Научная статья на тему 'ФЕМИНИЗМ ТАЪСИРИ ПОТМОДЕРН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА'

ФЕМИНИЗМ ТАЪСИРИ ПОТМОДЕРН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
127
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
постмодерн / феминизм / роман / таъсир / хуқуқ / аёл / суфражизм / postmodern / feminism / novel / impact / right / woman / suffragism

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нилуфар Мухаммедова

Мазкур мақоламизда феминизм таъсирини постмодерн инглиз адабиёти мисолида таҳлил қиламиз. Инглиз адабиёти тарихида феминизмнинг таъсирини турли адиблар ижодида яратилган асарлар мисолида кўришимиз мумкин. Аёл хуқуқлари учун олиб борилган кураш натижасида шаклланган феминизм инглиз адабиётига ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Дастлабки манбаларга кўра феминизм илдизлари тарихчилар томонидан ўрганилган бўлсада, феминизм хотин-қизлар харакатини ўзида акс эттирмаган эди. Феминизмнинг илк таъсири уйғониш даври вакиллари яратган асарлардагина кўзга ташланди. XVIII асрга келиб французлар томонидан қўлланилган феминизм атамаси инглизлар мақоласида пайдо бўлди. Эндиликда феминизм ўзида сайлов хуқуқи учун кураш ва феминист аёлни шакллантирди. Адабиётда эса феминист адибалар етишиб чиқди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPACT OF FEMINISM ON POSTMODERN ENGLISH LITERATURE

The presented article deals with the analysis of impact of feminism on modern English literature. In the history of English literature, the novels of the British writers illustrate to what extent feminism had influenced their writing. According to the sources, feminism did not expressed the women’s movement. The elements of feminism were illustrated in the early works of the representatives of Enlightenment period. The term “feminism” that was used by French thinkers in the XVIII century, appeared in the articles written by English critics. Feminism formed the features of a woman who is aware of her rights to vote and who can struggle for her other rights. In literature, we can see feminist writers who focus on creating women characters with feministic features.

Текст научной работы на тему «ФЕМИНИЗМ ТАЪСИРИ ПОТМОДЕРН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА»

ФЕМИНИЗМ ТАЪСИРИ ПОТМОДЕРН ИНГЛИЗ АДАБИЁТИДА

Нилуфар Мухаммедова

Узбекистан давлат жахрн тиллари университети nilufarmuhammedova@yahoo. com

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколамизда феминизм таъсирини постмодерн инглиз адабиёти мисолида тахлил киламиз. Инглиз адабиёти тарихида феминизмнинг таъсирини турли адиблар ижодида яратилган асарлар мисолида куришимиз мумкин. Аёл хукуклари учун олиб борилган кураш натижасида шаклланган феминизм инглиз адабиётига уз таъсирини утказмай колмади. Дастлабки манбаларга кура феминизм илдизлари тарихчилар томонидан урганилган булсада, феминизм хотин-кизлар харакатини узида акс эттирмаган эди. Феминизмнинг илк таъсири уйгониш даври вакиллари яратган асарлардагина кузга ташланди. XVIII асрга келиб французлар томонидан кулланилган феминизм атамаси инглизлар маколасида пайдо булди. Эндиликда феминизм узида сайлов хукуки учун кураш ва феминист аёлни шакллантирди. Адабиётда эса феминист адибалар етишиб чикди.

Калит сузлар: постмодерн, феминизм, роман, таъсир, хукук, аёл, суфражизм THE IMPACT OF FEMINISM ON POSTMODERN ENGLISH LITERATURE

Nilufar Mukhammedova

Uzbek State University of World Languages nilufarmuhammedova@yahoo.com

ABSTRACT

The presented article deals with the analysis of impact of feminism on modern English literature. In the history of English literature, the novels of the British writers illustrate to what extent feminism had influenced their writing. According to the sources, feminism did not expressed the women's movement. The elements of feminism were illustrated in the early works of the representatives of Enlightenment period. The term "feminism" that was used by French thinkers in the XVIII century, appeared in the articles written by English critics. Feminism formed the features of a woman who is aware of her rights to vote and who can struggle for her other rights. In literature, we can see feminist writers who focus on creating women characters with feministic features.

