Научная статья на тему 'ЖАДИДЛАРНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ СОҲАЛАР ИСЛОҲОТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ'

ЖАДИДЛАРНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ СОҲАЛАР ИСЛОҲОТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

722
168
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадидчилик / Ўрта Осиё / янги усул мактаблари / халқ таълими / миллий-маърифатпарварлар / Jadidism / Central Asia / New Methodist Schools / Public Education / National Enlightenmen

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Наргиза Кенжаева, Ирода Салимова

Мазкур мақолада XIX аср охири XX аср бошларида “жадидчилик” деб номланган миллий-тараққийпарварлик ҳаракатининг тарихига бағишланган масалалар ёритилган. Шунингдек, маърифатпарварликдан тортиб, то кучли сиёсий ҳаракатгача бўлган ривожланиш босқичлари кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CONTRIBUTION OF JADIDS TO SOCIAL AND CULTURAL REFORM IN CENTRAL ASIA

This article deals with the history of the national-progressive movement called "Jadidism" in the late XIX early XX centuries. It also outlines the stages of development from enlightenment to strong political action.

Текст научной работы на тему «ЖАДИДЛАРНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ СОҲАЛАР ИСЛОҲОТИГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ»

ЖАДИДЛАРНИНГ МАРКАЗИЙ ОСИЁДА ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ СОХДЛАР ИСЛОХОТИГА ЦУШГАН ХИССАСИ

Наргиза Кенжаева Ирода Салимова

Тошкент вилояти Чирчик давлат Сурхондарё вилояти KyM^ypFOH

педагогика институти тумани 1 -умумий урта таълим

мактаби

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада XIX аср охири - XX аср бошларида "жадидчилик" деб номланган миллий-тараккийпарварлик харакатининг тарихига баFишланган масалалар ёритилган. Шунингдек, маърифатпарварликдан тортиб, то кучли сиёсий харакатгача булган ривожланиш боскичлари курсатиб утилган.

Калит сузлар: жадидчилик, Урта Осиё, янги усул мактаблари, халк таълими, миллий-маърифатпарварлар

THE CONTRIBUTION OF JADIDS TO SOCIAL AND CULTURAL

REFORM IN CENTRAL ASIA

Nargiza Kenjaeva Iroda Salimova

Chirchik State Pedagogical Institute of 1st comprehensive school of Kumkurgan Tashkent region district of Surkhandarya region

ABSTRACT

This article deals with the history of the national-progressive movement called "Jadidism" in the late XIX - early XX centuries. It also outlines the stages of development from enlightenment to strong political action.

Keywords: Jadidism, Central Asia, New Methodist Schools, Public Education, National Enlightenmen

КИРИШ

XIX-XX аср оралотида Татаристонда пайдо булган жадидчилик харакати, кейинчалик Бухоро, Хива ва Туркистонга ёйилди. Жадидлар мактаб, маориф, адабиёт ва санъат сохаларида ислохотчилик ишларини амалга ошириш билан бирга, халкнинг маданий, маърифий жихатдан хам онгини устиришга катта эътиборларини каратдилар. Урта Осиё хонликларида руслаштириш сиёсатининг бошланиши миллий зиёлиларнинг асосли таъсирланишларга сабаб булди. Урта Осиёда миллий зиёлиларнинг ва мулкдорлар катламининг бир кисми жадидчилик харакатининг ижтимоий таянчи булдилар.

Жадидчилик харакати дастлаб, мусулмонлар учун европача таълим тизимини олиб кириш зарурияти билан, эски мусулмон таълим тизимини ислох килиш ортида бошланган маданий харакат эди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Жадидчилик харакатининг асосчиси, тарFиботчиси Исмоил Гаспринский, Кримдаги мусулмон диний мактабида, Симферопол давлат эркаклар гимназиясида, Воронеж харбий билим юртида, кейинчалик Иккинчи Москва харбий гимназиясида таълим олган. 1883-1914 йилларда Бохчасаройда "Таржимон" газетасини нашр эттирди.

