Научная статья на тему 'О дате смерти Саида Насырхана Тюры Камалхан Тюры угли'

О дате смерти Саида Насырхана Тюры Камалхан Тюры угли Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
211
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
“басмач” / джадид / репрессия / коллективизация / историография / Туркестанская автономия / ОГПУ / энциклопедия. / “basmach” / jadid / repression / collectivization / historiography / Turkestan autonomy / OGPU / encyclopedia.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дилшодбек Хомидов

В статье с помощью отечественных и зарубежных источников подробно анализируется дата смерти известного джадидского просветителя Саида Носирхана Тюра Камолхана Тюра огли, занимавшего пост министра народного образования Туркестанской автономии.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

On the date of the death of Said Nosirkhan Tura Kamolkhan Tura ugli

The article provides a detailed analysis of the date of death of Said Nosirkhan Tura Kamolkhan Tura ugli, a well-known Jadid enlightener who served as the Minister of Public Education of the Turkestan Autonomous Region, with the help of national and foreign sources.

Текст научной работы на тему «О дате смерти Саида Насырхана Тюры Камалхан Тюры угли»

Science

through time and space

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

On the date of the death of Said Nosirkhan Tura Kamolkhan Tura

ugli

Dilshodbek KHOMIDOV!

Andizhan State University

ARTICLE INFO

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

5 April 2021

Keywords:

“basmach”,

jadid,

repression,

collectivization,

historiography,

Turkestan autonomy,

OGPU,

encyclopedia.

ABSTRACT

The article provides a detailed analysis of the date of death of

Said Nosirkhan Tura Kamolkhan Tura ugli, a well-known Jadid

enlightener who served as the Minister of Public Education of the

Turkestan Autonomous Region, with the help of national and

foreign sources.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Саид Носирхон Тура Камолхон Тура Углининг вафоти санаси

хусусида

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар:

“босмачи”,

жадид,

катаеон,

коллективлаштириш,

тарихшунослик,

Туркистон мухторияти,

ОГПУ,

энциклопедия.

Маколада Туркистон мухторият халк маорифи вазири

лавозимида фаолият курсатган таникли жадидчи-

маърифатпарвар Саид Носирхон тура Камолхон тура

Углининг вафоти санаси хакидаги маълумотлар миллий ва

хорижий манбалар ёрдамида атрофлича тахлил килинган.

1 basic doctoral student of the Department “History of Uzbekistan” of Andizhan State University, Andizhan, Uzbekistan

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

О дате смерти Саида Насырхана Тюры Камалхан Тюры угли

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В статье с помощью отечественных и зарубежных

басмач’, источников подробно анализируется дата смерти

ади

rroupocens известного джадидского просветителя Саида Носирхана

коллективизация, Тюра Камолхана Тюра огли, занимавшего пост министра

историография, народного образования Туркестанской автономии.

Туркестанская автономия,

ОГПУ,

энциклопедия.

Узбекистон Республикаси Президентининг “Мамлакатимизда Узбек тилини

янада ривожлантириш ва тил сиёсатини такомиллаштириш чора-тадбирлари

тугрисида”ги фармонида “давлат тилининг софлигини саклаш, уни бойитиб бориш

ваахолининг нутк маданиятини ошириш сохасида амалга оширилиши зарур булган

ишлар каторида “лотин ёзувига асосланган Узбек алифбосида «Узбекистон миллий

комуси» жилдларини нашр этишни боскичма-боскич купайтириб бориш” алохида

кайд килинган. Хусусан, Фармоннинг 3-иловаси 9-бандида “Лотин ёзувига

асосланган Узбек алифбосида «Узбекистон миллий комуси» жилдларини нашр

этиш” белгиланган.

