллифлари томонидан ёзилган 150 дан ортик макола чоп этилган эди. К,озок ва узбек олимлари "Шуро" журналининг туркий халкларнинг адабий ва маданий жихатдан тараккий этишдаги урни юксак бахолашган эди [8].

Шунингдек, журналда Туркистон минтака халклари хаётига оид куплаб маколалар чоп этилган. Шунингдек Ризоуддин ибн Фахриддиннинг узи Туркистон заминидан етишиб чиккан алломалар хакида хам "Шуро" журналида маколалар эълон килиб борган. Тадкикотчи Ш. Соатованинг аниклашича "Шуро" журналининг 10 йил давомида чиккан 240 сонида Туркистон хаётига оид 323 материал босилган. Шундан маколалар (138 та), хатлар (90 та), бадиий асарлар (71та), хабарлар (21та), фотосуратлар (3 та), маколалар тарих (38 та), таълим-тарбия (25 та), ижтимоиёт (23 та), дин (4 та), сиёсат (6 та), матбуот (13 та), адабиётшунослик (12 та) кабиларни камраб олган" [9].

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 4 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24411/2181-1385-2021-00552

Масалан олим Алишер Навоий хакида куйидагиларни ёзади: "Алишер туркий булгани холда форсча шеърлар хам ёза оларди. Туркий адабиётга шу зот асос солди десак уйлаймизки муболаFа килмаган буламиз. Бу кишидан олдин туркий тилда асарлар яратган адиб булмагани маълумдир. Алишер ёлFиз шоир эмас эди. У шоир булиш билан бир пайтда хоким ва файласуф хам эди. Форсча сузлай ва ёза олиш иктидори булсада она тили булмиш туркий тилга нисбатан мухаббати чексиз эди" [10].

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса килиб айтганда, энциклопедик билим эгаси, рухий-ижтимоий хаётнинг турли тармоклари хакида калам тебратган Ризоуддин ибн Фахриддин XIX аср охири ХХ аср бошларидаги нафакат татар балки бутун мусулмон турк халкларининг адабиёти, ижтимоий фикр тараккиётига улкан хисса кушди. Унинг номи факатгина Козон, Оренбург, Туркистон шахар ва минтакаларида таникли булмай балки узок хорижий мамлакатларга хам ёйилган эди. Шу боисдан хам Ризоуддин ибн Фахриддиннинг ижтимоий-маърифий фаолиятини чукур урганиш ва бу борадаги тадкикотларни жадаллаштириш биз ХХ аср бошларидаги Туркистоннинг ижтимоий-сиёсий манзарасига бошка ракурсдан караб бахо беришга эриштиради.

REFERENCES

1. Ризоуддин ибн Фахриддин. Маслак ва максад. Шуро журнали. Орембург.: 1908 йил 1-сон. - Б. 1.

2. Жамолиддин Валадий, уз даврининг энг катта татар адабий танкидчиларидан бири.

3. Жамолиддин Валидий. Яна газета ва журналлар. Вакт газетаси. 1913 йил 6 феврал сони.

4. "Sho'ro". Turk yurdu. Sayi 1. 1913.

5. Исмоил Рамиев. Вакитли татар матбуати. Казан.: 1926. - Б. 44.

6. Косимов Б. Миллий уигониш. Т.: "Маънавият". - Б. 55.

7. Akdes Nimet Kurat. Rusya turklerinin medeni uyanish devri. Ankara.: 1969. - S. 168.

8. Рауф Мардонов. "Шуро" журнали. Асрлар овози. 1999. 1-2-сонлар. - Б. 239.

9. Б. Косимов. Миллий уЙFOниш: жасорат, маърифат, фидоийлик. Т.: "Маънавият". Б. 56.

10. "Шуро" журнали. Оренбург.: 1909 йил. 17 сон. - Б. 514.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.