XIX аср охири-ХХ аср бошларида Туркистонда маърифатпарварлик FOяларининг асосий куйчиси булган жадидчиларнинг дастури куйидагича эди:

биринчидан, мусулмон халк таълимида ислохотлар олиб бориш ва маданият, фан ва техника хаётий мухим булган сохаларда юкори малакали мутахассислар тайёрлаш;

иккинчидан, тайёрланган юкори малакали мутахассислардан Туркистоннинг иктисодиёти, саноати ва кишлок хужалигини ривожлантиришда фойдаланиш;

учинчидан, халкнинг турмуш даражасини кутариш ва фаровонлигини ошириш;

туртинчидан, миллий сармояни шакллантириш, мулкдорлар ва бой одамларнинг купайишига кумак бериш;

бешинчидан, малакали махаллий мутахассислар ёрдамида жамият ва давлат хаётида туб ислохотларни амалга ошириш.

Жадидлар харакатининг ахамияти шу билан хам мухимки, улар нафакат эскирган мусулмон халк таълимини тизимини ислох килибгина колмасдан, миллий нашр, адабиёт ва театрга хам асос солдилар.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Маълумки, Туркистон адабиётининг илдизлари бир неча аср кадимий даврларга бориб такалади. Бирок, XX асрга келиб халкнинг хакикий хаётини, уларнинг ташвишлари, орзу-умидларини акс эттирган, халкни уЙFOтишга кодир булган адабиётни яратишга эхтиёж сезилди. Жадидчилар тил буйича, мазмун мохияти буйича халкка якин ана шундай адабиётни яратдилар.

Янги адабиётнинг асосчилари булган Фитрат ва Чулпон биринчи булиб арузнинг анъанавий шеърий вазнидан воз кечиб, OFзаки халк шеъриятига хос,бармок вазн шеъриятига мурожаат килдилар. Ватанпарварлик ва озодлик FOялари билан куйланганбу шеърлар, халк оммасига катта таъсир курсатди. Жадидларнинг маърифатпарварик, мустамлакачиликка карши ва

хурриятпарварик FOялари нафакат шеъриятда, балки насрда хам ёркин гавдалантирилди. Шуниси ахамиятлики, М. Бехбудий публицист ва ношир сифатидакуринишдан олдин, биринчи узбек пьесаси "Падаркуш"ни (1911 й.) ёзди. Мазкур пьеса 1913 йилда сахнага олиб чикилиб, узбек театрига асос солинди. Театрнинг ахамиятини, томошабинларга таъсирини яхши билган М. Бехбудий ва унинг издошлари 1910 йилларда уша замоннинг долзарб мавзуларида, гиёхвандлик, туй-хашамларнинг халк учун хонавайрон харажатлари, феодал-бойларнинг аёлларга муносабати ва маърифатсизликнинг фожиали окибатлари ва хк. ёритилган ундан ортик пьесалар ёздилар. Бу пьесалар асосида сахналаштирилган спектакллар томошабинарларда катта акс -садо берди. Биринчи жадид театр труппаси,театр - бу кенг оммага мулжалланган адабиёт, спектакл эса - вокеа-ходисалар сахнада булиб утадиган роман эканлигини курсатиб бериб, узининг спектакллари билан бутун Туркистон улкасини айланиб чикди.

Юкорида кайд этилганидек, 1917 йилга кадар жадидчилик харакатининг дастури йук эди. Фитратнинг "Мунозара" ва "Сайёх хинди" асарлари 1917 йилгача жадидчиларнинг норасмий дастури булиб хизмат килган. 1917 йилда Фитрат иштирокида ёзилган "Бухорода ёш бухороликлар кумитаси лойихаси" бизгача етиб келган ноёб юридик хужжат хисобланади. "Ер-сув масалалари", "вакф ерлари" "Хдрбий ишлар", "Молиявий ишлар", "Ички ишлар" ва бошка масалаларни уз ичига олган, 13 булимдан иборат мазкур лойиха хужжати, хокимиятни кулга киритишни ва кейинчалик улкани бошкаришни максад килган ёш бухороликлар партиясининг сиёсий дастурига ухшаб кетади.

Лойихада жадидларнинг асосий фаолияти булган маърифатга хам катта эътибор каратилган.

"Мамлакатда давлат маблаFлари хисобига очилган барча таълим муассасаларини бошкариш учун, - деб ёзадилар, "Лойиха" муаллифлари, -масалан, укитувчиларни тайинлаш, олий таълим муассасини очиш, дастурлар тузиш ва хк. учун маориф вазири тайинланиши лозим.