Миллий энциклопедиянинг иккинчи нашрини тайёрлаш жараёнида аввалги

нашрда берилган маълумотларни тубдан янгилаш, мазмунан бойитиш, маънавий-

сиёсий жихатдан эскирган маколаларни чикариб ташлаш, тарихий шахслар

тугрисидаги маълумотларни тулдириш, мазмунан бойитишга катта эътибор

берилиши шубхасиз. Чунки, миллий энциклопедиянинг аввалги нашри томларидан

Урин олган айрим маколаларда хатолик ва чалкашликлар, тарихий шахслар

таваллуд ё&ки вафоти саналарида ноаникликлар учрайди. Масалан, таникли

маърифатпарвар Носирхон тура Камолхон тура углининг вафоти санаси миллий

энциклопедия ва бошка илмий тадкикотларда турлича курсатиб келинмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев 2020 йил 31 августда

“Шахидлар хотираси” хиёбонига ташриф буюрганида совет тузуми даврида

нохакдан катагон килинган буюк аждодларимизни хотирлаб, улар хусусида: “бу

инсонлар хакикий етакчилар, илкор зиёлилар, адабиёт, маданият намояндалари,

бошкача айтганда, миллатимизнинг, халкимизнинг энг сара вакиллари эди.

Тасаввур килинг, агар улар кататон килинмаганида Ватанимиз ривожи учун, илм-

фан, иктисодиёт, маданият ва адабиётимиз учун кандай буюк ишлар килган булар

эди, халкимизни олдинга бошларди. Шу билиб туриб килинган. Бугун буни армон

билан эслаймиз”, дея таъкидладилар.

Ватанимиз тарихида узининг муносиб Урнига эга булган, бирок, бой ва чукур

маънога эга булган илмий мероси халигача батафсил Урганилмаган тарихий

шахслардан бири Носирхон тура Камолхон тура Утлидир. У 1871 йилда Наманган

вилоятининг Косонсой туманида тутилган. У дастлабки таълимни отасининг

мактабида ва мадрасасида олганидан сунг Бухорода, Кобул, Дехли, Багдод ва Хижоз

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

шахарларида тахсил олган. Туркистонга кайтгач (1912) Наманган шахар козиси

булган, 1913 Йилдан жадидчилик харакатининг фаол аъзосига айланган. Туркистон

57

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

мухторияти хукумати маориф вазири (1917 - 1918), совет хокимиятига карши олиб

борилган харакат рахбарларидан бири, йирик уламо булган.

Бугунги кунда энциклопедия ва бошка илмий китоблар хамда интернет

нашрларида Носирхон тУранинг вафот этган вакти хакида турлича карашлар

учрамокда.

Макола умумбашарий эътироф этилган тарихий тадкикот усуллари - тарихий-

хронологик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида

ёзилган. Унда Носирхон тура Камолхон тура Углининг вафоти хакидаги маълумотлар

таккослаш оркали ёритилган. Мавзуни Урганилганлик масаласида таъкидлаш

жоизки, Узбекистон мустакилликка эришгач Туркистондаги жадидчилик, миллий-

озодлик харакатлари, Совет давлатининг коллективлаштириш сиёсати ва унга

карши халк харакатлари, жумладан, Саид Носирхон тура Камолхон тура Ууглининг

хаёти ва фаолияти хакида бир катор янги маълумотлар илмий муомалага киритилди.

Атокли тарихчи олим, профессор Р.Т. Шамсутдиновнинг “Босмачилик хакида Уйлар”

(Мулокот журнали 1993 йил 5-6-сонлар) номли илмий маколаси, “Тарихнинг

хасратли сахифалари” (Тошкент. “Шарк”, 2006), “Катагон килинган юртдошларни

хотирлаб” (Тошкент. “АкадетпазВг” 2018) каби асарларида, шунингдек, профессор

К.Ражабовнинг “20-йилларда Фаргона водийсидаги истиклолчилик харакатининг

таникли гоявий мафкурачилари ва Йулбошчилари” (“Узбекистонда ижтимоий

фанлар” журнали, 1998 йил №10-11) номли маколасида Носирхон тура Камолхон

тура углининг хаёт йули билан боглик айрим маълумотлар тарихийлик, илмий

холислик нуктаи назаридан урганилган.

Совет даври тарихий китобларида Туркистон Мухторияти Халк маорифи

вазири Саид Носирхон тура Камолхон тура Утли хакида деярли маълумот

берилмаган. Факатгина айрим тарихий китобларда Носирхон туранинг 1929-1930

Йилларда истиклолчилик харакатидаги иштироки масаласига бироз тухталиб

Утилган. Бу даврда яратилган асарларда Носирхон туранинг фаолияти тула

ёритилмаганлигининг сабабларидан бири Носирхон тура шахси ва ижтимоий-

сиёсий фаолиятига доир маълумотларнинг Узбекистон ССР ва СССР хавфсизлик

хизмати (ОГПУ-НКВД-МГБ-МВД- КГБ) архивларида махфийлаштирилганлигидир.