Keywords: postmodern, feminism, novel, impact, right, woman, suffragism

КИРИШ

ХХ аср инглиз адабиёти феминизм хотин кизларнинг фукоролик, ижтимоий ва инсон хукуклари учун олиб борган кураш тарихини уз ичига олади. XIX асрда содир булган аёлларнинг тенг юридик ва сиёсий хукуклари учун олиб борган ижтимоий-сиёсий харакатнинг идеологиясини англатган феминизм лотин тилидаги "femina" - аёл сузидан олинган. Чет эл адабиёти тарихида тенгхукуклилик масаласини узида мужассамлаштирган феминизм узок тарихга эга. Хрзирги кунда феминизмнинг качон пайдо булганлиги борасида турлича нуктаи назарлар мавжуд. Тадкикотчи Г.А.Брандт феминизм хотин-кизларнинг шахс сифатида узини намоён кила олишга булган интилиши доимо мавжуд булган деб хисоблайди ва кадимий амазон мифлари ёки матриархат хукмронлиги даврини унинг исботи тарикасида келтирадилар. Бир гурух тарихчилар Ж.Кэлли, К.Грин эса феминистик гояларни авваламбор XVII аср инглиз аёл ёзувчилари Афра Бенн, Мэри Астелл, Батсуа Мэйкин ва шу давр француз муаллифлари Мари де Гурне, Франсуа де ля Барра асарларида аниклайдилар. Тарихчи Герда Лернер феминизм куртакларини Уйгониш даврида ижод этган француз адибаси Кристина де Пизан асарларида мавжудлигини ва шу боис XV асрда "аёллар хакидаги бахсларнинг" (querelle des femmes) назариялари вужудга келганлигини таъкидлайди[3.77.]. Таъкидлаш жоизки, илк феминистлар ва феминист аёллар феминизм тушунчасидан йирок булишган, улар узларини "хотин-кизлар адвокати" ёки "хотин-кизлар хукуклари химоячиси" деб аташган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Феминизм" атамасини замонавий илм-фанга ким олиб кирганлиги хакида турли фаразлар мавжуд. Тадкикотчилар О. Воронина, М. Соколова, В. Успенскаялар "феминизм" сузини XVIII аср охирида француз утописти Шарль Фурье томонидан илк бор кулланилган деб хисоблайдилар. Файласуф хотин -кизлар хак-хукуклари тарафдорларини феминистлар деб атади ва "аёллар хукукларини кучайтириш ижтимоий ривожланишнинг асосидир" деган гояни илгари сурди [6.174]. Тадкикотчилар С. Г. Айвазова, Н. Уолтер ва аёллар харакати тарихи ва назарияси тадкикотчилари "Гул тутган хоним" номли машхур романнинг муаллифи кичик А. Дюма номи билан боглайдилар. Тадкикотчи Т. А. Клименкованинг фикрича "феминизм" сузини илк маротаба инглиз аёли Элис Росси "The Athenaeum" (Лондон) журналининг 1895 йил, 27 апрель сонидаги маколасида келтиради. Тарихчи Карен Оффеннинг фикрига кура "феминизм" атамаси 1882 йил Францияда "Ля Ситуаенн" газетаси маколаларида пайдо булади.

Сайлов хукуки учун кураш олиб борган аёллар харакатининг аъзоси Губертина Оклер узини феминист аёл деб атайди ва маколаларини шу ном билан имзолайди. 1892 йил Парижда булиб утган биринчи феминистик конгрессдан сунг "феминизм" атамаси кенг оммага ёйилиб кетди ва 1894 йил Буюк Британия, Испания, Италия, Германия ва А^Ш каби мамлакатларнинг сиёсий нашрлари сахифаларида пайдо булди [5.87].

