Научная статья на тему 'Махалля – историческая основа развития демократических реформ'

Махалля – историческая основа развития демократических реформ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
136
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
Демократическое государство Гражданское общество Реформа Страна Механизм Видеоселектор Кишлак Аул Коренные общины Институт махалли. / Democratic state Civil society Reform Country Mechanism Video selector Kishlak Aul Indigenous communities Mahalla Institute

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Дилшодбек Комилов

В статье исследуется роль института махалли, который формировался и развивался веками, в проведении демократических реформ в Узбекистане сегодня, а также научные взгляды и теории ученых на формирование махаллей. Кроме того, освещается работа, проводимая по социальной поддержке населения в махаллях, которые стали очагом человеческого развития, стали очагом махалли и которую называют маленькой Родиной внутри Родины.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Mahalla – the historical basis for the development of democratic reforms

The article examines the role of the mahalla institution, which has been formed and developed over the centuries, in the implementation of democratic reforms in Uzbekistan today, as well as the scientific views and theories of scholars on the formation of mahallas. In addition, the work carried out on social support of the population in the mahallas, which have become the basis of human development, which has become the hearth of the mahalla, and which is called motherland within the homeland is covered.

Текст научной работы на тему «Махалля – историческая основа развития демократических реформ»

Science

through time and space

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Mahalla - the historical basis for the development of democratic

reforms

Dilshodbek KOMILOV!

Andizhan State University

ARTICLE INFO

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

15 April 2021

Keywords:

Democratic state

Civil society

Reform

Country

Mechanism

Video selector

Kishlak

Aul

Indigenous communities

Mahalla Institute

ABSTRACT

The article examines the role of the mahalla institution, which

has been formed and developed over the centuries, in the

implementation of democratic reforms in Uzbekistan today, as

well as the scientific views and theories of scholars on the

formation of mahallas. In addition, the work carried out on social

support of the population in the mahallas, which have become

the basis of human development, which has become the hearth

of the mahalla, and which is called motherland within the

homeland is covered.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https: //creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Махалла — демократик ислохотларни ривожлантиришнинг

тарихий асоси.

Калит сузлар:

Демократик давлат

Фукаролик жамияти

Ислохот

Мамлакат

Механизм

Видеоселектор

Кишлок

Овул

Туб-жой жамоалари

Махалла институти.

АННОТАЦИЯ

Маколада бугунги кунда Узбекистонда демократик

ислохотларни амалга оширишда, асрлар давомида

шаклланиб хамда ривож топиб келаётган махалла

институтининг Урни Урта аср Шарк мутафаккирларининг

берган таърифлари, шунингдек, олимларнинг махалла-

ларнинг шаклланиши хакидаги илмий карашлари ва

назариялари урганилиб, тахлил килинган. Бундан ташкари,

махалла Учогига айланиб колган инсон камолотининг

асосига айланган, Ватан ичра Ватан номини олган

махаллаларда хозирги кунда ахолини ижтимоий куллаб-

кувватлаш борасида амалга оширилиб келинаётган ишлар

ёритилган.

1 Lecture at the Department of Theory of Civil Society of Andizhan State University, Andizhan, Uzbekistan.

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

Махалля — историческая основа развития демократических

реформ

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В статье исследуется роль института махалли, который

Демократическое формировался и развивался веками, в проведении

Tpamenanicnoe общество демократических реформ в Узбекистане сегодня, а также

Реформа научные взгляды и теории ученых на формирование

Страна махаллей. Кроме того, освещается работа, проводимая по

Механизм социальной поддержке населения в махаллях, которые стали

Видеоселектор очагом человеческого развития, стали очагом махалли и

ean которую называют маленькой Родиной внутри Родины.

Коренные общины

Институт махалли.