Шу боисдан хам, бугунги кунда тарихшунослигимизда Носирхон туранинг вафот

санаси хакида уч хил караш: унинг жангда улгани; суд хукмидан сунг отиб

Улдирилгани; тахминан 1930-1931 йилларда ёхуд 1938 йил 3 сентябрда Андижон

камокхонасида вафот этгани хакидаги фактлар маълум булиб, бу фактлар бир-

бирини инкор килади. Куйида уларнинг айримларини келтириб, тахлил киламиз.

1957 йили Тошкентда УзССР Фанлар академияси нашриётида тарих фанлари

номзоди Х.Т. Турсунов масъул мухаррирлигида чоп этилган “В боях за советскую

власть в Ферганской долине. Воспоминания участников октябрской революции и

гражданской войны. 1917-1923 гг.” китобида фукаролар уруши иштирокчиси

Бойтматов Йулдошнинг хотиралари “Эпизоды из героических боев советских

войск” номи остидачоп этилган булиб, унда "Косонсойда йирик эшон Носирхонтура

беш йигити билан, Ёкуббек Ваала олти йигити билан ахолини талашни давом

эттирдилар. Лекин тез орада Ёкуббек ва Носирхонтура жангда Улдирилдилар"[1.50]

деб кайд этган, лекин макола мазмунидан бу вокеалар качон содир булганини

аниклашнинг деярли иложи Йук.

58

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

Мустакиллик Йилларида узбек тарихшунослигида Носирхон тура Камолхон

тура Утлининг вафоти санаси хакидаги илк маълумоттаникли тарихчи олим Боймирза

Хайитнинг “Турон тарихи” журналида М.Х. Эрктурк тахаллуси билан чоп этилган

“Сайид Носирхон Тура” номли маколасида куйидагича келтирилган: “1938-нчи йил

июль ойинда Носирхон Туранинг кизи Зулайхо хонимдан тезда Тура Куреонга

келувим хакинда бир мактуб олдим. Мактубда чакирилишим сабаби курсатилмаган.

Турамнинг хузурига бормасдан олдин Ахрор Хожа билан учрашдим. Ул киши менга

Андижондан хабар келганлигини, турамнинг хозирга кадар ул ерда камокда

булганлигини ва, нихоят, 3.9.1938-нчида камокда вафот этганлигини билдирди....” -

деди[2. 20-22]. Бу маълумот кейинчалик бошка тарихчилар томонидан хам

фойдаланилган. Биз, профессор Р.Т. Шамсутдинов билан Носирхон туранинг Учкургон

шахрида яшовчи набираси (Хасанхон туранинг кизи) Мансурахон Носирова билан

учрашиб, сухбатлашган чогимизда мазкур маълумот хакида сураганимизда у бизга

Носирхон туранинг Зулайхо исмли кизи булмаганини айтди.

Боймирза Хайитнинг ушбу маколасини тахлил килар эканмиз, унда

“Носирхон Туранинг Бузрукхон исмли угли 1938-нчи йилнинг тамуз ойида НКВД

жосуслари томонидан Кашгар Йулида тутилиб камокга олиниб, НКВД кишилари

ёнидан Носирхон Тура томонидан Кашкардаги Оппок Хужа авлодларидан бирисига

ёзилгкон бир мактуб топилгон. Бу мактуб сабабли Носирхон Тура хозирон ойининг

бошларинда камокка олинди”[2.20-22|], деган маълумот учрайди. Агар ушбу

маълумотни хам киёсий тахлил киладиган булсак, Носирхон тура 1930 йил кулга

олинишидан аввал угли Дадахон эшон кулга олинади ва унинг ёнидан Носирхон

тура ёзган хат топилади. Бунга кура хулоса киладиган булсак, муаллиф 1930 йилда

булган вокеалар ва исмларни чалкаштириб юбормокда.