Феминизм XIX аср охири ва XX аср бошларида хотин-кизларнинг уз хукуклари учун олиб борган умумий харакати сифатида шаклланди. Аёлларнинг сайловда иштирок этиш учун олиб борган курашида суфражизм (инглиз тилида suffrage - овоз бериш хукуки) мухим роль уйнади. XIX асрнинг иккинчи ярмида Англияда суфражист аёллар хотин-кизлар харакатининг фаол аъзолари эдилар.

Англияда пайдо булган суфражизм кейинчалик А^Ш, Германия, Франция ва бошка мамлакатларда оммалашди. Илмий адабиётда бу давр "тенгхукуклилик феминизми" ёки "феминизмнинг биринчи боскичи" номини олди ва эркаклар кандай хукукларга эга булишган булса шу хукукларни кулга киритиш учун кураш булди.

1840-1920 йиллар давомида содир булган феминистик харакатни феминизмнинг биринчи боскичи деб кабул килинган. XIX аср хотин-кизларнинг ижтимоий ва сиёсий тенг хукуклили булишининг зарурлигини асослаш даври булди [1.16]. XIX аср бошларида феминистик гояларнинг шаклланишига авваламбор утопистлар Ш. Фурье, А. Сен-Симон ва Р. Оуэннинг фалсафий концепциялари ахамиятли таъсир этди. С. Айвазова таъкидлаганидек Ш. Фурье ва А. Сен-Симон "аёлнинг табий вазифаси борасидаги мулохазалардан четга чикишди", аёлнинг "табиат берган хукукидан" ташкари унда ижтимоий хукук яъни: таълим олиш, мехнат килиш ва мустакил булиш хукуки мавжудлигини эслатиб утишди [1.17].

НАТИЖАЛАР

XIX асрнинг урталарида бир катор Европа давлатлари ва АКЩда аёлларнинг юридик, иктисодий эркинлиги ва фукоролик, сиёсий хукукларини хурмат килишни талаб килувчи хотин-кизлар мустакил ташкилотлар вужудга келди. Саноат тараккиёти ва демократик ислохотлар турли ижтимоий гурухлар, айникса эркак ва аёл уртасидаги муносабатларни кайта куриб чикишни такозо этди. Либерал назария устун булган протестант мамлакатлар жумладан, Буюк Британия ва А^Шда хотин-кизлар харакати кучайди. Ташкилот харакатининг оммалашишига эркак ва аёлнинг маънавий тенглигини таргиб килаётган протестант черкови туртки булди[8.28]. Протестанизм динига эга давлатларда аёллар саводли эдилар. Гарб либерал доктринасининг асосий тамойилларини