Узбекистонда хукукий демократик давлат ва адолатли фукаролик жамиятни

куришни Уз олдига максад килиб олган республика бу борада куплаб ислохотларни

амалга ошириб келди. Ислохотларнинг амалга оширишда эса давлат хокимияти

органлари фаолиятини марказлаштиришдан, номарказлаштиришга Утказишга

асосий ахамият каратилди. Уз навбатида, бошкарувнинг номарказлашуви махаллий

бошкарув тизиминини янада такомиллаштиришни такозо этди. Бошкарувнинг

куйи бугини булган махалла фукаро йигинлари фаолиятини янада жонлантиришда

аввало фукароларнинг давлат ва жамият ишларини бошкаришга кенг жалб этиш,

ундаги фаол иштирокини таъминлаш асосий максадга айланди. Бу эса демократик

институтларнинг ривожини характерловчи мухим мезондир.

Бинобарин, мамлакатда инсонларнинг бирлаштирувчи хамда уларни

камолотга етказишда тарбия учоги ва хаёт манбаи сифатида каралаётган махалла

институтининг фаолиятини янада жонлантиришнинг самарали механизмини

ишлаб чикишга эътибор каратган Президент Шавкат Мирзиёев 2020 йил

20 августда Утказилган видеоселекторда ишсиз ёшлар ва хотин-кизлар бандлигини

таъминлаш масаласига алохида эътибор каратиб, мутасадди рахбарлар олдига бир

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

талай вазифаларни куйди. Жумладан, Бош вазир Уринбосарига уларни талаб юкори

булган касблар ва тадбиркорликка укитиш, шу асосда бизнесини йулга куйишда

молиявий куллаб-кувватлаш тартибини жорий этиш вазифаси юклатилди. Бу

ишларни тизимли амалга ошириш максадида, республикада жорий этилган “темир

дафтар” сингари, ишсиз ёшлар буйича алохида (“Ёшлар дафтари”), ишсиз ва

бокувчисиз хотин-кизлар буйича алохида (“Аёллар дафтари”) руйхатлари

шакллантириб, хар бири билан янги тизим, янгича тартибда манзилли ишлаш

мухимлиги таъкидланди [1].

Бугун ахоли турмуш шароитларини яхшилаш борасида олиб борилаётган

ислохотларнинг негизида инсон ва унинг фаровонлиги ётар экан, бу борада амалга

оширилаётган ишларни янада жонлантиришда аввало махалла институтини

ролини ошириш давлат ва жамият фаолиятининг асосига айланмоги кераклигига

алохида ахамият берган Президент Узининг тарихий мужассамлиги билан минг

Ййиллик тарихга эга булган махаллаларда махалла бай ишлаш тизимини янада

жонлантиришга кенг эътибор каратди. Бинобарин, Узининг утмиш тарихи билан

узбек халкининг яшаш ва тарбия Учогига айланган махалла азалий маскан

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

сифатида эъзозланиб келинар экан, ушбу масканнинг тарихини билиш бугуннинг

асосидир. Тарихнинг гувохлик беришича, Ватанимизда кадимдан махаллалар

фаолият курсатиб келган булиб, бинобарин, Сурхондарё вилоятининг Музробод

тумани Шеробод чулини кесиб утган Уланбулоксой ёкасига жойлашган худудидаги

археологик ёдгорлик Сополлитепада 1969-1974 йилларда археологик тадкикотлар

олиб борган академик Ахмадали Аскаров Сополлитепанинг майдони тахминан 3 га

тенглиги ва унинг марказий кисми эса 1га.га якин булганлиги хамда ушбу кисми

мудофаа деворлари билан ураб олинганлигини айтиб утади. Калъа ичидаги турар

жой мажмуалари унинг ички деворлари буйлаб жойлашган булиб, улар кучалар

буйлаб 8 та махаллага булинган. Ушбу махаллаларда 150 дан ортик турар жой

мажмуалари очилиб, уларни махалла буйича таксимлаганда

15-20 тагача оилавий турар жой мажмуаларига тугри келган. Бир неча ана шундай

оила бирликлари катта патриархал уруг жамоасини ташкил этган. Уз навбатида

Сополлитепа ана шундай катта патриархал урут жамоаларидан 8 тасини

бирлаштирган кишлок жамоаси эди. Бинобарин, хар бир патриархал жамоа

махалласи кошида уларнинг кундалик эхтиёжидан келиб чиккан холда кулолчилик

цехи, металл эритиш устахоналари мавжуд булганини аниклаган [2].