Носирхон тура Камолхонтура углининг вафот санасига аниклик киритмокчи

булар эканмиз, бу борада таникли тарихчи олим Кахрамон Ражабов хам бу хакда

турли хил маълумотлар келтирганини гувохи булишимиз мумкин. Улардан

биринчиси “Узбекистонда ижтимоий фанлар” журналининг 1998 йил №10-11-

сонида Yon этилган “20-йилларда Фартона водийсидаги истиклолчилик

харакатининг таникли гоявий мафкурачилари Ba йулбошчилари” номли макола

булиб бу маколада К. Ражабов Носирхон туранинг вафоти санасини 1938 йил деб

курсатади [3.30].

К. Ражабов Узбекистон миллий энциклопедиясининг 6-томидан Урин олган

Носирхон тура хакидаги маколасида эса бу маълумотга аниклик киритиб, Носирхон

турани вафот этган санаси сифатида 1938 йилнинг 3 сентябрини курсатган [4.401].

2017 йил 12 октябрь куни булиб утган “Узбек миллий давлатчилиги тарихида

Туркистон Мухторияти” номли конференциядаги Кахрамон Ражабов “Туркистон

Мухторияти хукумати вазирларининг фаолияти ва кейинги такдири” номли

маколасида Носирхон туранинг вафот санаси хусусида тухталиб: “айрим

манбаларда курсатилишича, кататон килинган Носирхон Тура 1935 йил 27

сентябрда камокда вафот этган”[5.58] деб курсатади.

Тарих фанлари доктори, профессор Р. Шамсутдинов "Мулокот” журналининг

1993 йил 5-6-сонларидаги "Босмачилик хакида уйлар” номли маколасида Носирхон

туранинг фаолиятига тухталиб, унинг вафот этган вактини эмас вафоти сабабини

куйидагича тавсифлаган: “20-йиллар охири 30-йиллар бошида Урта Осиёда,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

жумладан, Узбекистонда хаксизлик, зулм, адолатсизликка карши босмачилик

59

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

харакати яна юзага келади. Босмачиликка карши кураш никобида куплаб бегунох

кишилар жисмонан Йук килинди, сургун килинди. Шундайлардан бири Носирхон

Тура Шуролар томонидан отиб ташланди"[6.29-30].

Р. Шамсутдиновнинг бошка бир маколасида эса куйидаги маълумот келтириб

Утилади: “Учлик”нинг 1930 Йил 27 октябрдаги йигилишида Носирхон тура

Камолхонтураев иши курилган. By машхур мударрис 1917 йил Февраль

инкилобидан Октябрь тунтаришигача булган даврда Наманган шахар думасининг

аъзоси булган. 1917 Йил ноябрида Туркистон мухторияти хукуматининг вазири

лавозимида ишлаган. Истиклолсеварлиги билан танилган бу зиёли 1925 Йили

камалиб, 1928 йилгача сургунда булган. 1930 йилга келиб, яна камокка олинган ва

отувга хукм килинган [7.193].

“Водийнома” журналининг 2017 Йил №3-сонидаги М.Х. Эрктурк ва Р.Т.

Шамсутдиновларнинг “Саид Носирхон тура - маориф вазири (1871-1938)”

маколасида Носирхон туранинг вафоти хакида куйидаги маълумотлар кайд

этилган "1938-нчи йил июль ойинда Носирхон Туранинг кизи Зулайхо хонимдан

тезда Туракургонга келувим хакинда бир мактуб олдим. Мактубда чакирилишим

сабаби курсатилмаган. ТУурамнинг хузурига бормасдан олдин Ахрор Хожа билан

учрашдим. Ул киши менга Андижондан хабар келганлигини, турамнинг хозирга

кадар ул ерда камокда булганлигини ва, нихоят, 3.9.1938-нчида камокда вафот

этганлигини билдирди. Ахрор Хужага: “Турам камалиш вактинда хаста эдими?» -

деб берган сурогимга у: «Йук, хаста эмас эди. Бирок нихоят даражада асабийлашган

эди...” - деди. Мархум Носирхон Туранинг уйига кирдим. Хонимлар ва у кишининг

кариндош-уруглари билан бир неча соатлар сухбатда булдим... фотиха укишиб

барчамиз келган еримизга кайтдик. Вакт нихоят сикик эди. НКВД кишилари

кетимиздан пойлаб юрубдурми деб хар биримиз хадиксирар эдик. Бунинг учун дуо

айлаб, аъзоларига хавфни кучайтирмайлик деган фикр билан тезда таркалишдик.

