Научная статья на тему 'ЖАДИД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ЎЛКАДА ГEНДEР САВОДХОНЛИККА ОИД ҚАРАШЛАРИ'

ЖАДИД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ЎЛКАДА ГEНДEР САВОДХОНЛИККА ОИД ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

313
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Отинойилар / жадид мактаблари / Садриддин Айний / Фитрат / Беҳбудий / тарбия. / Atyns / Jadid schools / Sadriddin Aini / Fitrat / Behbudi / education

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Умидбек Маматкаримов

Ушбу мақола XIX аср охири ХХ аср бошларида Туркистон жадид маърифатпарварларининг хотин қизлар масаласида қарашлари, хусусан жамият ҳаѐтида хотин-қизлар ўрни ва роли, уларнинг саводхонлик даражаси, бу борада жадидларнинг олиб борган саъйи ҳаракатлари, , хотин –қизлар билимли қилиш, янги усул мактабларига уларни жалб этиш каби қарашлари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

JADID ENLIGHTENERS 'VIEWS ON GENDER LITERACY IN TURKESTAN

The article describes the views of the Jadid enlighteners of Turkestan on the problem of women in the late 19th early 20th centuries, in particular, the role and place of women in society, the level of their literacy, and the efforts of the Jadids in this direction. views were analyzed such as improving their education, attracting them to schools of new methods.

Текст научной работы на тему «ЖАДИД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ ЎЛКАДА ГEНДEР САВОДХОНЛИККА ОИД ҚАРАШЛАРИ»

ЖАДИД МАЪРИФАТПАРВАРЛАРИНИНГ УЛКАДА ГЕНДЕР САВОДХОНЛИККА ОИД ЦАРАШЛАРИ

Умидбек Маматкаримов

Тарих фани укитувчиси umidbekmamatkarimov@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Ушбу макола XIX аср охири ХХ аср бошларида Туркистон жадид маърифатпарварларининг хотин кизлар масаласида карашлари, хусусан жамият хаётида хотин-кизлар урни ва роли, уларнинг саводхонлик даражаси, бу борада жадидларнинг олиб борган саъйи харакатлари, , хотин -кизлар билимли килиш, янги усул мактабларига уларни жалб этиш каби карашлари тахлил этилган.

Калит сузлар: Отинойилар, жадид мактаблари, Садриддин Айний, Фитрат, Бехбудий, тарбия.

JADID ENLIGHTENERS 'VIEWS ON GENDER LITERACY IN

TURKESTAN

ABSTRACT

The article describes the views of the Jadid enlighteners of Turkestan on the problem of women in the late 19th - early 20th centuries, in particular, the role and place of women in society, the level of their literacy, and the efforts of the Jadids in this direction. views were analyzed such as improving their education, attracting them to schools of new methods.

Keywords: Atyns, Jadid schools, Sadriddin Aini, Fitrat, Behbudi, education.

КИРИШ

Хрзирги кунда юртимизда хотин - кизларнинг урни, уларнинг жамият хаётида нуфузини хар томонлама ошириш, уларнинг таълим олиши, уларни иш билан таъминлаш, уларнинг мавкеини ошириш масаласида самарали ишлар олиб борилмокда. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. М.Мирзиёев хотин -кизлар масаласига тухталар экан, уз нуткларида шундай фикрларни билдирадилар «оналар ва болалар соглигини мухофаза килиш, аёлларнинг турмуш шароитларини хисобга олган холда , иш билан таъминлаш , опа -сингилларимизнинг

March, 2022

53

огирини енгил килиш учун хар томонлама имконият яратиш, хотин -кизларнинг ижтимоий- сиёсий хаётимиздаги урни ва нуфузини ошириш буйича давлат сиёсатини давом эттиришни биз узимизнинг энг мухим вазифамиз деб биламиз»[1, 12] фикрлари хотин кизлар нуфузини, мавкеини хар томонлама тиклаш долзарб ахамаият касб этишини курсатади.