Давлат ва вакф мактабларидан ташкари, хар ким мактаб очиши мумкин. Бунга тускинлик килишга хеч кимнинг хакки йук. Таълим муассасаларини тамомлаганларга Олий педагогика кенгашининг иштироки билан маориф вазири белгиланган дипломларни топширади. Масалан, мулла, укитувчи, муфти, кози (судья) ва б. тоифасига мансублик диплом."

Маърифатпарварлик максадларидан сиёсий вазифаларга утганбухоролик жадидлар сафида юзага келган вазиятни англаш учун Фитрат билан бирга ёш бухороликлар фиркасини бошкарган Файзулла Хужаевнинг "Бухорода инкилоб тарихига доир" китобига мурожаат килиш зарур.

"Бухоро жадидчилик харакатини назарда тутиб, - деб ёзадиФайзулла Хужаев, жадидчилик харакати, 1914-1915 йилларда инкирозни бошидан утказди. Икки томонлама цензура босими остида нашр этилаётган газета ва журналлар ёпиб куйилди ва конуний жамоага амир маъмуриятининг асоссиз айбловлари кучайтирилди.

Истамбул ва Оренбург шахарларидан укишдан кайтган купгина ёшлар, сиёсий вазифаларни аник шакллантириб, сиёсий талабларни илгари суришни таклиф этишлари хам бу ходисаларга катта таъсир курсатди.

Бу янги талаблар жадидчилик харакатида дастлабки табакаланишни келтириб чикарди.

Биринчи табака, эски фикр мулохазаларни узида саклаган катор жадидчилар.

Иккинчиси эса, асосан ёшлардан таркиб топган чап канот".

Тошкентлик ва фарFOналик жадидчиларнинг бухоролик сафдошларидан фарки, 1914-1915 йилларда инкироз вазиятида эмас эдилар.

Чулпон, Тавалло, Авлонийларнинг энг яхши шеърий ва наср асарларини "Садои Туркистон" ва "Садои ФарFOна" газеталарида нашр этилди. Бехбудий, Хужа Муин, Нусратулла Кудратулла каби ёзувчиларнинг пьесалари асосида сахна куринишлари намойишини амалга оширди. 1916 йил кузFOлони билан боFлик митинглар ва намойишлар, жадидчилик харакатига катта жушкинлик берди. Айнан уша вактда жадидчилар тула маънода эзилган халк манфаатларининг ифодачиси булди.

Октябр инкилобидан кейин, жадидларнинг ташаббуси билан 1917 йил Куконда Туркистон автоном хукумати урнатилганлиги эълон килинди. Фитрат Туркистон мухторияти эълон килинган 27 ноябр тунини "миллий лайлатулкадримиз" деб атади. Бирок 1918 йилнинг февралида совет кушини автоном хукуматни тор-мор этиб, жадидчиларга какшатгич зарба берди. Натижада, 1920 йилдан кейин уларнинг бир кисми большевиклар томонига утишга мажбур булди. Жадидларнинг колган кисми совет муассасаларида ишласада, узларининг FOяларига содик колган холда вазифасини бажаришни давом эттирди. Жадидлар 1920 йилларнинг бошида "Нашри маориф" жамиятини тузиб, маданий меросни - китоблар, кадимий ёдгорликлар, амалий санъат асарлари ва хк. йук килишга йул бермасликка харакат килди.

Совет тарихчилари жадидларни миллатчиликда, рус халкига нисбатан ёмон куриш рухида тарбияланганлигида, халк оммасидан узоклашганликда, миллий буржуазияни куллаб-кувватлашга булган интилишда айблайди. Агар бу хакикат булганда, унда Туркистон автоном хукумати таркибида на рус, яхудий, поляк, козок миллатига мансуб хеч ким булмас эди; Мунавваркори Абдурашидхонов, Салимхон Тиллахонов, Фитрат, Чулпон, Боту ва б. рус

аёлларига уйланмас эди. М. Бехбудий узбек ва форс тилларидан ташкари, рус ва европа тилларидан яна битта тилни урганишни назарга тутиб, "иккита эмас, туртта тилни урганиш лозим" деган шиорни кутариб чикмас эди.