Мархум Турамнинг жасадини кура олмадик. Турамнинг бир кизи ва бир набираси

Андижон турмасининг олдида хафталарча «дадамизнинг жасадини берингиз» деб

йиглаб фигонлар килдилар. Лекин талаб окибатсиз колди..."[8.86] дея кайд этилган.

2003 йили Тошкентда "Маънавият” нашриётида "Истиклол кахрамонлари”

серияси билан туркум китоблар чоп этилган булиб, бу тупламлардан бири

“Мунаввар кори Абдурашидхонов. Танланган асарлар” китобидир. Бу китобнинг

охирида хам “Тарихий шахслар” номли жадвал келтирилган булиб, унда “Н.

Камолхонтураев (1873-1930) - мударрис, Туркистон мухтор республикаси Маориф

нозири”[9.298] деган маълумотлар келтирилган. Бу жадвалдаги маълумотларга

ишонадиган булсак, Носирхон тура 1930 йилда вафот этган булиб чикади.

Санъатшунос олим Сирожиддин Ахмад "Вадуд Махмуд” номли маколасида

Носирхонтура хакида ушбу маълумотни келтириб Утган: “ГПУ ходимлари у

сакланаётган хонага М.Исмоилов деган ёш талаба йигитни “кулок” сифатида

бириктирадилар. У 1931 йил 14 февралдаги чакувида шундай хабар беради: “Men

билан бир хонада Вадуд Махмудов ва Саидносирхон тура Камолхонтураев

Утиришибди”[10]. Юкоридагилардан маълум булмокдаки, Носирхонтура 1931 йил

14 февраль санасида хам тирик булган.

Якинда ё&ш тадкикотчи Бахром Ирзаев Узининг Фейсбук ижтимоий

тармогидаги аккаунти оркали Носирхон тУуранинг таржимаи холи хусусидаги

маколани эълон килди ва Носирхон туранинг вафот санаси хакида илгари тарихий

60

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

китобларга кирмаган куйидаги маълумотни ЭЪлоН килди: “Уз

муваффакиятларининг учиб кетишидан курккан ГПУ жаллодлари 1930 йил 27

октябрь куни Шаркнинг буюк мутафаккирлари Мухаммад Абдух, Жамолиддин

Афконийлар каторидаги олим, уламо, кахрамон инсон Носирхон тура Камолхон тура

Углини отувга буюрди. Нохак хукм 1931 Йил 13 апрель куни Тошкентда ижро

этилди”[11].

Миллий тарихшунослигимизда номаълум булган далиллардан яна бири бу

2006 йил Россия Федерациясининг Ярославль областида нашр килинган Г. Музипов

ва Р. Музиповларнинг "“Чекисты небесных гор” китобидаги маълумотлардир. Бу

китоб совет чекисти Габит Музиповнинг хотиралари, хамкасблари билан

ёзишмаларини жамлаш оркали яратилган. Ушбу китобга киритилган

Б.Доскеновнинг 1971 Йил 30 январь куни Г.Музиповга ёзган хатида куйидаги

жумлалар ёзилган:

“.Ёнгинамда эса, менинг собик аскарим, хозирда милиция генерали (ёки

милиция комиссари) Эргаш ака Алиев бир журналистга шундай деди: “Рахматли

йигитлар ... Алиев Асан, Мукашев, Кузембаев, Жураев, Доскенов!..”Журналист бунга

нима деди деб уйлайсанми? Унинг вазифаси - ёзиш. Узи курган ёки сухбатдошидан

бу вазиятда эса Алиевдан эшитган нарсасини ёзишдир. Ва бу журналист

Киргизистон ССРнинг марказий газетаси сахифасида мени (тасаввур киляпсанми,

мени!) нариги дунёга жунатиб юборди. (Кайран сузи киртизлар томонидан

хамдардлик маъносида ишлатилади, рус тилидаги “бедний”, "покойний” сузларига

маънодош - Р.М.). Ахир газета бу босма нашр ва бу хабар матн холида сакланиб

колади. Ва мана шу Алиев Эргаш ака жангда эшон Носирхон тура ва Мадумарларни

килич билан чопганини айтса, яна бир “Козьма Крючков” - Лайлиев Осмон

босмачиликнинг ушбу икки рахбарини жангда отиб ташлаганини даъво килмокда.

