Научная статья на тему 'Некоторые методологические аспекты изучения истории социально-политических процессов Узбекистана в советский период'

Некоторые методологические аспекты изучения истории социально-политических процессов Узбекистана в советский период Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
46
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
историцизм / исторические исследования / застой / перестройка / детерминация / научность / эпистемология / социальный подход / объективность / формационный / цивилизованный подход / historicism / historical research / stagnation / perestroika / determination / scientific character / epistemology / social approach / objectivism / formational / civilizational approach.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хуршидбек Ходжамбердиев

В статье объективно проанализированы некоторые методологические аспекты изучения истории общественно-политических процессов Узбекистана в советский период с использованием современных методов в науке. Кроме того, исследование оценивалось с использованием цивилизационного подхода к историческим событиям 1970 – 1991 годов, которые были годами советской эпохи и подробно анализировалась необходимость научных исследований в будущем.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Some methodological aspects of studying the history of social and political processes of Uzbekistan in the soviet period

The article objectively analyzes some methodological aspects of studying the history of socio-political processes in the Soviet period of Uzbekistan using modern methods in science. In addition, the study was assessed using a civilizational approach to the historical events of 1970 1991, which were the years of the Soviet era, and the need for scientific research in the future was analyzed in detail.

Текст научной работы на тему «Некоторые методологические аспекты изучения истории социально-политических процессов Узбекистана в советский период»

Science Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

through time and space

Some methodological aspects of studying the history of social

and political processes of Uzbekistan in the soviet period

Khurshidbek KHODJAMBERDIEV!

Andizhan State University

ARTICLE INFO ABSTRACT

Article history: The article objectively analyzes some methodological aspects

Received February 2021 of studying the history of socio-political processes in the Soviet

Received in revised form period of Uzbekistan using modern methods in science. In

20 February 2021 addition, the study was assessed using a civilizational approach

Accepted 15 March 2021 to the historical events of 1970 - 1991, which were the years of

Available online . . : .

5 April 2021 the Soviet era, and the need for scientific research in the future

was analyzed in detail.

Keywords: ; ; 2181-1415/© 2021 in Science LLC.

historicism, historical This is an open access article under the Attribution 4.0 International

research, stagnation, (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

perestroika, determination,

scientific character,

epistemology, social

approach, objectivism,

formational, civilizational

approach.

Узбекистоннинг совет давридаги ижтимоий-сиёсий

жараёнлари тарихини Урганишнинг айрим методологик

жихатлари

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар: Маколада Узбекистоннинг совет давридаги ижтимоий-

тарихиилик, тарихий сиёсий жараёнлар тарихини урганишнинг айрим

тадкикот, туртунлик, »

методологик жихатлари фандаги мавжуд замонавии

кайта куриш, детерминал,

илмийлик, эпистемология, усулларни куллаш оркали холисона баён килинган. Бундан

ижтимоий ёндашув, ташкари, тадкикотда совет даврининг суронли йиллари

объективлик, булмиш - 1970-1991 йиллардаги тарихий вокеа-ходисаларга

формациявий,

цивилизациявий ёндашув ёрдамида бахо берилиб, унга

асосан истикболда илмий-тадкикотлар олиб бориш

лозимлиги атрофлича тахлил килинган.

цивилизациявий ёндашув.

1 Doctor of Philosophy in History (PhD), Associate Professor at the Department “Theory of Civil Society” of Andizhan

State University, Andizhan, Uzbekistan

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 2 (2021) / ISSN 2181-1415

Некоторые методологические аспекты изучения истории

социально-политических процессов Узбекистана В

советский период

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В статье объективно проанализированы некоторые

историцизм, исторические методологические аспекты изучения истории

исследования, застой,

перестройка общественно-политических процессов Узбекистана в

детерминация, советский период с использованием современных методов

научность, эпистемология, в науке. Кроме того, исследование оценивалось с

социальный подход, использованием цивилизационного подхода к

объективность, историческим событиям 1970 - 1991 годов, которые были

формационный,

С годами советской эпохи и подробно анализировалась

цивилизованный подход,

необходимость научных исследований в будущем.