жамият аъзоларига уз имкониятларини амалга оширишда эркинлик бериши ва хар бир фукоро хеч ким дахл килолмайдиган хукук эгасидир деган ишонч ташкил этди[8.32]. XIX аср хотин-кизлар харакатининг маслаги либерал феминизмнинг "эркаклар каби аёллар хам акл-идрокка эга эканлар, улар худди шундай юридик ва сиёсий хукукларга эга булишлари лозимдир" деган асосий гоясини узида акс эттирди[2.9]. Аммо эркакларнинг хужжатларда авваламбор А^Шнинг "Мустакиллик декларацияси" (1776) ва Франциянинг "Инсон ва фукоро хукуклари декларацияси" (1789)да баён этилган фукоролик ва сиёсий эркинликга эришаётган бир пайтда хотин-кизларнинг ахволи узгармай колаверди, яъни амалиётда тенг хукуклиликнинг либерал гоялари асосан эркакларда уз ифодасини топди. XIX аср урталаридан бошлаб вужудга келган зиддият хотин-кизлар харакатининг кучайишига туртки булди. Феминист аёлларнинг талаблари катта сиёсий харакатга айланди. Жамиятда бутун вазиятни кескин узгартирган саноат тараккиётининг ватани булмиш Буюк Британия Европада феминистик харакатларнинг маркази булиб колди. Ушбу давр саноатнинг шиддат билан ривожланиши, жамиятда урта синф вакилларининг усиш билан бошка даврлардан ажралиб турди. Саноатдаги кескин узгариш хотин-кизларни хам жалб килиш заруратини тугдирди. Хотин-кизларнинг ишлаб чикаришдаги урни аста секин ижтимоий хаётдаги мавкеини, шу билан бирга никох, оила асосларини хам узгартирди. Бу жараённинг эса хам ижобий, хам салбий томонлари бор эди. Бир тарафдан хотин-кизлар мехнати аёл онгининг усишига, анъанавий акидаларни узгартиришга, "эркаклар ва аёллар уртасидаги мехнат таксимотини узаро алмашинув тамойиллари асосида тузиш"га имкон берди[4.46]. Бошка тарафдан эса аёлларнинг саноат корхоналарига бориб ишлашга мажбур булганликлари боис, оила асосларига зарар етди, оила муносабатлари бузилди. Аёлларнинг эркакларга асосий ракибга айланиши жинслар уртасидаги муносабатларнинг кескинлашишига олиб келди. Хотин-кизлар оммавий мехнати аёл аввалгидек оналик, рафикалик ва бекалик вазифаларини бажариб келаётганлиги учун уларни хаддан ташкари эксплуатация килишга олиб келди. Шу билан бирга иш куни жудаям узок булиб, аёлларнинг иш хаки корхонада худди шу ишни бажарадиган эркакларникига караганда анча кам эди. Иш берувчилар эса аёллар оилани бокмасликлари керак эди деб узларини оклардилар. Бундан ташкари аёлларни ёлланма ишчилар хукукларини химоя килувчи уюшмаларга кабул килишмасди. Мана шу факторларнинг барчаси оммавий чикишлар, узларининг манфаатлари ва хукукларини талаб килувчи хотин-кизлар ташкилотларини тузиш учун асос була оларди[7.57].

Юкорида келтирилган манбаларга кура феминизм илдизлари дастлаб тарихчилар томонидан урганилган булсада, феминизм хотин-кизлар харакатини

узида акс эттирмаган эди. Феминизмнинг илк таъсири уйгониш даври вакиллари яратган асарлардагина кузга ташланди. XVIII асрга келиб французлар томонидан кулланилган феминизм атамаси инглизлар маколасида пайдо булди. Эндиликда феминизм узида сайлов хукуки учун кураш ва феминист аёлни шакллантирди. Феминизм икки фактор яъни саноат тараккиёти ва протестантларнинг таъсири натижаси асосида кескин харакатга айланди. Харакат маслаги булган тенг хукуклилик урта синфнинг усишига ва аёлларнинг мехнат килишига имконият яратиб берди.

МУХ,ОКАМА

XX аср бошларида Буюк Британияда феминизмнинг биринчи боскичи содир булди. Бу даврда феминистлар компанияси икки карама карши гурухга булиндилар: тенгхукукдиликнинг конституцион тарафдорлари (suffragists) ва жанговор феминистлар (suffragettes)[ 8.30]. Биринчи гурух 1868 йил инглиз ёзувчиси ва хукукшунослик фанлари доктори М. Г. Фосетт рахбарлигида ташкил топган "Суфражистлар жамиятининг миллий федерацияси" га аъзо эдилар. Федерация "Ишонч. Катъият ва Бардош" шиори остида харакат килди ва либерал методлар асосида олиб борилган курашни тан олди. Федерация куплаб брошюралар нашр эттирди, аризалар билан мурожаат килди ва катта митинглар уюштирди. Федерациянинг аксарияти илмий унвонга эга булган аёллар, таникли жамоат арбоблари ва урта синфга мансуб аёллар эди. XX аср бошига келиб федерацияга ишчи аёллар келиб кушилди ва хотин-кизларнинг овоз бериш хукуки учун олиб борилаётган харакатнинг ижтимоий базасини кенгайтирди. Феминистларнинг жанговор гурухини Э. Панкхерст ва унинг кизи Кристабель бошкардилар. 1903 йил уларнинг рахнамолигида Xотин-кизлар ижтимоий-сиёсий иттифоки тузилди ва феминизмда янги жанговор (militant) йуналишни белгилаб берди. Иттифок аъзолари аёлларга овоз бериш хукуки берилмагунча хукумат билан хамкорлик килишдан бош тортди. Жамоат эътиборини тортиш максадида жанговор усуллардан фойдаланишди. Уларнинг радикал хатти-харакатлари самарали булди: матбуот эътибори уларда булди, уларни куллаб-кувватловчилар сони купайди.