Аслида эса бу икки етакчи Уз жиноятларини тирик холда якунига етказганлар -

Эшонни ОГПУнинг ваколатли вакили (фамилиясини билар эдим - мархум Булатов

Хасан) тутган эди, кейингиси эса биз чекистларга таслим булган эди, мен уни

Наманган харбий участкасида рахбар булганимда Уз кузларим билан

курганман”[12.125].

Хат давомидан шу нарса англашиладики, Г. Музипов Б. Доскеновга 1971 йил 14

январда юборган хатида Романов фамилияли одамнинг “босмачилар”га карши

“кураши” хакидаги фикрларини ёзиб Б.Доскеновдан бу хакда Узининг фикрларини

айтишни сураган. Б. Доскенов хатининг давомида "Носирхон тура. Уни аник каерда

кулга олганликларини билмайман. Лекин аник билганим шуки, уни ОГПУнинг Уш

областидаги ваколатли вакили кулга олган эди (фамилиясини билардим - Булатов).

Бу урток бу иши учун Кизил байрок ордени билан мукофотланган эди. Умуман олиб

караганда бу эшонни Уш областининг Олой-Рулжа худудида кулга олган эдилар. Агар

Тошкентда “кахрамон” пайдо булган булса у факат Романов Дмитрий Никитович

булиши мумкин. У ОГПУнинг Наманган вилоятидаги ваколатли вакили булган.

Носирхон турани кулга олиш билан шухулланган, лекин уни кулга тушира олмаган.

Мен кейин кетганман, харбий участка эса тугатилган. Босмачилик гурухларининг

етакчилари таслим булганлар, айрим етакчилар, жумладан, "“мукаддас” эшонни кулга

олиш чекистларга топширилган. Энди эса шу чекистлардан факат Романов ва

Маргайтислар колди холос ва улар кадрдон дустлардир. Асосий гувох - Булатов улди,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Доскенов булса батамом саф командири эди - чекистлар “махинациялари”дан

61

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

бехабар одам булган. Устига устак Романов хозирда Тошкент вилояти Янгийул

тумани “Шарк юлдузи” колхозидаги Хамрокул Турсункулов музейида ишламокда.

Узингга яхши маълумки, Хамрокул Турсункулов Носирхон тура Узининг гурухи

билан харакат килган Кукон атрофида тутилган. Биз эса Романов билан Кукондан

унча узок булмаган жойда ишлаганмиз, Романовнинг гурухи бир неча бор харбий

худуднинг Наманган, Кукон участкаларида фаолият олиб борган. Бугунги кунда

Романов уч марта Кахрамон булган, “Шарк юлдузи” колхозининг собик раиси

Турсункуловнинг музейи учун маълумотлар тупламокда. Нимага энди Романов бу

музейга Фаргона водийсидаги босмачилик харакатининг ташкилотчиси ва диний

етакчисини кулга олган “Кахрамон”ни “тикиб” куУймаслиги керак?

Романов узокка бориб Утирмасдан Узини тавсия килиб куяверадида. Манау

хам хозир шундай дейиши мумкин: “Бу эшонни мен тутганман!”. У Носирхонтурани

таъкиб килган ОГПУнинг собик вакили сифатида тафсилотларни яхши билади.

Габит, сен хозир эшонни тутганини даъво килаётган инсоннинг фамилиясини

аниклаштиришга харакат кил. Архивда Носирхонтура хакида маълумот булмаслиги

мумкин эмас”[12.124-125] деб жавоб ёзган.

Г.Музипов Носирхон туранинг такдирига кизикиб яна бир чекист - Д.В.

Кордубга хат билан мурожаат килган. У эса бу мурожаатга 1972 йил 9 март куни

ёзган хатида шундай жавоб кайтарган: “Салом, Габит Мазитович!

