Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ – ТУРК ТАРИХШУНОСЛАРИ НИГОҲИДА'

ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ – ТУРК ТАРИХШУНОСЛАРИ НИГОҲИДА Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
99
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Research Focus
Область наук
Ключевые слова
Туркистон Мухторияти / Туркистон Муваққат ҳукумати / муваққат парламент / парламент аъзолари / Халқ Шўроси / Миллат Мажлиси / Туркистон легиони / дастур / Совет Иттифоқи / большевиклар. / Turkestan Autonomy / Provisional Government of Turkestan / Provisional Parliament / Members of Parliament / People's Council / National Assembly / Legion of Turkestan / Program / Soviet Union / Bolsheviks.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Р.Х.Акбаров

Мақолада Туркистон Мухторияти вужудга келишидаги омиллар, унга чет элларда қизиқишнинг бошланиши, турк тарихчиларининг бу борада амалга оширган ишлари, бунинг сабаблари, Мустафо Чўқай ҳақидаги ҳақиқатлар, Туркистон легиони тузилишида М.Чўқай иштироки, М.Чўқай ўлими ҳақидаги тахминлар, турк тарихчиларининг Туркистон Мухторияти ва муваққат парламент ҳисобланган – Халқ Шўроси (Миллат Мажлиси) фаолияти ҳақидаги қарашлари, Миллат Мажлисида қабул қилинган қонунлар ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TURKESTAN AUTONOMY THROUGH THE EYES OF TURKISH HISTORIANS

In the article, the factors in the emergence of the Turkestan Autonomy, the beginning of interest in it abroad, the work done by Turkish historians in this regard, the reasons for this, the facts about Mustafa Cho'kai, M. Cho'kai's participation in the formation of the Turkestan Legion, speculations about the death of M. Cho'kai, Turkestan Autonomy and the temporary The parliament is considered to be views on the activities of the People's Council (National Assembly), information about the laws passed by the National Assembly.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ – ТУРК ТАРИХШУНОСЛАРИ НИГОҲИДА»

ТУРКИСТОН МУХТОРИЯТИ - ТУРК ТАРИХШУНОСЛАРИ НИГО^ИДА

Р.Х.Акбаров, катта укитувчи, Фаргона давлат университети https://doi. org/10.5281/zenodo. 7516694

Аннотация: Маколада Туркистон Мухторияти вужудга келишидаги омиллар, унга чет элларда кизикишнинг бошланиши, турк тарихчиларининг бу борада амалга оширган ишлари, бунинг сабаблари, Мустафо Чукай хакидаги хакикатлар, Туркистон легиони тузилишида М.Чукай иштироки, М.Чукай улими хакидаги тахминлар, турк тарихчиларининг Туркистон Мухторияти ва муваккат парламент хисобланган - Халк Шуроси (Миллат Мажлиси) фаолияти хакидаги карашлари, Миллат Мажлисида кабул килинган конунлар хакида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: Туркистон Мухторияти, Туркистон Муваккат хукумати, муваккат парламент, парламент аъзолари, Халк Шуроси, Миллат Мажлиси, Туркистон легиони, дастур, Совет Иттифоки, большевиклар.

TURKESTAN AUTONOMY - THROUGH THE EYES OF TURKISH HISTORIANS Abstract: In the article, the factors in the emergence of the Turkestan Autonomy, the beginning of interest in it abroad, the work done by Turkish historians in this regard, the reasons for this, the facts about Mustafa Cho'kai, M. Cho'kai's participation in the formation of the Turkestan Legion, speculations about the death of M. Cho'kai, Turkestan Autonomy and the temporary The parliament is considered to be - views on the activities of the People's Council (National Assembly), information about the laws passed by the National Assembly.

Keywords: Turkestan Autonomy, Provisional Government of Turkestan, Provisional Parliament, Members of Parliament, People's Council, National Assembly, Legion of Turkestan, Program, Soviet Union, Bolsheviks.

ТУРКЕСТАНСКАЯ АВТОНОМИЯ - ГЛАЗАМИ ТУРЕЦКИХ ИСТОРИКОВ Аннотация: В статье факторы возникновения Туркестанской автономии, начало интереса к ней за рубежом, работы, проделанные турецкими историками в этом отношении, причины этого, факты о Мустафе Чокае, М. Чокае участие в формировании Туркестанского легиона, спекуляции о смерти М. Чокая, Туркестанской автономии и временном парламенте считается - взгляды на деятельность Народного совета (Национального собрания), сведения о принятых законах Национальным собранием.