Собик жадидлар Файзулла Хужаев, Фитрат, Мунавваркори Абдурашидхонов ва бошкалар, маориф, фан, маданият, кишлок хужалиги ва б.сохалардаюкори малакали миллий кадрлар тайёрлашга алохида эътибор каратди. Мазкур максад билан 20 - йилларнинг бошида Германияга иктидорли УFил кизларни укишга юборди. Бухоро ва Туркистон республикалари бошликлари Файзулла Хужаев ва Турар Рискулов ва б. 1922-1923 йилларда Германияга ташриф буюриб, туркистонлик ёшларнинг хаёти билан кизикиб, муваффакиятли таълим олишларига доимо Fамхурлик килдилар. Бирок, большевик бошликлари томонидан собик жадидларнинг фаолиятига назорат кучайтирилди. Масалан, Махмудхужа Бехбудий 1919 йилда узининг дусти Мардонкули билан Парижга конференцияда иштирок этиш учун жунайди. Улар Бухоро амирлиги худудида хибсга олинади ва амир жаллодлари томонидан улдирилади. Мухториятнинг бошка аъзолари Убайдулла Хужаев, Саидносир Миржалилов ва "Миллий иттиход" махфий ташкилотининг бошлиFи Мунавваркори Абдурашидхонов ва б. 1923 йилдан бошлаб катаFOнга учрайди. Убайдулла Хужаев карийиб 1 йил татар сиёсий арбоби Ильяс Алкин билан бирга Бутирской камокхонасида хибсда сакланади. Мунаввар кори Абдурашидхонов 1929 йилнинг охирида "Миллий иттиход" аксилинкилобий ташкилот бошл^и сифатида айбланади. 1930 йилда дусти Салимхон Тиллахонов, Саид Ахрорий ва б. билан биргаликда отиб ташланади ва Ваганьков кабристонида махфий кумилган. 1937 йилнинг охирларида, давлат арбоблари Файзулла Хужаев, Турор Рискулов, Алихон Буклихоновлар хориж разведкаси аЙFOкчиси айблови остида, миллатчи, пантюркчи, совет хокимияти сиёсатига карши етук курашчи сифатида кузга куринган ёзувчилар, олимлар, Абдурауф Фитрат, Гози Олим Юнусов, Абдулла Кодирий, Чулпон, Булат Солиевлар отиб ташланди. Шундай килиб, 30 йилларнинг охирига келиб туркистон жадид харакатининг отиб ташланмаган биронта арбоби колмади. Бу барча машхур ёзувчилар, маърифатпарварлар, педагог ва мадраса укитувчилари СССР НКВД кули билан йук килинди.

ХУЛОСА

Туркистонда жадидлик харакатининг окибатлари ута фожиали булди. Жадидларнинг узи катаFOнга учради ва йук килинди. жадидчилик харакатига большевиклар томонидан бархам берилди. Чунки жамиятни мустамлакачилик асоратидан олиб чикишвамиллий-давлат курилиши концепцияси илгари сурилган булиб, бу совет тузумига ва унинг кулашига тахдид солаётган эди. Узининг фожиали якунига карамасдан, жадидлар томонидан асос солинган

миллий озодлик харакатлари, миллий узликни англашнинг усишига кумак берди. миллий озодлик FOяларининг шаклланиши ва ривожланишида катта роль уйнади. Жадидларнинг таълимоти хакикий эди, барча илFор ва хур фикрловчи ёшларни узига жалб этди.Жадидларнинг шак-шубхасиз тарихий хизмати, уларнинг маърифатпарварликдан бошлаб, жамиятни ислох килишга уринишлари, тараккиёт учун энг мухим деб хисобладилар. Уларнинг шиори -миллий доирада чегараланиб колмаслик ва шу билан бирга буюк ватанпарварлик ва уз мамлакатига мухаббат куйиш, мустамлакачилик асоратидан кутилиш истаги уларни окилона харакатларга ундади.

REFERENCES

1. Н.С.Кенжаева (2020). XX асрнинг 30-йилларида помир ва унга туташ минтакаларда амалга оширилган илмий экспедицияларнинг комплекс тадкикот фаолиятига доир: ахамияти ва узига хос хусусиятлари // FarDU ilmiy xabarlar. 4.