Махаллаларнинг тарихан шаклланиш жараёни одамларнинг жамоа булиб

яшаганликлари махаллаларни аста-секинлик билан ривож топаётганлигини

археологик хамда илмий изланишлар жараёнида махаллаларнинг очилмаган сир

синоатлари асосида мил.авв. Ш асрдан милодий У асрнинг бошларигача Фаргона

(Паркана) давлатида хам оксоколлар кенгаши мухим вазифаларни хал этган.

Кенгаш асосан сулх тузиш, вазирлар таркиби ва соликларни тайинлаш, уруш эълон

килиш, жамоа ишларига сафарбар этиш каби масалалар билан шутулланган. Ана

шундай махалла, жамоа бизнинг Андижонда хам бундан 2,5-3 минг йилдан бери

мавжуддир [3].

“Махалла” атамаси арабча булиб, "Урин-жой” деган маънони англатган.

У турли минтакаларда махоллот (жой), гузар, жамоа, элат, элод номларида аталиб

келинган. Адабиётларда махаллаларнинг куп минг йиллик тарихига эга эканлиги

хакида маълумотлар учрайди. Масалан, Наршахий Узининг "Бухоро тарихи” асарида

Бухорода бундан 1100 йил илгари бир канча махаллалар булганлигини кайт этиб

утган. Алишер Навоий Узининг “Хайрат ул-аброр” асарида махаллани “махалла

шахар ичидаги шахарча” дир деб таърифлайди, Хирот шахри "юз шахарча”лардан,

яъни махаллалардан ташкил топган эканлигини айтиб утади [4]. Махаллалар

айникса Амир Темур даврида хам равнак топганлиги эътироф этилади. Махаллалар

фукароларнинг касбкори асосида шаклланган ва шунга караб номланган. Масалан,

заргарлик, мисгарлик, кунчилик, пичокчилик, кошикчилик, темирчи, эгарчи,

такачи сингари турли номлар билан номланган. Уз навбатида махалла кадимдан

махаллий хокимиятнинг Узига хос бир шакли, куриниши тарзида фаолият

курсатган. Махаллани бошкариш жамоатчилик асосида олиб борилиб, узининг

ёзилмаган ички тартиб-коидаларига эга булиб, у хамма учун бирдек конуний

хисобланган. Махалла кичик маъмурий худуд булиши билан бирга, турмуш тарзи,

кадриятлар, анъаналар, урф-одатлар умумийлиги билан богланган кишилар

жамоаси бирлигидир. Махаллаларнинг асосий вазифалари: маросимларни

биргаликда Утказиш, Уз худудини батартиб саклаш ва ободонлаштириш, ёш

авлодни ижтимоий рухда тарбиялаш, жамият хаётида тартиб сакланишини

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

таъминлаш, барча анъанавий меъёрларнинг бажарилиши устидан назорат

урнатиш, урф- одатларга риоя килиш ва уларни бузган, жамоат мажбуриятларидан

буйин товлаганларни жазолашдан иборат булган. Махалла рахбарияти арик-

ховузларни тозалаш, кучалар Йуллар куриш ва махалла ободончилиги билан

боглик бошка жамоат ишларини уюштирганлар. Бу ишларнинг барчаси биргаликда

хашар йули билан амалга оширилган.