Таъкидлаш жоизки, биринчи жахон уруши бошланишига кадар Буюк Британияда хотин-кизлар харакати кудратли сиёсий кучга айланди.

Феминистларнинг олиб борган кураши натижасида илк марта жахон тарихида аёллар овоз бериш хукукига эришдилар. Янги Зеландия 1893 йил., Австралия - 1902 йил, Норвегия - 1913 йил, Дания ва Исландия - 1915 йил, Канада - 1918 йил, АКШ - 1920 йил ва Буюк Британия - 1928 йил хотин-кизларга овоз бериш хукукини бердилар. Аёллар овоз бериш хукукига эришган булсаларда

реал хаётда бу хукук уз аксини топмади. Юридик тарафдан эркак ва аёлнинг тенг хукукли булиши хакикий тенгликни англатмади ва уларнинг шу оркали жамиятда уз мавкеига эга булиш фикри уз кучини йукотди.

Инглиз тадкикотчи Женни Мюррейнинг фикрига кура ХХ аср тарихчилар назарида "аёллар даври" хисобланди . Феминизмнинг биринчи боскичи инглиз аёлларига овоз бериш хукукини берган булсада, улар амалда буни куришмади. Уларнинг жамиятга курсатаётган таъсири сезилмади. Таълим олиш аёлларнинг жамиятда уз урнини топишда энг мухим соха эканлиги ва шу оркалигини аёл узлигини курсата олиши мумкин эканлигига ишонч хосил килинди.

ХХ асрнинг биринчи ярмида Англияда хотин-кизларнинг таълим олишига оид бир неча мухим ислохотлар утказилди. 1902 йилдаги таълим хакидаги конун (Education Act), кизларга имтиёзли хусусий урта таълим мактабларида ва университетларда укиш имконини берди. 1918 йилдаги Фишер таълим конуни эса 14 ёшдаги угил ва кизларга бепул мажбурий таълим олиш тизимини таклиф килди. 1919 йилда кабул килинган Гендер тенгсизлик конуни (Sex Disqualification Act) давлат хизматларида аёллар иштирокини таъминлашдаги барча тусикларга бархам берди. Хотин-кизларга берилган бундай конуний имконият кам булсада аёлларга тенг муносабатда булишга эришилди. Даврнинг таникли педагоглари бу конунни олий таълим олиш учун хотин-кизларга очилган дарвоза деб атадилар. ^онуннинг амалдаги ижроси сифатида Оксфорд университети 1920 йилда хотин-кизларни илмий даража (магистр ва докторлик даражалари) олиш учун укишга кабул килди. Бирок Кембриж университети асрнинг урталаригача хотин-кизларни укишга кабул килмади. Оксфорд ва Кембриж университетлари маълум даражада хотин-кизларни укишга кабул килишни рад этишсада, 1920 йилларда аёл талабалар ва укитувчиларга булган муносабат ижобий булди. Шу вактга келиб Буюк Британияда 14 коллеж ва университет хотин-кизларни уз даргохига кабул килаётган эди. Бу эса уз навбатида таълимнинг барча сохаларида аёлларнинг сонини купайишига олиб келди.

Таълим олиш аёллар онгида, дунёкарашида, фикрлашида узига ва жамиятга нисбатан маълум узгаришлар олиб келди. Улар жамиятда содир булаётган вокеаларга уз муносабатини билдира оладиган, уз фикрига эга аёлларга айландилар. Бундай хотин-кизлар жамиятда "янги аёл" тушунчасини вужудга келтирди. Бу тушунча аёлнинг барча хукукларини - унинг шахс сифатида ижтимоий шаклланишини, унинг иктисодий тарафдан эркинлигини англатди. Инглиз тадкикотчиси Лиза Тикнер "The Spectacle of Women: The Imagery of the Suffrage Campaign 1907-14" "Аёлнинг киёфаси: 1904 - 14 йиллардаги сайлов компаниясининг киёфаси" номли тадкикотида жамият учун "замонавий аёл" ёки "янги аёл" тушунчасининг мухимлигини таъкидлаб утади. Ёзувчиларга мурожаат