Тарих энг кадимги фанлардан бири булиб, у инсоният тарихий онгининг

усишига монан равишда минглаб йиллар давомидау ривожланиб ва такомиллашиб

борди. Бу жараёнда тарихий тадкикотларнинг методологияси хам шаклланди ва

ривожланди. Жахонда бир неча минг Йиллар давомида яратилган тарихий

асарларни ёзиш тажрибаси ва улардан келиб чикадиган сабокларнинг ахамиятини

ошириш зарурати бу фаннинг хусусий методологияси булишини такозо этди.

Албатта, антик давр таъсирида тарих фани методологияси фалсафий асослаш,

фалсафий умумлаштириш, шунингдек тарих фанининг гарбда эпистемология [1]

деб таладиган хусусий илмий методологик жихати хам шаклланди.

Албатта, тарихий тадкикот методологиясини тулик англаш учун тарихнинг

вазифаси тугрисидаги тушунчаларга эга булиш зарур. Бу хакда инглиз тарихнависи

Болингброк куйидаги фикрларни билдирган эди: “..унда тарихнинг хакикий

фойдаси нималарни Уз ичига олади? Биз яхширок ва донишрок булишимиз учун у

кандай хизмат килиши лозим? Мен сизга шундай жавоб бераман: ... тарих бу намуна

ва ибратлар ёрдамида сабок берадиган фалсафадир... Мавхум ё&ки умумий

мулохазалар хаттоки мутлак даражада тугтри булсада, купинча улар мисоллар

ёрдамида шархланмагунча бизга коронги ёки шубхали булиб куринади. Мисоллар

мактаби бутун бир жахондир, бу мактабнинг мураббийси - бу тарих ва тажрибадир”

[2, Б.11-13].

Албатта, хозирги давр нуктаи назаридан методология деганда объектни хар

томонлама жихатлари ва мохиятинини туликрок очиб бериш максадида

кулланадиган катор коидалар, принциплар, турли олимларнинг ёндашувлари,

тадкикот усуллари кабилар жамулжами тушунилади. Шунингдек, баъзи

олимларнинг фикрича, методология деганда “аъло даражадаги натижаларни олиш,

шунингдек, тадкикот максал ва предметини аниклаш учун кулланиладиган восита

ва методлар, ёндашувлар ва мулжалларни танлашда тадкикотчи фаолиятини

мантикий тарзда ташкил этишдир” [3, Б.25].

Француз мутафаккири ва маърифатпарвари Шарль Монтескьё узининг

“Конунлар рухи” (1748 й.) ва “Халклар хулки ва рухи хусусида тажрибалар” (1756 г.)

асарларида тарихий тадкикотлар марказига тарихий вокеликларни эмас, балки

институтлар тарихини куйиб, бунда хакикий фалсафий максад - инсоний конун-

18

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

коидалар харакатларини бошкарадиган конунларни аниклаш ва ойдинлаштириш

вазифасини куяди. Шу тарика, Монтескьё карашича тарих олами муайян даражада

икки булинади: бир томондан, у халкларнинг жутрофий шарт-шароитлари билан

детерминаллашган [4]. Бу шарт-шароитлар хулк-атворлар ва одатларга муайян

Даражада таъсир килади, институтлар ва конунлар - уларнинг хаммаси табиий

зарурат сифатидаги объектив тарзда йигилади. Иккинчи томондан, тарихни

объектив равишда детерминалашуви билан бир вактда тарихнинг бориши конун

чикарувчиларнинг хатти-харакатлари билан белгиланади. Бундай шароитда

“конун” деганда халкларни бошкараётган тафаккур намоён булади [5,С.1].

Мутафаккир Монтескьё фикрича, инсонга хос булган иккита табиийлик

мавжуд - жисмонийлик ва рухийлик. Биринчи холатда у табиат конунларига

буйсундирилган ва унинг уларни Узгартиришга курби етмайди. Лекин рухийлик

мавжудоти сифатида у эркин иродага эгадир ва бу конунларни урнатиши хамда

Узгартириши мумкин. Агар бу конунлар окилона булса, улар Узида “табиат

конунлари”ни ифода этади. Бошкача айтганда, конун чикарувчининг

маърифийлиги ва раиятнинг маърифийлиги - мана шу тарих ва табиат

конунларининг уйЙйгунлигидир [5, С.99]. Албатта, бу хозирги даврда хам уз

ахамиятини Йукотмаган маърифатчилик даври тарих фалсафаси учун бир

мисолдир.