Бундан карийб 1 аср мукаддам Туркистон улкасида тараккийпарвар жадидлар жамият хаётида куплаб масалалар сингари хотин - кизларнинг жамиятда нуфузини кутариш, уларнинг таълим олиши, хукуклари, умуман жамиятда хотин -кизларга нисбатан караш ва муносабатни узгартириш, аввало уларни билимли килиб тарбияш масаласида олдинги каторда туриб бу карашларни амалга ошишига сабабчи булдилар. Демак, хозирги даврда хотин-кизларнинг жамият хаётида урни масаласи кандай мухим ахамият касб этса, XIX аср охири ХХ аср бошларида хам уз долзарблиги билан ажралиб турган. Мазкур вазиятни урганиш, тахлил килиш, жадидларимиз карашларини илмий муомалага киритиш бугунги кунда хам долзарб вазифалардандир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Макола умумкабул килинган тарихий методлар- тарихийлик, кийсий-мантикий тахлил, кетма—кетлик, холислик тамойиллари асосида ёзилган. Унда Туркистон улкаси жадидларининг хотин-кизлар саводхонлиги масаласида карашлари ёритилган.

Мавзунинг урганилганлик даражаси жадидчилик тугрисида куплаб илмий тадкикотлар, асарлар эълон килинган жумладан Шухрат Ризаев «Жадид драмаси» (Т.Шарк, 1997) «Жадидчилик: ислохот, янгиланиш, мустакил тараккиёт учун кураш» (Тошкент «Университет» 1999.), «Узбекистоннинг янги тарихи.Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида» (Шарк, Т., 2000), «Марказий Осиё ХХ аср бошида: ислохотлар, янгиланиш, тараккиёт ва мустакиллик учун кураш (жадидчилик, мухториятчилик, истиклолчилик)» (Т, «Маънавият», 2001), Туркистон жадидчилиги ва истиклол муаммолари. Илмий маколалар туплами.( С, 1996), Файзулла Хужаев хаёти ва фаолияти хакида янги мулодазалар (Т, «Фан», 1997), Зиёев. X,. «Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига карши кураш»( Т.: Шарк, 1998), Зиёева. Д. Туркистон миллий-озодлик харакати(Т, "Адабиёт ва санъат, 2000), Аъзамхужаев С. «Туркистон бирлиги учун (мустакиллигимиз тарихидан сахифалар)»(Т, «Фан», 1995), Аъзамхужаев С. «Туркистон мухторияти»(Т, «Маънавият»,2000),

March, 2022

54

Абдуазимова Н. «Узбекистон журналистикасининг шаклланиши ва равнаки: (XIX аср охири - ХХ аср боши)» (Т,«Фан», 1998), Д.Ражабованинг «Туркистон жадидларининг карашларида ёшлар ва хотин кизлар масаласи» номли тадкикот ишлари хисобланади

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

XIX аср охири ХХ аср бошларида улкадаги маънавий хаётга назар ташлайдиган булсак , XIX аср охири - ХХ аср бошларида оммалашган отинчилик кизлар учун бошлангич таълим вазифасини адо этди, уларга бибихалифа ёки бибиотинлар дарс берганлар . Мактаб йилларида кизлар уз бибиотинлари бошчилигида асосан, "хафтияк "ни Куръонинг 2-3 сурасини укиб урганганлар. Куръоннинг бошка сураларини эса уйларида ургатишган. "кизлар учун илм мутлако ортикча. кизларни тикиш, бичиш ва тукишга ургатинглар, укиш ва ёзишни четга суриб куйинглар, - деган жамоатчилик фикрининг мавжудлиги адабиётларда келтирилади. Камдан-кам кизлар укишга ургатилади, ундан хам кам ходисаларда ёзишга, кизларнинг купчилиги асосан кундузги ибодат, намоз укиш билан банд эди . Туркистондаги мактабларда кизлар купрок форс ва турк шеъриятини урганиб, ёзувга кам эътибор берганлар . Мактабларни тугатишлари билан кизларнинг укишига якун ясалган. Баъзи жойларда кизлар мактаби булсада, ота- оналар бир йилдан кейинок кизларининг укишини тухтатиб куяр, одатда уларни жуда ёш турмушга бериб юборардилар. Буларнинг барчаси XIX аср охири ХХ аср бошларида туркистон мактаб -маорифининг узига хос хусусиятларидан бири эди

Исмоилбек Гаспринский 1884 -йил « усули жадид » мактабини очиб, маориф тизимини ислох этиш борасида гояларини «Таржимон» газетасида эълон килиб, маориф тизими олдида хал этиш керак булиб турган вазифалардан бири - кизлар маорифига хам алохида эътибор бериш лозимлигини[2, 34 ] таъкидлаган.