Махалла жамиятимизнинг тузилмаси сифатида тарихан бир канча

ривожланиш боскичларини босиб утди. Жумладану ХХ асрнинг 1 -чорагида узининг

анъанавий шаклини олди. Уз Урнида совет хукумати махаллага уз умрини яшаб

булган утмиш саркити сифатида каради. Шундан келиб чикиб, у анъанавий миллий

бошкарувни бекор килиш Йули билан бу ерда саноатлашган "“илетор” жамиятни

карор топтириш сиёсатини жорий этишга киришди. 1920 йиллар бошларидан совет

хокимияти махаллалар вазифасини чеклаш, узга буйсундиришга интилди, бу хол

махалла фаолиятига Уз таъсирини курсатди. Бирок махалла уУзининг

яшовчанлигини намоён этиб, анъанавий хаёт ва алока тарзига карши хар кандай

хужумларга ва уларнинг Йукотиш йулидаги уринишларга дош берди. У илгариги

урф-одат ва расм русумларни саклаб колди.

Бинобарин, узбек халкининг бой маънавий меросига, улардаги Узаро мехр-

окибатга бахо берган Леонид Левитин Узининг “Узбекистон тарихий бурилиш

палласида” китобида Узбек махалласининг тарихий ривожланиш боскичини

куйидагича таърифлаган. "Махалла” атамасини яна хам кенгрок маънода, шартли

равишда факат шахарлардаги эмас, балки кишлок ва овуллардаги туб жой

жамоалари маъносида хам ишлатиш мумкин.

Мовароуннахрда шахарлар Гарбий Европадагига караганда олдинрок пайдо

булган ва дастлаб у ердагига караганда купрок иктисодий ва маданий роль Уйнаган.

Лекин Гарбий Европадаги шахарликларнинг Уз хукукларини боскичма-боскич

кенгайтириб бориш учун кураши натижаси уларок, шахар демократияси шакллари

эртарок ривожланди. Бу хукуклар ана шу кураш жараёнида кафолатланган шахар

хукуки тарзида расмийлаштирилди.

Бу уринда назардан кочирмаслик керак булган тоят мухим нарса шуки,

Гарбий Европада шахарлар черков феодалларига ва зодагон феодалларга карашли

ерларда пайдо булган. Бу эса Гарбий Европадаги Урта аср шахарларининг ички

мухторият учун, коммунал хукуклар учун курашини енгиллаштирарди. Улар бунга

озми-купми эришишди. Шахар демократиясини кенгайтириш учун кейинчалик

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

олиб борилган кураш натижалари турлича булди, лекин умуман олганда, бу кураш

шахар хукукининг ривожланишига ёрдам берди.

Мовароуннахрда шахарлар зодагон феодалларнинг мулкларида эмас, балки

давлат мулки деб хисобланган ерларда пайдо булган ва ривожланган. Бу ерда Узини

Узи бошкариш идорасини четлаб утиб шахар хаётини бевосита йулга куйиш учун

азалдан самарали воситалар мавжуд булган. Шунга карамай Бухоро, Самарканд,

Хива, Тошкентда ахолининг мавзелар бУуйича ташкилотлари, хунармандлар ва

савдогарлар уюшмалари мавжуд булганки, уларнинг прогрессив имкониятларини

етарли бахоламай утиш асло мумкин эмас.

Урта Осиё шахарларининг ахоли яшайдиган мавзелари илк Урта асрлардан

бошлабок нихоятда Уузига хос ходиса булган. Унга нисбатан русча “квартал”

атамасини шартли равишдагина куллаш мумкин. Хозирги Европада квартал

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

деганда озми-купми тутри туртбурчак шаклидаги, турттала томондан кучалар

билан ажралган майдондаги бир туп уйлар тушунилади. Урта Осиё шахарларида

куча, аксинча, унда яшайдиган одамларни бирлаштирган, мавзенинг юраги, узаги

булган. Мавзе кучанинг иккала томонидаги ва унга туташган тор куча ва боши берк

кучалардаги уйларни Уз ичига олган. Мавзе факат худудий жихатдан шахар

ячейкаси булиб колмасдан, шу билан бирга, маъмурий бирлик хам булган. Шахар

маъмурлари мавзеларда уларнинг оксоколлари оркали иш юритган. Ахолисининг

таркиби жихатидан махаллалар бир хил булмаган. Масалан, Бухорода бошка

ерлардан кучиб келган одамлар хаммиллатлар &ёки юртдошлардан иборат алохида

махаллаларда, баъзан эса бир неча кушни махаллаларда яшаган, купгина

махаллаларда ахолининг аксарият кисмини бир хил касбли хунармандлар ташкил

килиши одат булган. Шу билан бир каторда турли касблар билан шутулланадиган

хунармандлар бирга яшайдиган махаллалар хам ахолининг турли катламлари:

савдогарлар, рухонийлар, аслзодалар аралашиб яшайдиган махаллалар хам куп

булган. Асосий ахолиси сунний булган махаллаларда шиа мазхабидагилар хам

аралашиб яшайверган.

Махалла ахолисининг ижтимоий таркиби хам бир хил булмаган: бир мавзеда

бойлар билан камбагаллар, аслзодалар билан оддий халк, “хужалар” билан

“корача’лар хам ё&нма-ён яшаган. Баъзи мавзеларда имтиёзли катламга мансуб

харбий хизматчилар табакасининг вакиллари хам куп булган. Одатда булар

жангчилар-навкарлар етказиб бериш мажбурияти юклатилган музофотлардан

шахарга кучиб келган узбек оилалари булган.

Махалла ахолиси таркибан хар канча хилма-хил булмасин - синфий

тенгсизликка, касбий уюшиш Йуклигига карамай, шахсий алокалар, муштарак

манфаатлар ва мажбуриятлар, умумий ишларда иштирок этиш оркали махалла

жамоасига бирлашган. Махалла хаётининг жамоа булиб яшаш тарзи Узини Узи

бошкариш тизимини келтириб чикарди. Махаллага сайлаб куйиладиган оксокол

бошчилик килган. Турли манбаларнинг гувохлик беришича, нолойик одамларни

сайлаб куйиш жамоага куп нокулайликлар ва кунгилсизликлар келтиришини яхши

тушунган ахоли оксокол ва унинг ёрдамчиларини сайлашга хамма замонларда хам

жуда жиддий караган. Оксокол шахар маъмурлари олдида махалланинг расмий

вакили булган, шу сабабли улар томонидан тасдикланиши керак булган.

Чукур тарихий илдизларга эга булган, халкнинг кундалик хаётини ташкил

этиб ва йулга солиб турган махалла демократик пойдеворга асосланган мунтазам

ахлок-одоб тизимини келтириб чикарди. Булар даврлар синовига дош берган узаро

ёрдам, мехмондустлик ва кексаларга хурмат, хамма жамоа аъзоларининг

тенглигидир. Махаллада яшовчи биронта хам одам Узини ёлгиз хис килмаган, у

хамма вакт хайрихохлик ва маънавий мададдан ташкари, зарур моддий ёрдамга хам

умид кила олган. Хуллас, бу ерда гап ажойиб хамжихатлик ва бирдамлик

анъаналари хакида бормокда [5].

Гарб тадкикотчиси Леонид Левитиннинг Узбек махаллаларига бериб утган

таърифидан хам шуни англаб олиш мумкинки, махалла тарбия Учоги сифатида

доимо шахс камолотининг маънавий шарчашмаси булиб колаверади. Бугунги кунда

махаллаларга булган муносабат тубдан Узгарди. Узбекистон Республикаси

Конституциясининг 105-моддасига ва 1993 йилдакабул килиниб, 1999 йил апрелда

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

янги тахрирда тулдирилган “Фукароларнинг Узини Узи бошкариш органлари

тугрисида”ги конунга биноан, махаллалар Уз хукукий макомига эга булиб, махаллий

хокимият таркибига киради. Махаллалар давлатнинг жойлардаги мухим таянчи,

юридик шахс сифатида уз мол-мулкига, молияий бюджетига, банкдаги хисоб-китоб

ракамига ва жамткармасига эгадир. Бу конунга acocaH, Xap бир махалла узининг

худудида ички низомини ташкил этиши, кичик корхоналар очиши, Узи ишлаб

чикарган махсулотни сотиши, унинг бир кисмини махаллалардаги

эхтиёжмандларга бепул таркатиши, уз худудидаги ахолини иш билан таъминлаши,

ахолига маданий-маиший хизмат курсатиши мумкин.