Тарихий тадкикотларнинг мохияти ва вазифаларига доир илгари силжишлар

ХХ асрнинг бошларида пайдо булди. Француз тарихчиси Люсьен Февр

тарихчиларнинг “сиёсий Йуналишларга риоя килишга шргаиб колганлигини”

таъкидлаб, шу нуктаи назардан фанларни умумий жихатдан бахолаб, куйидаги

фикрни билдирган эди: “Хакикатан хам уз даврининг секин, яширин ва тухтатиб

булмайдиган окимларидан мустакил булган фан ходими, фикрлаш захматкашининг

Узи мавжуд эмас” [6, С.357].

Л.Февр хар кандай тарихчининг тарихий борлик ижодкори эканлигини

таъкидлаш билан бир вактда унинг узи топган далиллари билан утмишни кайта

тикллвчи шахс сифатида тасвирлайди. У тарих - ходисалар ё&ки буюмлар хакида

эмас, балки инсон хакидаги, инсониятнинг утмиши хакидаги фан эканлигига мухим

ахамият беради. У Уз фикрини давом эттириб, куйидагиларни ёзади: “Тутри, тарих

Далиллардан фойдаланади, лекин улар - инсоний хаёт далилларидир... Шуни

назарда тутиш лозимки, Тарих матнлардан фойдаланади, лекин улар - инсоний

матнлардир. Улар ташкил этган сузлар инсон мохияти билан тулиб тошгандир. У

сузларнинг хар бири - Узининг тарихи, хар бир даврда улар турлича намоён булади.

Инсон утмишни эсламайди, уни доимо кайтадан тиклайди, Тасаввур этади. У

Утмишни шимолдаги музликлар Уз катламларида минг йиллаб музлаб колган

мамонтларни саклаганидек Уз хотирасида &ки тарихида саклайди. У хозирги

даврдан келиб чикади - Уз даври рухидан англайди, утмишни талкин этади” [6,

С.360].

Тарихий тадкикотлар методологиясини шаклланишига немис мутафаккири

Г.Гегель хам катта хисса кушди. Унин фикрича, “тарих доимо халк учун юксак

ахамият касб этади, конунлар, урф-одатлар ва хатти-харакатларида

ифодаланадиган тарихи туфайли халк Уз рухиятининг ривожланиб боришини

англаб туради. Тарих халкка Уз тасвирини объектив равишда англаш имконини

беради. Тарихсиз унинг замонлар ичидаги хаётининг мавжудлиги сукирликка

19

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

учрайди ва турли шакллардаги узбошимчаликлар Уйинининг такрорланшидан

иборат булиб колади. Тарих бу тасдифийликларни кайд этади, унга доимийлик

бахш этади, унга умумийлик багишлайди, худди шу туфайли унинг учун ва унга

карши коидалар урнатади. У конституцияни, яъни окилона сиёсий холатнинг

белгиланиши ва ривожланиши учун мухим ахамият касб этади, чунки у умумийлик

ифодаланишининг амалий тарзи булиб, унинг узок яшашини таъминлайди” [6,

C.10].

Немис файласуфи Фридрих Ницше эса “тарихни факат кучли шахслар яратади,

кучсизларни эса у мутлак даражада янчиб ташлайди” [6, С.46], деган фикрни илгари

сурган эди. Албатта, бу фикр тиранлик, диктаторлик хукм сураётган ёки тоталитар

жамиятлар учун кандайдир даражада амал килиши мумкин. Лекин, фукаролар

хакик маънода халк булиб уюшган жамиятларда хам кучли, хам кучсиз шахслар хам

тарихни яратиши хозирги давр тажрибасида Уз исботини топганлиги хес кимга сир

эмас. Лекин, машхур АКШ файласуфи Жорж Сантаянанинг утган аср Урталарида

айтган куйидаги пурхикмат фикрлари минг карра хакдир: “Агар кимда-ким уз

тарихини унутган булса, уни яна кайтариши мукаррардир”"[7].

Хозирги даврга келиб ривожланган мамлакатлар тарихчи олимлари

томонидан тарихни тадкик этишнинг узига хос принциплари шаклланди. Тарихий

билишнинг объективлиги илмий принциплар билан таъминланади. Принципни

тарихдаги барча вокаалар ва ходисаларни урганишда риоя килиниши зарур булган

асосий коидалар сифатида тушунилади. Мазкур принципларнинг энг асосийлари

тарихийлик, объективлик, ижтимоий ё&ндашув, мукобиллик принциплари

хисобланади.