2. Османов Ю.Б. Просветитель Востока Исмаил Гаспринский. Симферополь. 2014, С. 12.

3. Н.С.Кенжаева (2020). СССР ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ ЭКСПЕДИЦИЯЛАРИНИНГ ТОЖИКИСТОН САНОАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИКДБОЛЛАРИНИ УРГАНИШГА КУШГАН ХДССАСИ (ХХ АСРНИНГ 30-ЙИЛЛАРИ) // УТМИШГА НАЗАР № 2.

4. Фитрат А. Рассказы индийского путешественника // Звезда Востока, 1990, № 7. С. 134.

5. Н.С.Кенжаева (2020). Урта осиё давлат университети (САГУ) олимларининг помирга уюштирилган экспедицияларда иштироки (1923-1928 йилл ) // ILIM ham JAMIYET № 2. С. 56-58.

6. Ходжаев Файзулла. Избранные труды. В 3 томах. Т. 1. Ташкент: Фан, 1970. С. 128.

7. J.N. Abdurakhmanova, S.B. Jumaeva, U.K. Ismailov (2020). The Importance of Shrines in The Spiritual Life and Mentality of Uzbek People // International Journal of Psychosocial Rehabilitation 24 (09) 2389- 2398.

8. G'afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of the Beginning of the "Great Game". Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.

9. Abdurakhmanova, J. N. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(5), 212.

10. Mardonov, Sh., Toshtemirova, S., Ahmadjonov, B., & Koshanova, N. (2020). Structure and Mechanisms of Action of The Educational Cluster. International Journal of Psychological Rehabilitation, 27(07), 8104-8111.

11. Н.С.Кенжаева (2018). "Туркестанский сборник"нинг яратилишига доир айрим мулохазалар // Тарихий манбашунослик муаммолари. С. 89-94.

12. О.А.Махмудов Н.С.Кенжаева (2017). Религиозная ситуация и предпосылки принятия ислама в Золотой Орде // XIII Фаизхановские чтения. Наследие Золотой Орды в государственности и культурных традициях народов Евразии: материалы международной науч- но-практической конференции. Санкт-Петербург, 4-6 мая 2016 г. С. 469-474.

13. Тоштемирова C (2019). Узбекистонда коллективлаштириш ва унинг окибатларини урганишга доир мулохазалар. Тафаккур зиёси № 3 -Б. 78-80.

14. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020). Order of Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX - Early XX Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of Psychological Rehabilitation, 24(07), 8034-8042.

15. Toshtemirova, С., Жолдасов, И. (2019). Бiлiмдi адамгершшкке баулу идеясыныц кажетлп // «Actual problems of society, education, science and technology: status and prospects of development» collection of scientific papers of the ii international scientific-practical conference. Актубе. P. 17-23.

16. Н.С.Кенжаева (2019). Вклад российских ученых в изучение Памира и Припамирья в составе Таджикской комплексной экспедиции 1932 года // Гуманитарное измерение в истории российско-узбекистанских связей. С. 79-86.

17. G'afforov, Y., Nafasov, A., & Nafasova, Z. (2020). From the History of the Beginning of the "Great Game". Journal of Critical Reviews, 7(11), 2798-2802.

18. Раимова, А. (2016) Образование в Ташкенте во время завоевания Средней Азии Царской Россией. Tarix talimi va tadqiqotlarining dolzarb masalslsri. Ilmiy maqolalar to'plami, 141-143

19. Тошев, С. (2020). Узбекистоннинг совет мустамлакачилиги даври тарихини урганишда турк тилидаги манбаларни урни. In Тарихий манбашунослик, тарихнавислик, тарих тадкикотлари методлари ва методологиясининг долзарб масалалари (pp. 121-127)

20. Раимова, А. (2015) Начало урбанизации Ташкентского оазиса. Talim, tarix va xotira. Ilmiy maqolalar to'plami, 12-15

21. Matchonov S. (2020). Adabiyot darslarida Tahlil va talqin uyg'unligi // Til va adabiyot ta'limi. 7-son. -B. 8-11.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.