Ключевые слова: Туркестанская автономия, Временное правительство Туркестана, Временный парламент, депутаты, Народный совет, Национальное собрание, Туркестанский легион, Программа, Советский Союз, большевики.

XIX аср охирида вужудга келиб, ХХ аср бошида сиёсий харакатга айланган жадидчилик, унинг мохияти хакида дунёнинг куплаб тарихчилари томонидан тадкикотлар олиб борилган. Жумладан, рус, инглиз ва турк тарихчилари шулар жумласидандир. Айникса, 1917 йилги сиёсий бухронлар натижасида ташкил топган Туркистон Мухторияти, унинг фаолияти, намоёндалари, мухториятчиларнинг большевиклар хукумати томонидан конга ботирилиши энг куп тадкик этилган мавзулардан бирига айланди.

КИРИШ

Туркистонда Мухторияти мавзусини энг куп турк тарихчилари томонидан тадкик этилган. Бунинг узига хос сабаблари бор, албатта. Биринчидан, турк миллатига кардош булган туркистонлик ахоли томонидан мустамлакачиликдан кутулиб, илк бор демократик тажриба булган мустакил давлат барпо этиш учун харакати, иккинчидан, совет хокимияти йилларидаги катагонлар натижасида куплаб ватандошларимизнинг Туркия Республикаси худудига урнашганликлари, учинчидан, иккинчидан, турк тарихчилари орасида Туркистон тарихига кизикишнинг катта булганлиги билан изохлаш мумкин.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Турк тарихчилари томонидан яратилган мавзуга оид асарларни икки гурухга булиш мумкин: биринчи гурухга бевосита Туркистон Мухторияти тарихига багишланган асарлар, иккинчи гурухга эса Туркистонда мустакиллик учун курашга мухим хисса кушган сиёсий етакчилар биографиясига багишланган асарлар.

Биринчи гурухга оид тадкикотларни хам икки гурухга булиш мумкин: биринчиси, мавзу юзасидан муаллифлар томонидан турли журнал ва илмий-назарий конференцияларда эълон килинган маколалар, иккинчиси эса масала юзасидан яратилган комплекс тадкикотлар.

Умуман турк тарихчиларининг Туркистон Мухторияти масаласига кизикишлари ХХ асрнинг иккинчи ярмидан кейин бошланган. Утган асрнинг 20 - 40-йилларида асосан совет хукумати томонидан олиб борилган сиёсат, улкада утказилган ижтимоий, иктисодий ва маданий ислохотлар хакида Урта Осиёдан у ерга эмиграцияга кетган ватандошларимиз томонидан эски узбек имлосида нашр этилган ойлик "Ёш Туркистон" (1929 йилдан чика бошлаган) ва кейинчалик лотин графикасида чоп этилган "Янги Туркистон" журналларида маколалар бериб борилган. Ушбу журналдаги маколаларнинг аксарияти хорижга кетган ватандошларимиз М.Чукай, Т.Шокир, Чигатой, Исан Турсун, Темуругли, Мирза Азми, Туйгун, Абдулваххоб ва бошкалар томонидан ёзилган.

ХХ аср урталаригача Туркияда Туркистон тарихи билан боглик тадкикотлар асосан эмиграцияга кетган ватандошларимиз томонидан яратилган булса, шу даврдан турк тарихчилари томонидан хам мавзуга доир тадкикотлар маколалар тарзида берила бошланди. Дастлаб бундай мазмундаги маколалар бевосита Туркистон худуди билан боглик журналларда берилган. Масалан, шулардан бири ойлик "Туркистон" номли илмий, ижтимоий, иктисодий ва маданий журнали эди. Ушбу нашрда асосан Туркияга эмиграцияга кетиб, Адана вилоятига жойлашган туркистонлик мухожирлар учун маколалар эълон килинган. Ана шундай муаллифлар сирасига А.Уктой, Угиз Турккан, Зиёвуддин Бобокурбан ва бошкалар киради. Ушбу журналда "Туркистон улкаси", "Туркистон кандай килиб истило килинди", "Туркистонда жадид матбуоти", "Мустафо Чукайнинг шахсий архиви ва китоблари" каби маколалар берилган [10. 7-25].