Тарихийлик (историзм) принципи барча тарихий далиллар, ходисалар ва

вокеаларни аник тарихий вазиятга мувофик тарзда, уларнинг Узаро богликлиги ва

Узаро юир-бирига шартланганлиги асосида тахлил этишни талаб этади. Хар кандай

тарихий ходисани ривожланиши холатида урганиш талаб этилади: у кандай пайдо

булди, Уз тараккиётида кандай боскичларни босиб утди, пировард натижада нима

булди. Вокеалар &ки шахсларни бир вактда &ки мавхумликда, вактдан ташкари

холатда урганиш мумкин эмас.

Объективлик принципи бузиб курсатилган ва кандайдир схемага мажбуран

киргизилган далилларга эмас, балки бу далилларнинг уларнинг асл мазмунига

таянишни такозо этади. Бу принцип хар бир ходисани куп киррали жихатлари,

зиддиятли эканлиги, унинг ижобий ва салбий жихатлари жамланмасини тузган

холда урганишни талаб этади. Объективлик принципини таъминлашнинг бош

мутасиддиси - тарихчи шахсидир: унинг назарий дунёкараши, методологик

маданияти, профессионаллик махорати ва халоллиги каби фазилатларидир.

Ижтимоий ёндашув принципи Тарихий-иктисодий жараёнларни ахолининг

турли ижтимоий катламлари, уларнинг жамиятдаги турли шаклларида учрайдиган

гурухлари манфаатларини хисобга олган холда тахлил этишни такозо этади. Бу

принцип (у яна табакавий ва партиявий ёндашув принципи хам дейилади) хукумат,

партиялар ва шахслар амалий фаолиятидаги ижтимоий-табакавий ва тор-гурухий

катламларнинг умуминсоний хамда Узига хос субъектив жихатларни хисобга

олишни хам талаб этади.

Мукобиллик принципи у ё&ки бу ходиса хамда вокеаларни, жараёнларни

объектив вокелик сифатида тахлил этишда уларнинг руй бериш ёки бермаслик

20

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

эхтимолликлари даражаларини ониклашни такозо этади. Тарихий мукобилликни

эътироф этиш хар бир мамлакатнинг тараккиёт йулини янгидан бахолаш,

жараёнлардаги фойдаланилмаган имкониятларни излаш, келажакда сабок

чикариш кабиларга имкониятлар яратади.

Тарихий тадкикотлар жараёнида тадкикот методлари ва ана шу

принципларнинг барчасига амал килиш воситасида Утмиш тарихни катъий

илмийлик ва ишончлилик асосида англаш мумкин булади. Хозирги даврда тарихга

оид тадкикотлар олиб боришда куйидаги методологик ёндашувлар шаклланди:

теологик, субъективизм, жутрофий детерминизм, эволюционизм, формациявий ва

цивилизациявий [8].

Албатта, юкорида тахлил этилган тарихни Урганишнинг методологик

жихатлари хар кандай жамиятни тадкик этишнинг асосий коидаларидир. Лекин,

жахондаги жамиятларнинг турли туман режим ва тузумларда яшашига эътибор

берсак, уларнинг хаммасини Урганишга кодир булган универсал методология ёки

методларнинг Узи хали муфассал равишда яратилмаган. Айникса, биз урганаётган

давр - собик СССРнинг “туреунлик” ва “кайта куриш” ислохотлари даврини урганиш

учун кандай мнтодолгияни куллаш лозим? деган савол тугилади. Устига-устак биз

Урганаётган мавзу бутун бир СССР мисолида эмас, балки уша пайтда унинг бир

худуди булган Узбекистон жамиятини тадкик этиш билан боглик булса кандай

методологиядан фойдаланиш зарур? Бу саволларга жавоб бериш учун ХХ асрнинг

70-80-йилларидаги СССРдаги жамият ва давлат тузумини кискача бахолашга

зарурат тукилади.

Бу даврда иттифокда сталинизм - ута радикал тоталитар тузум анча ислох

этилган, Н.С.Хрушчев ташаббуси билан бошланган “иликлик” даври бошланган эди.