Жадидлар фарзандлар тарбияси аёллар кулида эканлиги алохида таъкидлаганлар, Садриддин Айний бу хакида куйидаги фикрни билдирган эди: «Агарда хотун киши тарбият топган, саводли булса, фарзандини хам тарбият килиб тараккийлик одами киладур »[3, 5]. Бу тарбияда айникса, болалар билан купрок шугулланадиган она хал килувчи ахамиятга эга хамда онанинг бола тарбиясига эътиборсизлик билан караши фожиали окибатларга олиб келиши мумкинлиги жадидлар томонидан эътироф этилган.

March, 2022

55

Абдурауф Фитрат келажак авлодларнинг онгсиз, иродасиз, тарбиясиз, нодон ва жохил булмасликлари учун хотин-кизлар укимишли, согликни саклаш ва болалар тарбиясидан хабардор булишлари кераклигини[4, 56 ] зарур деб билади. У тарбияни жуда мухим ижтимоий ходиса, жараён деб билади ва унда «Оиладаги мушкул вазифа гудак таваллудидан сунг эр-хотин буйнига тушадиган фарзанд тарбиясидир»,[4, 65 ] деб уктиради. Умуман олганда, жадидларнинг оила масаласидаги карашларида Фитратнинг «Биринчи тарбия (оила тарбияси) тарбиянинг энг мухими хисобланади. Унинг таъсири одам табиатига мустахкам урнашади »[5, 89 ] - деган фикри асос булиб хизмат килади.

Фитрат илм диний ва дунёвий ишларни бажариш учун зарур эканлигини, кизлар аввал савод ва хисобни, кейин диний илмларни урганишларини таъкидлаган. «Улар бирор касбни эгаллашлари учун, албатта, олий илмлардан бирини, яъни табобат, хандаса, тарбия, хукук каби илмларни эгаллашлари зарур »[4, 18 ] -деб айтган. Шуни асос сифатида кабул килиб, кизларнннг укишлари учун жадидлар мактаблар очиб, уларнинг сонини купайтириш кераклигини таргиб этадилар. Бу йулда улар эски турмуш, эски ахлок нормалари, кизларни зурлаб эрга беришга карши чикадилар.

Жадидлар оила ва жамиятда укимишли аёлнинг урни мавкейи узгача эканлигини тушунтиришга харакат килганлар. Бу хакида манбалардан куйидагаларни билиш мумкин: « хотинларни укитмок ва уларнинг окилларини жило бермак ва эрлари бирла яхши муомалалар килмок ва болаларини тарбият килмокни яхши билмаклари хусусида таълим албатта зарурдир »[5, 110 ] . Жадидлар уз маблаглари хисобидан янги усул мактабларини очиб, уларда угил ва киз болаларнинг бирга укишларини ташкил эта бошладилар. Шундай мактаблардан бирида Абдулкодир Шакурий Самаркандда угил ва киз болаларни бирга укита бошлади, кизларга унинг хотини дарс беришга кумаклашган[6, 178 ]. Абдулкодир Шакурийнинг бундай иши махаллий бойлар, рухонийларнинг норозилигага сабаб булган. Шундай булсада, бундай мактаблар Туркистоннинг бошка шахарларда хам очила бошлаган.

Тошкентдаги Эшонхужа Хонхужаев янги усул мактабида 3 та киз, Собиржон Рахимовнинг мактабида 15 та киз укиган[7,304 ]. Кукон шахрининг Галчасой махалласида Мухаммаджон Холикий 1913-йилда дастлаб « усули жадид », кейин эса кизлар мактабини хам ташкил килган. Унда синглиси Солияхон Абдухолик кизи укувчиларга сабок

March, 2022

берган . Абдулла Авлоний мактабида хам кизлар угил болалар билан ёнма-ён утириб, тахсил олган[7, 307 ].

Таваллонинг «кариндош ва хамшахарларимиз мазлума кизлар тилидан» шеърида[8,67] кизлар улардан «халокатдан» «маломатдан» куткаришни укиитишни, эрк ва хурлик беришни сурайдилар. Хдттоки, келажакда оила, тенглик ва саодатли, мухаббатли ва садокатли турмуш масаласини уртага куядилар.