Носирхонтура кандай вазиятда кулга олинганини айта олмайман. Лекину 1930

йил Намангандан унча узок булмаган жойда кулга олинган. Лекин уни кулга олишда

хам, Тошкентга конвой килиб олиб борилишида хам Карвон район булими бошлиЕги

Ермолин (ёки Ермолаев) катнашган. Уни конвойлар сокчилигида Тошкентга кузатиб

боришда Андижон ГПУсининг ходими Турдиали хам иштирок этган.

Носирхонтура бундай холатда вафот этган: 1930 йилнинг Узида навбатдаги

терговларнинг биридан сунг Носирхонтура 4-кават зинапоясидан пастга сакраган

Ba epra тушиб халок булган.

Носирхонтуранинг ташки куриниши: Уртачадан баланд бУуйли, юзи ок, тиник,

бироз озеин, унчалик куп булмаган чукки соколи бор, бурни римликларникига

ухшайди (киргийбурун); умуман олиб караганда келишган эркак.

Рус тилини кай даражада билгани хакидаги маълумотим тулик эмас, лекин

менимчау рус тилида яхши гапирар эди.

Менимча, Носирхонтура хакида билганларимнинг барчаси шу. Бирок

Турдиали хозир тирикми ёки йукми суриштириб кураман. Агар уни топа олсам бу

хакда кушимча маълумот бераман.

Бундан ташкари сенга ушбу хабарни хам етказмокчиман.

1940 йил.. Мен бу пайтда Фрунзе шахрида ишлар эдим... Мени нарком

чакирди ва зудлик билан Исфахон кишлогига боришимни ва район ижроия

комитети ходимини шаънини кораловчи маълумот ёзилган аризани

текширишимни суради.

Бу ерга етиб келгач район булими бошлиги билан аризачининг олдига бордик.

Аризачини курганимдан сунг кузларимга ишонмадим, олдимда Носирхонтуранинг

Узи турарди. Анкетадаги “Фамилиянгиз нима?” деган саволга у Узининг

Носирхонтура эканлигини ва худонинг кудрати билан тирик колганини айтди. Унча

узок УЙйламасдан ундан зудлик билан Бухоро амири совка килган куролни

топширишини талаб килдим. У ташкарига чикиб камиш том остидан "Смит-Вессон”

62

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

револьвери ва араб имлосида сузлар ёзилган шамширни (бу шамширни мен охирги

марта Мавлонов Раззокда курдим) олди. Кейинчалик маълум булишича у аризани

ходимга булган нафрати туфайли ва уша ходимни камоккка олишларига ишонган

холда ёзган экан. Бундан ташкари протоколда унинг яшаш жойи хам курсатилган

эди: бундай олисликдаги тинч жойда яшаш унга ёкар эди.

Кейин нима булганидан менинг хабарим йук. Колгани рахбариятнинг иши.

Менимча билганларимнинг бари шу. Якинларингга салом айт.”[12.132-133]. Кушни

Козогистонда 2013 йили Мустафо Чукай асарларининг тулик туплами нашр

килинган булиб, 1-том тарих фанлари доктори, профессор К. Есмагамбетов

томонидан нашрга тайёрланган. Биринчи томнинг “Бостандык ушн курес

жолында” (“Мустакиллик учун кураш йулида”), кисмининг “Туркстан Мухтарияты”

(“Туркистон мухторияти”) номли бобида "Нэсфрхантере 1938 жылы ату жазасына

Kecimqi’[5.156] (“Носирхон тура 1938 йил отув жазосига хукм килинди”) деб

курсатилган ва бу маълумотнинг манбаси сифатида Германия Федератив

Республикасида нашр этилган “Миллий Туркистон” журналининг 1950 йил №65-

сонига хавола берилган.

Китобнинг “КУушимчалар” булимининг "“Исмларга изохлар” кисмида

“Носирхон тура Камолхон тура угли, мулла, диний уламо. Фартонадаги жадидчилик

харакатининг етакчиларидан бири, Туркистон мухторияти халк маорифи вазири.

Бутунроссия Таъсис мажлисига депутатликка номзод, 1937 йилда камокка олиниб,

1938 йил Андижонда вафот этган”[13.521-522] деб курсатилган.