Мустафо Чукайнинг шахсий архиви ва китоблари хакидаги маколага кура, муаллифга оид хужжатлар ва китоблар вафотидан сунг жуда кийин шароит булган иккинчи жахон уруши даврида турмуш уртоги Мария Чукаева томонидан Париж университети Шарк тиллари булимига топширилган. М.Чукайнинг немис тилида ва рус тилида ёзган маколалари эса А.Уктойга жунатилган. М.Чукаеванинг хатидан маълум булишича, иккинчи жахон уруши давридаги кийинчилик уни пул эвазига хужжат ва китобларни Париж университетига топширишга мажбур килганлигини билиш кийин эмас [10. 22-24]. Нима булганда хам айнан шу макола Туркистон Мухториятининг Бош вазири булган шахс хаёти хакидаги тадкикотларнинг бошланишига сабаб булган.

Уз вактида иккинчи жахон уруши даврида немисларга асир тушган, кейинчалик тарихчи олим етишган Боймирза Х,айит илмий меросига багишлаб утказилган халкаро конференцияда хам маълум бир маълумотлар берилган. Унга кура, узок вактлар давомида Мустафо Чукай Совет Иттифокига карши тузилган Туркистон легионининг асосий ташкилотчиси сифатида курсатилганлиги мутлако асоссиздир. Аслида харбий асирлардан легионерлар сифатида фойдаланиш фикри дастлаб шахсан Гитлерга турк генераллари Эркилет ва Эрден тарафидан билдирилганди [8. 188].

Мустафо Чукай бунга карши чикиб, асирларни турли сохаларда ишлатиш тарафдори булсада, бунга муваффак була олмади. Шундан кейин Туркистон легионининг курилишидан олдин Мустафо Чукай куйидаги икки шартни илгари суради:

1. Миллий кадрларни тайёрланиши учун Туркистонликларнинг таълимга жалб этилиши;

2. Туркистон чегараларига кадар етиб борилгунча Легионни ^изил армияга карши кулланмаслик. Табиийки, немислар буни кабул этмаганлар [11. 366-367].

Мустафо Чукайнинг немислар таклифига рози булмайди. Бунинг сабаби Мустафо Чукай дастлаб немис етакчилари билан иттифок тузишни мулжаллаган, факат тушунчаси хато эканлиги англат етгач, воз кечган. Хотинига ёзган бир хатида "бундай кийнокни кургандан, улганим яхшидир" деб ёзганди. Натижада, 1941 йил ноябрь ойида унга микроб "юкади" ва 1941 йил 27 декабрь куни касалхонада вафот этади. Мустафо Чукайнинг 51 ёшида, яъни сиёсий арбоб учун айни камолотга етган ёшда тусатдан вафот этиши кишида шубха уйготади. Шунинг учун Мустафо Чукайнинг хаёти хакида тадкикотлар олиб борган олимлар унинг улими хакидаги куйидагича хулосаларга келганлар.

СССР рахбари Сталин Мустафо Чукайнинг Гарбий Европа газеталарида ёзган маколаларини укигач, унинг фикрларини советлар худудида таркалишидан хавфсираган ва уни олдини олишга харакат килган булиши мумкин.

Уша даврда ^озогистондаги "Йенбекши казак" ("Мехнаткаш козок"), "^изил Узбекистон", "Ёш Туркистон" газеталарида эълон килинган маколалар Мустафо Чукайнинг "антисовет" карашларини кораловчи маколалар эълон килинганлиги буни курсатади.

Иккинчи жахон уруши даврида Мустафо Чукай большевиклар ва фашистлар орасида колган, асир тушган туркий халклар вакилларини куткариш учун курашганди. Тадкикотчилар Б.Аяген ва А.Какленлар фикрига кура, айнан шу сабабли Чукай НКВД томонидан улдирилган булиши хам мумкин. Ёзувчи Омонтой Сатаев хам Мустафо Чукай улимида СССРнинг кули борлигига ишора килади.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУ^ОКАМА

Тадкикотчи Д.Хидиралиевга кура, Мустафо Чукайнинг улимида Розенберг (Мустафо Чукай уруш арафасида немисларга хизмат килмаслиги аник булиб колгач, Шаркий худудлар вазири Розенберг тарафидан улдирилган булиши мумкин) [8. 167], унинг ёнида булган Вали ^аюмхон ва НКВД вакиллари хам жавобгардирлар [8. 167]. Мустафо Чукай хакидаги ушбу маълумотлар совет тарихчилари томонидан тукилган "хоин" тамгасини асоссиз эканлигини исботлайди.