Лекин, жамият Ba давлат узининг тоталитар режимга доир белгилари Ba

хусусиятларини йукотмаган эди. Партия рахбариятида “косметик” ислохотлар

билан социалистик тузумни яшовчанлигини таъминлаш мумкин, деб хисоблар эди.

1956 ИЙилга келиб Н.С.Хрушчев ташаббуси билан Сталин давридаги шахсга

сигинишга бархам берилди. Юз минглаб катагон курбонларининг шаъни тикланди,

камок ва сургунлардан озод этилди. Космосни Узлаштиришда АКШ билан

мувозанат пайдо булди. Лекин, унинг 1956 Йилдаги Венгриядаги исённи аёвсиз

равишда бостириши, ХХР рахбари Мао Цзэдун билан алокаларини бузилиши, шахсга

сигинишни танкид килиб, уз шахсини улутлашга Йул очиб бериши туфайли унинг

халк уртасидаги обруси тушиб кетди. Н.С.Хрушчев тутрисида минглаб латифалар

тукилди. У бошлаган ислохотлар Уз паёнига етмади. Кадимги “Инсон такдири - бу

унинг хулки-атворидир” деган афоризм Узининг тутрилигини исботлади:

Н.С.Хрушчев уз феъл-атворининг курбони булди: шошколоклик, карорлар кабул

килишдаги пала-партишлик, хис-хаёжонга берилиш каби жихатлари уни партия

сиёсий бюросига карама-карши килиб куйди [9, С.297-298].

Л.И.Брежневдан кейин киска муддатларда (1983-1985 Ий.) партия ва давлат

бошкарувини Уз кулларига олган Ю.В.Андропов ва К.У.Черненко вафотидан кейин -

1985 йилда М.С.Горбачев КПСС марказий кенгашининг бош котиби ва СССР олий

кенгаши президиуми раиси лавозимларига тайинланди. Бошкача айтганда, олий

хокимият тепасига нисбатан ёш, Сталин даврининг жиноятларига алокадор

булмаган, партократ Утирди. Лекин, М.С.Горбачёв олиб борган ички сиёсат хам уз

самарасини бермади. У эълон килган “кайта куриш” сиёсати ва ислохотлари -

21

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

“ижтимоий” - иктисодий ривожланишни жадаллаштириш, ичкиликбозликка

карши кампаниялар Утказиш, ишлаб чикилган махсулотларнинг давлат кабулидан

Утказилиши ва самарасиз мактаб ислохоти охиригача олиб борилмади. У ташки

сиёсатда "бетарафлик” сиёсати билан мамлакат ички сиёсатдаги “ошкоралик” ва

“демократлаштириш”, “купрок социализм!” шиорлари остида ислохотларни

бирлаштиришни назарда тутган эди. Шунингдек, у яна “ривожланган социализм”

(“социализмнинг тулик галабаси” ва “социализмнинг узил-кесил галабаси” дан

кейинг ривожланиш боскичи сифатида) назарияси концепциясини илгари сурди.