Жадидларнинг карашларида жамият ривожланишини тухтатаётган хотин-кизлар ижтимоий хаёти билан боглик иллатлар: маърифат колоклиги, кайгу-кулфат, уругчилик ва урта асрдан сакланиб колган муносабатлардан кутулиш йул-юриклари уз аксини топгандир. Жадидлар фикрича , хотин-кизлар уз аёллик хукукини англаб , талаб килиши, тиклашга интилиши, уни тубан кимсалардан химоялаши жамиятнинг тенг хукукли аъзоси булиши учун диний ва дунёвий билим имкониятларидан фойдаланиш шароитлари яратилиши зарур. Шундай бир шароитда даврнинг илгор зиёлиларидан Зухриддин Фатхиддинзода, Рауф Музаффарзода, Абдулла Авлоний, Тавалло, Чулпон, Убайдулло, Хдмза, Мирмухсин, Нозимахоним, Лайлихоним кабилар уша даврда газеталарнинг вактли матбуот сахифаларида узбек хотин-кизлари маънавий, ижтимоий, сиёсий хаётини, кундалик турмушини, уларнинг илм-фанга, хунарга, жамиятдаги тузумга булган муносабатларини ёритиб беришга багишланган бир туркум публитистик маколалар ёзиб чоп эттирдилар[9, 123 ]. Туркистон жадидларининг отаси булган Бехбудий миллатнинг кузини очиш , асрий куллик исканжасидан озод этиш, йулларини, аввало, халк маънавий жихатларини устириш билан боглади[10,12]. Биринчидан, диний, ва дунёвий билимларни мукаммал укитадиган янги жадид мактаблари ташкил этиб, миллатнинг келажаги булган фарзандларни комиллик даражасига кутариш . Иккинчидан, журналлар ташкил килиб омма онгини ошириш , Учинчидан , театр туруппалари ташкил килиб , халкнинг баъзи ёмон иллатларини фош этиб маданий оширишни максад килиб олди.

Бехбудий бола тарбиясида оиланинг, мактабнинг ролини курсатар экан ,уларнинг жисмоний, гигеник тарбиясига хам эътибор каратмок лозим эканлигини уктиради. Бундай карашларни унинг «Х,ифзи сихат оила» (оиланинг саломатлигини саклаш ) маколасида баён этади[11,81- 82 ] . «Болаларнинг ёш вактларидан ишкий газаллар укишларига йул куймаслик, керак дейди . Айникса, кизлар тарбияси хакида гапириб ,

бунда ута эхтиёткорлик лозим дейди . Ун турт ёшга тулган

March, 2022

кизларни бу вактда нихоят диккат билан утазиб, уларни зохирий ва ботиний ва тарбияларини хифзи сихат ва шариат таклифига мувофик этмоклари керак. Бу холда кизларни вужудини кувватсиз этадурган хар хилтаомлардан саклаб хам иссик либосларни кийгизмок керак »[11, 81-82 ]- дейди уз маколасида. Бехбудий туй - маракаларга кетадиган бефойда пулларга болаларни хукумат мактабларига бериб, бу пулдан талабаларни Макка ва Мадина, Миср , Истанбул ва Россия дорилфунун ва дорусаноларигига юборилиб , диний , дунёвий ва замонавий одамлар етиштиришни ёклаб чикади .

«Туркистон вилоятининг газетаси»нинг[12, 131 ] биргина 1908- йилдаги бир неча сонларида эълон килинган хукукшунос муаллим ва шоир Иброхим Давроннинг «Хак суз » (37-сон), " Мирза Тошпулат Алимбой углининг « Заифаларга эрлар баробарида хукук берилсин деган зотларга очик хат » (81-сон ), «Бир мусулмон имзоси » остида босилган « Эски хаммом, эски тос » (82-сон), Имомали Буроновнинг «Тилсиз хотин » (83-сон), Файзуллохнинг «Хотинларга илм лозимми?» (1909, 62-сон), « Хотинлар эркаклар билан баробар эмас » (1912, 72-сон), «Хотун киши кози була оладими?» (1912, 54-сон), «Бир мусулмоннинг тенг хукуклилик тогрисида ёзгани » (1913, 91-93-сонлари), «Мусулмонлар овози (хотин-кизларга тенг хукук берилиши тугрисида)» (1914, 4-сон) каби публитистик маколаларида Туркистон ижтимоий-маиший хаётининг асосий муаммоларидан булган махаллий хотин-кизларнинг хак-хукуки ва маорифи масаласи хакида бахслар юритилади.