Мустафо Чукай хакида комплекс тадкикот олиб борган турк тарихчиси Абдуваххоб Карадир [4]. Асарда М.Чукайнинг ёшлик йиллари, Тошкентда гимназия хаёти, унга килинган хаксизликлар, Санкт-Петербургдаги университет талабаси булган йиллар, унинг сиёсий хаётга аралашуви, Давлат думаси кошида ташкил этилган Мусулмонлар бюросидаги фаолияти, 1917 йилдаги сиёсий жараёнлар, Туркистон Мухториятининг

ташкил этилиши ва ундаги иштироки, Мухторият тор-мор этилгач, кувгиндаги йиллар, оилавий хаётнинг бошланиши, Париждаги ва умрининг сунггида Германияда огир ахволи хакида атрофлича маълумотлар берилган. Асарда Мустафо Чукай фаолиятига нисбатана холислик нукта назари кузга ташланади, яъни миллий кахрамон кандай хаёт кечирган булса, у шундай тасвирланган. Масалан, Туркистон Мухторияти хукумати томонидан катъий карорлар кабул килиниши лозим булган пайтда, Бош вазир М.Тинишбоев большевикларга карши булмаслик учун куп бора иккиланади. М.Чукай фикрига кура эса, катъий харакатлар килиниши лозим булган [4. 113]. Бу эса Туркистон Мухторияти хукуматини кийин ахволга солиб куйган эди.

Совет Иттифоки таркалганидан кейин улкадаги илк демократик тажриба хисобланган Туркистон Мухторияти хакидаги тадкикотлар камрови кенгайган. Дастлабки даврда асосан Мухторият харакати хакидаги жараёнларга купрок ургу берилган булса, кейинги тадкикотларда Мухторият Муваккат хукумати хамда муваккат парламент хисобланган Халк Шуроси (Миллат Мажлиси) фаолиятига асосий эътибор каратилган. Турк тарихчиси Айшегул Эрарслоннинг "1900 - 1920 йилларда Гарбий Туркистондаги вокеалар ва уларнинг Истанбул жарналида ёритилиши" номли рисоласи ва Тулай Косеугли тарафидан эълон килинган "Туркистон миллий-сиёсий харакат тарихида илк кадам: Туркистон (Кукон) Мухторияти (1917 - 1918) " номли маколасидир [9. 114-119]. Асарда Мухторият тор-мор этилгач, Муваккат хукумат ва Халк Шуроси (Миллий Мажлис) аъзоларидан 50 киши камокка олинганлиги, хукумат молиявий масалалардан ташкари, Мухториятнинг Халк Шуроси тарафидан бир катор конун лойихалари хам кабул килинган. Шулардан бири Халк таълими вазири Носирхон Тура бошчилигида бошлангич мактабларни ташкил этиш ва вакф мулкларидан фойдаланиш хакидаги конун лойихасидир [9. 116]. Носирхон Тура вазир сифатида Туркистонда мавжуд мактабларда алифбо сифатида фойдаланиш учун Мунаввар Корининг "Адиби аввал" дарслигини 500 000 нусхада нашр эттириб, мактабларга таркатган [5. 25].

Носирхон Тура тарафидан тайёрланган бошлангич таълим тугрисидаги конун лойихаси нашр этилган газетани топиш имкони булмаганлиги учун, ушбу конун мохияти хакида аник бир фикр юрита олмаймиз. Лекин, чор хукумати агдарилгандан кейин мухторият эълон килган ва халк таълими сохасида баъзи бир ишларни амалга оширган Арманистон мисоли оркали шуни тахмин килиш мумкин: Арманистон мухторият эълон килгач, таълимда дастлаб кишлок хужалиги ва техник фанларга оид бошлангич мактабларни ташкил этиш мулжалланган. Олий таълимни ташкил этиш учун мутахассислар етарли булмаганлиги боис укувчиларни Гарб мамлакатларига жунатиш режалаштирилган [9. 99-100]. Туркистон улкасидаги умумий холат Арманистондан куп фарк килмаган. Шуни хисобга олган холда, Туркистон Мухторияти Халк Шуроси томонидан кабул килинган Бошлангич таълим тугрисидаги конун хам Арманистонда кабул килинган таълим тугрисидаги конундан у кадар катта фарк килмаса керак, деб тахмин килиш мумкин.

Ер-сув ишлари вазири Х,идоятбек Юргули Агаев бошчилигидаги комиссия декабрь ойи охирида кабул килиниши мулжалланган "Ер тугрисида"ги Конун учун материаллар туплай бошлади [9. 118]. Ушбу конунга кура, руслар тарафидан тортиб олинган экин экиладиган ерлар кайтариб олиниши ва ерсиз дехконларга булиб берилиши назарда тутилган [5. 28].