Бу даврда аник ижтимоий ва иктисодий ривожланиш дастурларининг

йуклиги, “туртунлик” давридан “кайта куриш” сиёсати воситасида ривожланган

социализмга утишга уриниши Уз самарасини бермади. 1988 йилдан бошлаб факат

“юкоридан туриб инкилоб”ни амалга ошириш сиёсатининг куйидаги хкч кандай

ижтимоий-сиёсий таянчи ва ресурлари мавжуд эмас эди. Эълон килинган сиёсий

плюрализм “социалистик Йул”ни рад эта бошлади. Давлат ва жамият сиёсий

тизимидаги тоталитар режим анча бушашган булсада, унинг асосий мохияти

сакланиб колверди. Чунки, демократик тузум таянадиган шарт-шароитлар хали

яратилмаган эди. Иттифокдош — республикаларнинг бошланиб — кетган

“суверенитетлар намойиши” ва нурли республикаларда бошланган миллатлараро

киргинлар “КПССнинг рахбарлик роли”’га нисбатан карама-каршилик сифатида

намоён булди. Бу ижтимоий-сиёсий жараёнлар иктисодий тартибсизлик билан

янада чукурлашди. М.С.Горбачёвнинг партия номенклатура тизимига таяниб яна

кайта куриш меъмори сифатидаги янги уни “марказчилар” гурухи каршилигига

учради. У СССР президенти мансабига Утириш чора-тадбиларини кура бошлади. Уз

номзодига халкнинг овоз беришига ишончи комил булмаган М.С.Горбачёв

демократик сайловлардан воз кечди. 1990 Йилнинг март ойида у СССР олий

кенгашида партия тавсияси билан сайланган депутатларнинг купчилиги

томонидан СССР Президенти килиб сайланди. Бу пайтда Россия микёсида

хокимиятни кулга киритиш учун фаол кураш олиб бораётган Б.Н.Ельцин гурухи

билан М.С.Горбачев Уртасида авж олган кескин ва аёвсиз Узаро курашлар,

Болтикбуйи ва бошка иттифокдош республикаларниг миллий мустакиллик учун

курашлари давлат сиёсий тизимини издан чикарди, жамият “консерваторлар”,

“демократлар”, “миллий курашчилар”, турли мухолифатчи гурухларга булиниб

кетди. Улар Уртасида мафкуравий ва хокимиятни эгаллаш учун Узаро курашлар авж

олди. 1991 йилнинг охирига келиб СССРнинг давлат сифатида жахон харитасидаг

Учиши аник булиб колди. Шундай огир ва мушкул вазиятларда барча муаммоларни

сиёсий Иуллар билан хал этиш уУрнига асосий хал килувчи омил сифатида

М.С.Горбачёв исёнчилар ва мухолифатга карши куч ишлатиши унинг хокимиятда

ушлаб турган охирги ресурсларидан хам махрум этди. У 1991 йил 25 декабрда СССР

президенти ва партия рахбари лавозимларидан истеъфога чикди. Шу тарика, 1917

йил 25 октябрдан буён яшаган кудратли давлат кулади.

Бу даврдаги тарихий жараёнлар натижасида тоталитар тузум шароитида

шахснинг тарихдаги ролига доир янги хулосалар шаклланди: И.В.Сталин,

Н.С.Хрушчев, Л.М.Брежнев ва М.С.Горбачев; бир хил тоталитар тузум; туртта шахс

шахс даврида турт хил ривожланиш тури - “деспотлик” - “иликлик” - “тургунлик” -

“кайта куриш”. Куриниб турибдики, бу даврдаги ижтимоий-сиёсий жараёнларни

ана шу ривожланиш йуллари асосида алохида-алохида тахлил этиш, уларни тадкик

22

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

этиш учун турли илмий ёндашувларни куллашга зарурат ту+илади. Сталин даври

В.И.Лениннинг (К.Марксдан анча чекинган холда) “формациявий” таълимотига

катъий равишда амал килган булса, ундан кейинги даврни дастлаб Ибн Халдун асос

солган, кейинчали Освальд Шпенглер ва Арнольд Тойнби томонидан

ривожлантирилган “цивилизациявий” таълимот асосида тадкик этишга зарурат

тутилади, деб хисоблаймиз. Чунки, социализм узининг инсон хак-хукукларини

назар-писанд килмаслиги, хусусий мулкни эътироф этмаслиги, режа асосида

ривожланиши, бир синфни иккинчисига карама-карши куйиши, узининг тоталитар

характери каби салбий жихатларига карамай уни кандайдир цивилизация

сифатида кабул килиш мумкин. СССРда 74 Йил яшаган социализмнинг асосий

хусусияти - бу унинг жахон урушлари, ё&ппасига кашшоклик, сул инкилоблар

шароитида хакикий социализм тузуми даражасига кутарилишига имкон

бермаганлиги, деб хисоблаш мумкин. Бунинг устига И.В.Сталиннинг диктаторлик

режими асосидаги бошкаруви, охири HYK катаконлар социализмни

шакллатирадиган кучлар -зиёлилар, олимлар, мустакил фикрлайдиан бошкарув

ходимларни йук килиниши, бир мафкуранинг яккахокимлиги, фукаролар хукук ва

эркинликларини таъсинланмаганлиги каби холатлар хакикий социализм сиёсати

шаклланган лигилизмнинг ривожланишига йул бермади. Бу холат иттифокдаги

социализмни Ута синфлашуви ва кутблашувнини такозо этди. Албатта, бу

социализм тарихга "салбий тоталитар социализм” номи билан кирди.