Бугунги кунда махаллаларнинг бозор иктисодиёти конунлари асосида,

Уз фаолиятларини ташкил этишлари учун барча имкониятлар яратилди. Yap TYH-

марака маросимларини Утказиш, хашарлар уюштириш, оилавий низоларни

бартараф этиш, беморлар холидан хабар олиш ишлари билан шутулланади.

Махалла ва унингахолисининг хам ижтимоий-иктисодий, хам маданий юксалишига

хар томонлама ёрдам бериш, миллий анъана ва урф-одатларни бойитиш, махалла

ишларини мувофиклаштириш, махаллалардаги кам таъминланган оилалар,

кексалар, фахрийлар, ногиронлар, куп болали оилалар, етим-есирлар,

байналмилалчилар манфаатларини хар тамонлама химоя килиш максадида 1993

йил 17 августда Узбекистон “Махалла” хайрия жамгармаси ташкил этилди.

“Махалла” газетаси чика бошлади.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А. Каримов махалланинг

хозирги замон жамиятидаги мохияти ва ахамиятига куйидагича бахо берди:

“Уз-Узини бошкаришнинг халкимиз анъаналари ва кадриятига жуда хос булган

усули махаллалар тизими сунгги йилларда жуда катта нуфузга эга булиб бормокда.

Улар амалда Уз хукукларидаги барча ишлар учун масъулдирлар. Зеро, махалланинг

кулидан келмайдиган иш йЙук. Унинг нуфузини кутариш, билингки, нафакат

иктисодий, нафакат ижтимоий, балки бу сиёсий, тарбиявий, улкан маънавий

масаладир. Биз махаллаларга шу нуктаи назардан карашимиз лозим”.

Хар бир махалла аник таркибий тузилмага эга. Унга махалланинг умумий

Йигилишида сайланадиган махалла кенгаши рахбарлик килади. Кенгаш Уз

таркибидан расман махалла Йитини раиси (оксокол)ни, Уринбосар ва котибни

сайлайди. Бундан ташкари, махалла кенгашига кекса тажрибали кишилардан

махалла оксоколи маслахатчилари хам сайланади. Кенгаш фахрийлари билан иш

олиб борувчи, жамоат тартибини саклаш, ободонлаштириш, турар жой фондларини

саклаш сингари ишлар буйича комиссиялар тузилади.

Узининг Ухшаши ЙУк маданияти, маънавияти, кадрияти, урф-одати ва

анъанасига эга булган, махалла Уузини Узи бошкариш органи сифатида фаолият

олиб бораётган, дунёнинг хеч бир мамлакатлари миллий менталитетида

учрамайдиган, ухшаши йук маскан сифатида гавдаланади. Утмишда хам хозирда

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

хам кишилар бирлиги сифатида, жамиятнинг асосий бугини булган махаллалар

Узларининг тарихий илдизларига эгадир. Узининг тарихий илдизига эга булган

махалла институтлари фукаролик жамияти институти сифатида биз бугун танлаган

ва кураётган Ййулимиз, хукукий давлат ва фукаролик жамиятини куришда асосий

ячейка булиб хизмат килади.