Юкорида баён этилганларга асосан хулоса килиб айтиш мумкинки, Носирхон

туранинг вафоти санаси хакида турли-туман маълумотлар келтирилган ва

уларнинг тафсилотлари хам турфа хилдир. Бугунги кунда юрт тарихида Узига хос

ном колдирган юртпарвар, маърифатпарвар аждодларимиз каторида Носирхон

тура вафот этган санага аниклик киритиш ва бу маълумотни кенг истемол олиб

кириш, Носирхон туранинг шарафли хаёт йулини атрофлича ёритиб берувчи

хужжатли фильм яратиш максадга мувофикдир. Бундан ташкари, Носирхон тура

Камолхон тура угли хотирасини абадийлаштириш, унинг жасорати ва матонатини,

бой илмий меросини чукур урганиш, кенг тартиб килиш, буюк аждодимизга

нисбатан тарихий адолатни тиклаш фукароларимиз, айникса, ёш авлод калбида

Ватанга мухаббат, истиклол гояларига садокат туйгуларини кучайтиришда катта

ахамиятга эгадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. В боях за советскую власть в Ферганской долине. Воспоминания участников

октябрьской революции и гражданской войны. 1917 - 1923 гг. Ответственный

редактор кандидат исторических наук Х.Т. Турсунов. Издательство академии наук

Узбекской ССР. Ташкент. 1957. 208 с.

2. ДУктур М. Х. Эрктурк. Саид Носирхон тура. “Миллий Туркистон”, Женева, июль

1952 йил, сон 5 (79). Каранг: “Турон тарихи” журнали, 1994 йил 4 сон, 20-22-бетлар.

3. К. Ражабов. 20-йилларда Фаргона водийсидаги истиклолчилик харакатининг

таникли гоявий мафкурачилари ва Йулбошчилари. // “Узбекистонда ижтимоий

фанлар” журнали, 1998 йил №10-11, 30-бет.

68

©

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

]5<!епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

ии Issue - 2 N°01 (2021) / ISSN 2181-1415

4. К. Ражабов. Носирхон Тура Саид Камолхон тура Угли // Узбекистон миллий

энциклопедияси. Т. 6. Тошкент: “Узбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий

нашриёти, 2003. - Б. 736.

5. К. Ражабов. Туркистон Мухторияти хукумати вазирларининг фаолияти ва

кейинги такдири // Узбек миллий давлатчилиги тарихида Туркистон мухторияти :

конференция материаллари туплами / тахрир хайъати Б. Хасанов [ва бошк,|. - Тошкент

: Тошкент ислом университети, 2017. 58-бет.

6. Р. Шамсутдинов. Босмачилик хакида Уйлар // Мулокот журнали 1993 йил 5-6-

сонлар. 29-30-бетлар.

7. Р. Шамсутдинов Тарихнинг хасратли сахифалари. - Т.: "Шарк”, 2006, - Б.304.

8. М.Х.Эрктурк, Р.Шамсутдинов. Саид Носирхон тура - маориф вазири (1871 -

1938) // Водийнома журнали 2017 йил №5(7)-сон.

9. Мунаввар кори Абдурашидхонов. Танланган асарлар (Тахрир хайтъати: 0.

Шарафиддинов, Н. Аминов, Н. Каримов ва бошк,: Масъул мухаррир: Н. Каримов. -

(“Истиклол кахрамонлари” туркуми). —-Т.: “Маънавият”, 2003. Б. 304.

10. https://zivouz.uz/ilm-va-fan/adabiyot/sirozhiddin-a-mad-vadud-ma-mud/

Мурожаат санаси: 2019 йил 6 март

11. https://www.facebook.com/bahrom.irzayev?_cft_%5b0%5d=AZUAzZB8teAELW

u0FyhnvvgbhicaegTtSzRx8u6UIRZx8GcLozU7A3cXBzgxY85FAQA2]Ilo9rOnDN5YxHU-

kUXWHY4IIPZU9HNNtEHY9IGTsCbhjuFs]6thFzHL C4Z1TESqbEwckgcqg7xHXxs4]iMuVRXY& t

n_=-%5dK-R

12. Г.Музипов, Р.Музипов. Чекисты небесных гор. Роман-хроника. Углич:

Угличская тип. 2006, 294. с.

13. Шокай М. Шыгармаларынын толык жинагы. 12-томдык. 1-том. -Алматы:

Дайк-Пресс, 2012, 544 с.

64

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.