Лекин, жахоннинг KYM мамлакатларида “ижобий социализм”ни ёки

К.Маркснинг таълимоти хали хам яшаётганлигини кандай изохлаш мумкин?

Скандинавия давлатлари ва Хитой Халк Республикаси социализм куриш йулидан

бормокда. Хиндистондаги идора этувчи партия - Хиндистон миллий конгрессининг

максади хам унинг дастурида социализм куришдир. Францияда социалистик

партия хокимият тепасига чикиб ва тушиб турибди. Германияда социал-демократк

партия бир неча ун йилликларда идора этувчи партия макомини мустахкам холда

саклаб келмокда. Бу каби мисолларни яна давом эттириш мумкин. Куриниб

турибдики, социализм Узининг алохида цивилизация сифатида намоён килмокда.

Факат шуни эсда тутиш лозимки, Сталин даврини “социализмга карикатура” ёки

“квазисоциализм” деб аташ мумкин. СССРда 1956-1991 йиллардаги социализмни

эса “цивилизация даражасини олишга уриниш”, лекин Уз нихоясига етмаган

социализм сифатида таснифлаш мумкин. Бу даврда (1985-1991 Ий.), хар холда

социализмнинг юзини инсонга каратиша каратилган кандайдир харакатлар булди.

Бутун бир халк уйгонди. Иттифокдош республаларнинг аксарияти миллий

мустакилликка эришди. Шунинг учун хам баъзи тарихчилар бу даврни “либерал

коммунизм” даври, деб аташи русумга кирди [10].

Мазкур тахлиллардан куриниб турибдики, СССРнинг, жумладан Узбекистон

ССРнинг ХХ асрнинг 70-80-йиллардаги тарихини цивилизавий ёндашув асосида

тадкик этиш мумкин. Узбекистонни марказдан фарки шунда булдики, у

мустабидлик режимида яшади, индустриал мамлакат даражасига чика олмади,

партия ташкилотларидаги рус ва славян миллатларидани иборат “иккинчи

котиблар”нинг кучли назорати остида яшади, Узининг миллийлик белгиларини

йукотди, "совет халк” деб аталадиган янги миллий менталитет доирасига мажбуран

киритилди, узбекларнинг мукаддас дини ва миллий маданияти топталди, халкка

23

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

хеч кандай сиёсий хукук ва эркинликлар берилмади, миллат бойликлари олиб

чикиб кетилди ва х,к.

ХХ асрнинг 70-80-йиллардаги ижтимоий-сиёсий жараёнларни Урганишда яна

бир мухим жихатни унутмаслик лозим: Узбекистон Республикаси хозирги даврда

бозор иктисодиётига утиш ва фукаролик жамияти куриш ислохотлари даврида

яшамокда. Демак, мамлакат тарихини тадкик этишда нафакат цивилизациявий

ёндашувга эхтиёж сезилади, балки бу жараёнга миллий тоя принциплари асосида

ёндашув зарурати хам намоён булади. Миллий гоянинг асосий вазифаларидан бири

— бу узбек халкининг тоталитар ва мустабид тузум остида кечган аянчи хаётини

адолат принциплари асосида тасвирлаб беришдан иборатдир. Вахоланки, миллий

тоянинг миллатни Уйгтотиш кучи тоталитар утмиш билан хозирги демократик

жамиятни киёслашдагина Узини тулик намоён килиши мумкин.

Тарихни урганишда цивилизациявий ёндащув дастлаб ХУШ асрнинг иккинчи

ярмида Вольтер томонидан илгари сурилган эди. ХХ асрнингбиринчи ярмида немис

файласуфи Освальд Шпенглер (1880-1936 йй.) узининг “Европанинг инкирози”

асарида инсоният тарихини “маданиятлар”нинг бир-бирлари билан Y3apo

алокаларининг туташ гир айланасимон сифатида тасаввур этди [11,С.163].

Маданиятлар муайян худудларда мавжуд булади ва улар куйидаги учта боскичда

намоён булади: ёшлик, гуллаб-яшнаш ва инкироз. Инглиз тарихчиси Арнольд

Тойнби (1889-1975 ий.) узининг “Тарихни англаш” асарида илгари сурган

таълимотининг марказига бутун бир инсониятни Узига камраб олмаган, замон ва

маконда чегараланган локал цивилизацияларни таснифлашни куйди [12,С.102].