1917 йилги Россияда ва асосан Туркистонда булаётган сиёсий вокеалар юкорида таъкидланган масалаларда асосий роль уйнади. Чунки, Думага булаётган сайловларда хотин-кизларнииг иштироки хам асосий роль уйнашини жадидлар ёклаб чикдилар. 1917 - йил 20 августда Маргилон шахрида махаллий «Шуройи Ислом» ташкилоти фаоллари йигилиши федералистлар фиркаси шубаси тузиш муносабати билан кабул килинган карорининг 4 бандида куйидагилар ёзилганди: «Миллатнинг йигирма ёшга этуб аклият пайдо килгон хар бир фарзанди: эр булсун, хотун булсун, - синф, дин ва мазхаб айримасига бокмасдан сайламак ва сайланмак хакикатга мойилдир »[13,78]. Шунинг учун хам Туркистон жадидлари вактли матбуот сахифаларида уз макола ва чикишларида хотин-кизларнинг сайлов жараёнида фаол иштирок этиши, сиёсий мустакиллик ва демократияни жорий этиш билан боглик ишлар, куп партиявийликнинг ва кенг жамоатчилик фаоллигининг ута зарурлиги, улар уртасидаги келишмовчиликлар ва карама-каршиликлар салбий окибатларини таргиб этдилар.

March, 2022

58

Лекин, жадид- кадим низолари сабабли «Уламо»чилар аёлларнинг сайловларда катнашиши масаласида зиддиятлар юзага келди. Жумладан, Бу хакида андижонлик тараккийпарвар Шамс Нажмий: «Ажабо качонлардан бери туй, аза, маърака, сир, зиёфат, мозорларга чикиб юрган хотинларни ихтисоб этмаган зотлар, энди уз дини ва миллий хукукларимизни кулга келтирмок учун аёлларнинг бундай одоб ва ахлок доирасида сайловга катнашмокларига не каршилик курсатурлар »[14, 5 ]- деб хисоблайди .

Хдттоки , Исмоилбек Гаспринский хам «Дору р-рохат »асарида хам амирнинг рафикаси Хадичабонунинг давлатни бошкариш ишларига аралашиши, аёллар кози (судья) каби турли вазифаларда ишлаши тугрисида ёзар экан, бу билан хотин-кзларнинг ижтимоий фаолиятида эркаклардан кам иш бажармаслигини курсатади "[15, 68 ] - деб ёзади.

Шунинг учун хам жадидлар мусулмон хотин-кизларини озодликка чикаришга, тенг хукукли булишга, шу билан тараккиёт йулига, илм-фан, маърифатга, дунёвий ишларни урганишга чакирганлиги, ундаганлиги уларнинг хизматлари бекиёслигини курсатарди. Энг асосийси, эркаклар билан тенг хукукда жамоат ишларида катнашишлари, сайловларда иштирок этишлари учун килган саъй-харакатлари Туркистон маърифатпарварларннинг шарк мамлакатларида биринчилардан булиб интилганлигини курсатарди.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, жадид зиёлилари хотин -кизларнинг маънавий салохиятини ошириш учун, аввало, мактаб таълимини йулга куйиш , уларга таълим беришда диний фанлар билан бир каторда дунёвий фанларни укитиш , дунё янгиликларидан хабардор килиш учун эса газета, журналлар нашр эттириб, жахон мамлакатларидаги хотин - кизларнинг кандай ютукларга эришаётганини курсатиб,уларни уз хак-хукукини талаб кила оладиган , сиёсий эркинликларга эга шахс килиб тарбилашни уз олдига максад килиб куйдилар , зеро келажак авлоднинг тарбияси биринчи навбатда шу хотин -кизлар кулида эди.

REFERENCES:

1. Мирзиёев. Ш. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо етамиз. -Т.: Узбекистон. 2016. Б -12.(

Mirziyoev. Sh. Together we will build a free and prosperous democratic state of Uzbekistan. -T .: Uzbekistan. 2016. B -12.)