Инсонлар яшаш ва олий даражадаги бахтга эришлари учун куп нарсаларга

эхтиёж сезишларини ёзиб Утган Абу Наср Фаробий Урта аср шароитида

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

биринчилардан булиб жамиятнинг келиб чикиши, максад ва вазифалари хакида

изчил таълимот яратди. Ушбу таълимотда ижтимоий хаётнинг куп масалалари -

давлатни бошкариш, таълим-тарбия, ахлок, маърифат сингари масалалар камраб

олинган. Аллома Узининг “Фозил одамлар шахри” деб номланган асарида

инсонларнинг яшаши ва олий даражадаги бахтга эришишлари учун куп нарсаларга

эхтиёж сезишларига ур+у бериб, инсон жамоасининг келиб чикиши хакида шундай

ёзади: “Хар бир инсон табиатан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги

етукликка эришмок учун куп нарсаларга мухтож булади, у бир Узи бундай

нарсаларни кулга кирита олмайди, уларга эга булиш учун инсонлар жамоасига

эхтиёж тугилади... Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун холдауларнинг

хар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур булган нарсаларни етказиб

беради. Шунинг учун хам инсон шахслари купаядилар ва ернинг ахоли яшайдиган

кисмига урнашадилар, натижада инсон жамоаси вужудга келади” [6].

Фаробийнинг юкорида келтирилган фикрларидан хам шуни англаб олиш

мумкинки, инсон Табиатан хеч качон Узи ёлгиз холда яшай олмайди. Чунки у

яшашга, яшаганда хам яхши яшашга интилади, бу Йулда эса ижтимоий бирлик

жамиятга суянади. Ана шу жамиятни асосини эса махалла ташкил этади. Шундай

экан махалла кишилар бирлиги сифатида узининг тарихий илдизига эга булган

холда, узок йиллар цивилизация бешиги сифатида яшаб келган хозирда хам яшаб

келмокда. Таълим ва тарбия масканига айланиб келаётган кадимий тарихга эга

булган махаллаларда демократик ислохотларни чукурлаштириш даркор. Бунда

аввало жамиятда демократик институтларнинг фаоллигини оширишга алохида

ахамият каратмок керак.

Демократик институтлар жамият хаётида демократик тамойилларни карор

топишга хизмат киладиган ташкилотлар ва тузилмалар мажмуаси. Тарихий

жихатдан уларни шартли равишда демократик мазмунга эга булган анъанавий,

ижтимоий-сиёсий институтлар (давлат, сиёсий партиялар, жамоат ташкилотлари,

ОАВ) хамда факат демократик жамият шароитида фаолият юритадиган махсус

институтларга, масалан, инсон хукукларига амал килинишини таъминловчи турли

нодавлат тузилмаларга ажратиш мумкин [7].

Демократик институтлар мамлакатда фукаролик жамиятини

шакллантиришда мухим ахамият касб этади. Кучли фукаролик жамиятининг Узига

хос жихатлари шундан иборатки, демократик тамойиллар асосида жамиятимизни

ривожланишида фукаролик институтлари фаолиятига кенг Урин берилмокда,

фукароларда жамиятни янада ривожлантиришда жамоатчилик назоратини амалга

ошириш, механизмлари давлатнинг эътиборидан четда колмаганлиги ижтимоий

муаммоларни бартараф этишда давлат институтлари билан хамкорлик килиш

янада мустахкамланмокда.

Демократиянинг мезонлари куп киррали булиб, унда сиёсий эркинлик,

фукаролик хукуклари, давлат томонидан Ba адолатли жамият курилишида,

бошкарув жараёнларида иштирок этишга интилган, ижтимоий бахсларга

катнашган, Уз хатти-харакатлари, масъуллик фаолияти бУйича муроса

лозимлигини тушунган фукаролар томонидан кадрланган такдирда у доимо

ривожланиб келади. Бундан ташкари, “демократия” канчалик тарихий-сиёсий

мазмунга эга булмасин, унинг узига хос масъулият юки мавжуд. Жамиятни

демократиялаштириш хар кандай демократияга “яшил йул” очиб беришни максад

килиб куймайди. Хакикий демократия инсон шахсига энг олий кадрият сифатида

|5аепсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - $ос1еу апа тпоуаНЧопз

Аим Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

карайди ва уларни хокимиятини бошкариш ишларида фаол иштирок этишлари

учун зарур булган тизимни яратади. Унда махаллий Узини Узи бошкариш

органларига сайлов тизими асосий урин тутади.