Тарихни тадкик этишда цивилизациявий ёндашув тарихдаги объект ва

субъектни жиддий равишда бир-биридан ажратишни инкор этади. Шахс, жамоа,

жамият бир бутун холда ва бир вактда у ёки бу сифатда намоён булиши мумкин.

Цивилизациявий ёндашувдаги тарихий жараёнлар курилмасидаги унинг алохида

унсурлари Узининг хакконийлигини йукотади ва “нима бирламчи?” саволига жавоб

бермайди. Чунки, бу унсурларнинг хар бири бир вактнинг Узида хам моддий, хам

рухий омиллар сифатида иштирок этиб, нафакат Узаро алокадорликда булади,

балки доимий равишда Уз жойларини Узгартириб туради. Фаолият субъекти хар

кандай даражада хам дастлаб максадларни шакллантиради, сунгра уни амалга

ошириш моделини куради, кейин эса уни аник хаётда гавдалантиради[13].

Тахлиллардан куриниб турибдики, масалани Урганишда цивилизациявий

ёндашув билан бир вактда миллий тоя ва миллий манфаатларни хисобга олган

ёндашувлар, фукаролик жамияти ва хукукий давлатни шакллантириш заруратидан

келиб чикиладиган ёндашув бир-бирларини тулдиради, муайян шароитларда эса

уларнинг уйгун равишдаги тахлиллари амалга оширилади. Албатта, бу хозирги

Ддавр талаби, давлатимиз рахбари, хукумат ва жамиятнинг ривожланиш даражаси

куйган талаблардир.

Хозирги даврда тарихни кандайдир миллий чегаралар, бирон-бир миллат

манфаатларидан келиб чикиб Урганиб булмайди. Кейинги ярим аср ичидаги

инсоният тараккиёти эришган юксак ютуклар - фукаролик жамияти ва хукукий

давлатнинг шаклланганлиги, йЙирик давлатларнинг жахон интеграцияга

бирлашганлиги, жахондаги барча халклар ва миллатлар халкаро ташкилотлар

тимсолида бирлашиш учун интилаётганлиги, бирон-бир миллат ё&ки халкнинг

бошка мамлакатлардан айро холда ривожлана — олмаслигижахондаги

24

©

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

ee inna spor Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

давлатларнинг табора фукаролар манфаатлари асосида Уз бошкарув тизимини

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

демокралаштираётганлиги, Узбекистон Республикасидаги фукаролик жамияти

куриш ислохотларининг чукурлашиб бориши, унинг таборо жахон интеграция

ичига кириб бораётганлиги, унинг жахон сиёсати субъекти сифатидаги нуфузи ва

обрусини бекиёс даражада усганлиги хозирги тарихчилар олдига юксак вазифалар

ва масъулиятлар юкламокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Эпистемология [юнон. ер15етоо?а] - фалсафада билиш назарияси.

2. Болингброк Г. Письма об изучении и пользе истории.-М.:1978.

3. Долгоруков А.М. Методология политического действия: спецкурс по

политическому управлению.-М.:Московский институт управления, 2005.

4. Детерминация [лот. дееттттаге] - фалсафада аникламок, белгиламок, шарт

килиб куймок,

5. Монтескьё Ш. Избранные произведения. Т.П. -М.,1955.

6. Поздняков Э.А.Что такое история и нужно ли ее знать?-М.,2010. - 360 Б.

7. CanTadHa Jpx. O6 ucropun//http://vsecitaty.ru/ludi/dzhordzh-santayana/ Ob-

istorii/.

8. Принципы изучения исторических j\aHHbIx/ /http://maxbooks.ru/worhi/

histos03.htm.

9. Бурлацкий Ф.М. Новое мышление: Диалоги и суждения о технологической

революции и наших реформах-- 2-е изд., доп.-М.: Политиздат, 1989.-431 6.

10. Шестаков В. Новейшая история Poccuu.//https://www.e-reading.club/

chapter.php/ 87114/69/Shestakov_-_Noveiishaya_istoriya_Rossii.html.

11. Шпенглер 0. Закат Европы.-М., 1993.Т.1.-270 Б.

12. Тойнби А.Дж. Цивилизация перед судом истории.-М.;СПб.,1996.-Б.102.

13. Методологические подходы, методы и источники изучения истории//

http://5fan.ru /wievjob.php?id=88001.

25

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.