ХУЛОСА

Умуман олганда Туркистон Мухторияти ташкил этилиши, унинг бошкарув органлари булган Муваккат Хукумат ва Муваккат парламент фаолияти хакида турк тарихчилари томонидан яратилган рисола ва макола куринишидаги тадкикотлар асосан уз даврида большевиклар хукумати томонидан нашр этилган газета, китоблар, шунингдек, Туркияга эмиграцияга кетган ватандошларимиз томонидан эълон килинган биографик асарлар, маколалар асосида яратилган. Тадкикотчиларнинг махаллий архив хужжатларидан фойдаланиш имкониятига эга эмасликлари ушбу асарлардаги баъзи фактик маълумотларнинг етарли эмаслигига сабаб булган. Ушбу камчиликларни тулдириш учун муаллифлар асосан мавжуд материаллар асосида тахлилий усулга купрок ургу берганлар. Бу эса тадкикотлар олиб боришда сифат жихатидан янгича йуналиш пайдо булишига сабаб булганки, бугунги кунда Гарб тарихшунослигида ушбу усул устун ахамият касб этмокда.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Акбаров Р.Х., Бекмирзаев Р. Туркистонда Бутунроссия Таъсис Мажлисига сайловларнинг ташкил этилиши // Pedagogical Sciences and teaching methods. Vol. 1. ISSUE 8. December 2021. - Copenhagen. "Science Edition" 15. 2021. On page. 29-36.

2. Арслонзода Р. История Туркестанской автономии в архивных документах. -Фергана: Classic, 2022. - 96 с.

3. Аъзамхужаев С. Туркистон Мухторияти. Миллий-демократик давлатчилик курилиши тажрибаси. - Тошкент: Маънавият, 2000. - 168 б.

4. Abdulvahhap Kara. Türkistan Ate§i: Mustafa £okay'in Hayati Ve Mücadelesi. -Istanbul, 2002. - 341 s.

5. Ay§egül Erarslan. 1900 -1920 yillari arasinda Bati Türkistan'daki geli§meler ve Istanbul dergilerine yansimalari. - Bilecik, 2018. - 103 s.

6. Akbarov R.H. The formation of a parliament in Turkestan: attempts and consequences // European Journal of Research Development and Sustainability (EJRDS). - Madrid. Vol. 2 No. 6, June 2021. - P. 121-125.

7. Akbarov R.H. Participation of Turkestan Representatives in the State Duma of Russiа // Journal of Ethics and Diversity in International Communication (JEDIC) (ISSN 2792-4017 (online), Published under Volume: 2 Issue: 5 in May-2022 - P. 39-47.

8. Dogumunun 100. yilinda Baymirza Hayit ve günümüzde Türkistan tarihi ara§tirmalari uluslararasi sempozyumu bildirileri. Istanbul. 9-10 ekim 2017. - 492 s.

9. Tülay Köseoglu. Türkistan milli-siyasi hareket tarihin'de ilk adim: Türkistan (Hokand) Muhtariyeti (1917-1918) // 100.yilinda Sovyet ihtilali ve Türk Dünyasi. Ankara. 2018. - S 114119.

10. Türkistan. ilmi, i9timai; iktisadi ve kültürel aylik dergi. 1953. Eylul.

11. 20.Yüzyil ba§larindan günümüze türk dünyasindaki Siyasi, iktisadi ve kültürel geli§meler. Uluslararasi sempozyumu. 24-27 Nisan 2018 / Almati - Kazakistan. - Ankara, 2019. - 928 s.

12. Hamaev N.M., Akbarov R.X. Ulusal Basin Aynasinda Özerkligin Sonu ve Bagimsizlik Hareketinin Ba§lamasi // YENi TÜRKiYE. 125/2022. - S. 476-481.

13. Boltaboyev, M. (2020). HISTORY OF RELIGIOUS CONFESSIONAL POLITICS IN THE SOVIET PERIOD. Theoretical & Applied Science, (6), 668-671.

14. Shamsiyeva M. ON THE ACTIVITIES OF WOMEN'S NGOS IN UZBEKISTAN AND KAZAKHSTAN: A COMPARATIVE ANALYSIS GALAXY INTERNATIONAL

INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) ISSN (E): 2347-6915 Vol. 10, Issue 6, June (2022.

15. Salmonov, A., & Boltaboev, M. (2021, August). THE CONSEQUENCES OF THE SOVIET GOVERNMENT'S VIOLENT POLICY TOWARDS NON-MUSLIMS IN UZBEKISTAN: https://doi. org/10.47100/conferences. v1i1. 1251. In RESEARCH SUPPORT CENTER CONFERENCES (No. 18.05).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.