March, 2022

2. kochmob E. HcMOun6eK racnupuHCKHH - T.: Mepoc. 1992. 34 6.( Qosimov B. Ismoilbek Gaspirinskiy - T .: Meros. 1992. 34 p)

3. Ahhh. C . MycynMOHnap xaëTH TypKHCTOH Buno^THHUHr ra3eTacu. 1906. 16-19 uron. E- 5.( Exactly. S. Muslim Life Turkestan Regional Newspaper. 1906. July 1619. B- 5.)

4. Ornpar A. Ouna Ba ounaHH Sorn^apurn TapTu6napu. / Matcyn Myxappupnap ^.A.AnuMOBa; Tap®;. ffl.BoxugoB. - T.: MatHaBHAT. 1998. E- 56.( Fitrat A. Family and family management procedures. / Responsible editors D.A.Alimova; Tarj. Sh.Voxidov. - T .: Spirituality. 1998. B- 56.)

5. Ornpar A. TaHnaHraH acapnap: 2 t. / Taxpup xantarn: O.fflapa^ugguHOB Ba ôorn^.: Hampra TanëpnoBHH Ba H3Oxnap Myannu^u X,.EonTa6oeB; Mactyn Myxappupnap H.KapuMOB, - T.: MatHaBHAT. 2000. E- 89.( Fitrat A. Selected works: 2 t. / Editorial Board: O. Sharafiddinov and others: Prepared for publication and author of comments H. Boltaboev; Responsible editors N.Karimov, - T .: Spirituality. 2000. B- 89.)

6. ^agug Matpu^arnunHK xapaKaruHHHr foabhh acocnapu. -T. «TomKeHT ucnoM yHHBepcuTeTH».2016. 6 - 178.

7. kochmob E. MunnuH ynFOHum: ®acopar, Matpu^ar, ^ugoSunuK.- T.: «MatHaBHAT», 2002. E- 304.( Qosimov B. National awakening: courage, enlightenment, devotion.- T .: «Spirituality», 2002. B- 304.)

8. ^a6pguËga ë3yBHunap xan^ xu3Maraga. Taxpup xantarn: E.XacaHOB Ba 6. Mactyn Myxapup: E.XacaHOB.- T. « OaH». 2013. E- 67.( In the victim, the writers are in the public service. Editorial Board: B. Khasanov and b. Responsible editor: B.Khasanov.- T. "Fan". 2013. B- 67.)

9. Pa®a6oBa TypKHCTOH ^agugnapuHHHr rçapamnapuga ëmnap Ba xothh -KH3nap Macananapu.(XIX acpHHHr oxupu - XX acp 6omnapu). Tapux ^aHnapu H0M30g gapa^acHHH onum ynyH ë3unraH gucc. T. 2003. E- 123.( Rajabova D. Issues of youth and women in the views of Turkestan Jadids (late XIX - early XX centuries). Written dissertation for a PhD in History. T. 2003. B- 123.)

10. Eex6ygun MepocuHHHr Munnun foa TapFu6oTugaru axaMHATH. Mactyn Myxappupnap: E.XacaHOB, H.KapuMOB.- T. 2014. E 12.( The role of Behbudi's heritage in the promotion of national ideas. Responsible editors: B.Khasanov, N.Karimov.- T. 2014. B 12.)

11. Eex6yguH M. TaHnaHraH acapnap. // TynnoBHH, cy36omu Ba H3Oxnap:E.KocuMOB- 2- Hampu, Ty3aranraH Ba TyngupunraH.T.:

«MatHaBHOT», 1999. E- 81- 82

March, 2022

12. Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нодир нашрлар зали миллий матбуот библиографияси каталоги. Тошкент. 2010 й. Б- 131.

13. Аъзамхужаев .С. Туркистон мухторияти.-Т.: Маънавият. 2000. Б- 78.

14. Шамс Нажмий. Сайлов муносабати ила хотунлар масаласи //1917 .25 июл (Shams Najmiy. The issue of women in connection with the election // 1917 .25 July)

15. Косимов б. Исмоилбек Гаспиринский - Т.: Мерос. 1992. 68 б.( Qosimov B. Ismoilbek Gaspirinskiy - T .: Meros. 1992. 68 p)

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.