Узбекистонда махалла тизимини ислох этилиб, бир тизимга утилиши

фукароларга сиёсий эркинликларини, хукукларидан атрофлича фойдаланиш

имкониятини берди. Жамият хаётини ислох этишга, шаклланган куйи тизим

урнида тамомила янги сиёсий жараёнлар карор топишга шарт-шароитни вужудга

келтирмокда. Бу инсонлар онги, тафаккурида жамият сиёсий хаётига карашда

янгича ёндашувга “тоталитар онг ва тафаккурни” бархам топиб боришига мухим

туртки булди. Фукароларнинг давлат хокимиятида иштироки жараён сифатида

янгича мазмун билан бойиб бормокда. Бу жамиятда вужудга келган хилма хил

демократик институтлар билан бевосита боглик. Шу нуктаи назардан ёндашганда

давлат хокимияти ва бошкарув органларининг вазифалари Узгараётганлигини ва

ислох этилаётганлигини кузатмокдамиз.

Айникса, эски шаклланган халк менталитети ва дунёкарашида янги жамиятга

хос Узгаришларни амалга ошириш, фукаролик жамиятига хос мезонлар ва

кадриятларни фукаролар онгига сннгдириш бу сохадаги энг сермехнат ва

машаккатли жараёнлар сирасига киради. Утиш давридаги ислохотларнинг Узини

Узи бошкариш органларини замонавийлаштириш ва эркинлаштиришга каратилган

жараёнлари хам миллий узликни англаш, илтор мамлакатлар тажрибасини

урганиш, Узига хос Йулларни кашф этиш каби катор изланишлар самараси Уларок

тобора кенгрок турмуш тарзимизга сингиб бормокда. Бу сохадаги ислохотларни

чукурлаштиришда давлатнинг бош ислохотчи сифатида амалга оширган чора-

тадбирлари туфайли Узини узи бошкариш органлари, яъни махалла институтлари

фукаролик жамиятини шакллантиришнинг миллий асоси булиб колади.

Хулоса килиб айтганда, мамлакатда демократик ислохотларни миллий хамда

кадрият, урф-одат ва анъаналарга асосланган холда боскичма - боскич,

ривожлантириб, такомиллаштириб, боришда аввало инсон камолотининг бешиги

булган махалла институтларини ижтимоий ролини янада ошириш даркор.

Бинобарин, таълим ва тарбия маскани сифатида эътироф этилаётган махалла

бугунги кунда ижтимоий муносабатларнинг асосий бутини сифатида давлат ва

жамиятнинг асосий ячейкаси сифатида шаклланиб борар экан, Ватан ичра Ватан

деб номланаётган махаллаларни янада асраб-авайлашда аввало ривожлантиришда

жамоатчилик назоратини урнатиш лозим. Зеро, Ватанни асраш уз уйини, кучасини,

махалласини асрашдан бошланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Mup3nées III.M. // https://president.uz/uz/lists/view/3784.

2. Узбекистон миллий энциклопедияси. 8-жилд. - Тошкент: Давлат илмий

нашриёти, 2004. - Б. 20.

3. Шамсутдинов Р., Исхоков А. Андижон тарихидан лавхалар. - Тошкент:

Вага, 2013. - Б. 418.

4. Кориева М. Мустакиллик-эркин ва фаровон хаёт. - Тошкент: Янги аср

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

авлоди, 2013. - Б. 155.

5. Леонид Левитин. Узбекистон тарихий бурилиш паласида. Президент

Ислом Каримов тарафдорларининг танкидий мулохазалари. - Тошкент:

Узбекистон, 2001. - Б. 184.

e

fiScience Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - Society and innovations

ным Special Issue - 3 (2021) / ISSN 2181-1415

6. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. 2-нашри. - Тошкент: Узбекистон

миллий энциклопедияси давлат илмий нашриёти, 2012. - Б. 4.

7. Маънавият - асосий тушунчалар изохли лугати. - Тошкент: Гофур Рулом

наш, 2010. - Б. 19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.