этган Л. Тикнер шундай ёзади: "Ёзувчилар учун янги тушунча булган "янги аёл"нинг иккита асосий омили мавжуддир, бу унинг нимага кодирлигини курсата олиши ва жамиятда уз урнига эга булишидир". Л. Тикнернинг фикрига кура инглиз ёзувчиларидан Томас Харди, Жорж Мередит ва Жорж Гиссинглар аёл мавзусига жиддий равишда ёндашдилар ва унинг мухим мавзу эканлигини асарлари мисолида курсата олдилар.

ХУЛОСА

Модернизм адабиётининг етук намоёндаларидан булган инглиз ёзувчиси Виржния Вульф аёл мавзусини юкори погонага кутарди. ХХ аср инглиз жамиятида аёл характерининг кескин узгарганлиги ёзувчи асрларида тасвирланди. Адибанинг "Тун ва кун" (Night and Day) романидаги Кэтрин Хилбери ва Мэри Дэтчит образлари билан бирга "Йиллар" (The Years) романидаги Роуз Паржитер образи ХХ аср инглиз адабиётидаги "янги аёл" образларининг намунаси булди. Кэтрин Хилбери Ральф Денхам билан биргаликда жамиятнинг индивидуал шахслари сифатида тенг маъсулият ва тенг иштирок асосида янги никох яратишга харакат киладилар. Мэри Дэтчит эса карьерани танлайди ва шу тарика суфражист аёл сифатида сиёсий ислохотларни куллаб кувватлайди. Роуз Паржитер жанговор "янги аёл" образида ижтимоий жараён ва ижтимоий тенглик учун хотин-кизларнинг анъанавий уйдирмаларини рад этади. В. Вульф кахрамонлари "янги аёл" типига айландилар ва америкалик журналист ва суфражист Рета Чайльд Доррнинг фикрига кура улар "инсон иркига ёрдам берувчи ледилар жамиятига эмас балки инсон иркига мансуб" аёллардир.

Фикримизга кура феминизмнинг биринчи тулкини адабиётда янги аёл тушунчасини шакллантириб берди. "Янги аёл" инглиз адабиётида турлича талкин этилди. Янги аёл характерини инглиз адибалари чукуррок англадилар ва асарларида янги аёлнинг характер кирраларини теранрок очиб бера олдилар. Виржиния Вульф билан бир каторда адабиётга кириб келган аёл ижодкорлар хам уз асарларида "янги аёл"нинг характер хусусиятларини намоён этувчи образларни яратдилар. Улар модернизм йуналишида ижод этмасаларда романларида, хикояларида аёл характерининг феминизм харакати натижасида юзага келган янги хусусиятларини асарларида гавдалантирдилар.

REFERENCES

1. Брандт Г. Философская антропология феминизма. Природа женщины. СПб., 2006. С.109

2. Брайсон В. Политическая теория феминизма. М., 2001. С. 150

3. Гендерный калейдоскоп. Курс лекций/Под. ред. М. М. Малышевой. - М., 2002.

4. Гендерные аспекты политической социологии / отв. ред. С. Г. Айвазова, О. А. Хасбулатова. М., 2004. С. 200

5. Tuttle L. Encyclopedia of Feminism. New York (Arrow Books), 1986. -P. 276.

6. Фурье Ш. Теория четырёх движений и всеобщих судеб. М., 1938. С. 190.

7. Феминизм в общественной мысли и литературе / сост. Е. Трофимова. М., 2006. С. 250.

8. Шмелева О. Н. Дискурсивный анализ феминистских текстов (На материале проблемно-портретных очерков германского политического феминистского журнала «ЕММА») автореф. дис. ... канд. филол. наук. Астрахань, 2006. С. 33.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.