Научная статья на тему 'ФУҚАРОЛИК МАДАНИЯТИ МЕЗОНЛАРИ ШАРҚ ФАЛСАФАСИ ТАЛҚИНИДА'

ФУҚАРОЛИК МАДАНИЯТИ МЕЗОНЛАРИ ШАРҚ ФАЛСАФАСИ ТАЛҚИНИДА Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

205
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ижтимоий фаоллик / ислом фалсафаси / маънавий баркамоллик / ахлоқий қоидалар / фуқаролик жамияти / Social activity / Islamic philosophy / spiritual excellence / morality / civil society

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Хуршида Пулатовна Кенжаева

Мақолада Шарқ фалсафасида ижтимоий фаолликнинг моҳияти ва функционал хусусиятлари таҳлил қилинган. Қадимги Шарқ фалсафаси, ижтимоий-сиѐсий ва ахлоқий қарашларида инсоннинг маънавий камолотига оид талқинларга алоҳида эътибор қаратилган. Шарқ мутафаккирларининг давлат ва жамиятни бошқариш хусусидаги фикрлари очиб берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CRITERIA OF CIVIL CULTURE IN THE INTERPRETATION OF EASTERN PHILOSOPHY

The article analyzes the essence and functional features of social activity in Eastern philosophy. Special attention is paid to the spiritual improvement of a person in philosophy, socio-political and moral views of the Ancient East. The views of oriental thinkers on the management of the state and society are revealed

Текст научной работы на тему «ФУҚАРОЛИК МАДАНИЯТИ МЕЗОНЛАРИ ШАРҚ ФАЛСАФАСИ ТАЛҚИНИДА»

ФУ^АРОЛИК МАДАНИЯТИ МЕЗОНЛАРИ ШАРЦ ФАЛСАФАСИ

ТАЛКИНИДА

Хуршида Пулатовна Кенжаева

Бухоро давлат тиббиёт институти катта укитувчиси kenj ayeva70@mail .ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Шарк фалсафасида ижтимоий фаолликнинг мохияти ва функционал хусусиятлари тахлил килинган. Кддимги Шарк фалсафаси, ижтимоий-сиёсий ва ахлокий карашларида инсоннинг маънавий камолотига оид талкинларга алохида эътибор каратилган. Шарк мутафаккирларининг давлат ва жамиятни бошкариш хусусидаги фикрлари очиб берилган.

Калит сузлар: Ижтимоий фаоллик, ислом фалсафаси, маънавий баркамоллик, ахлокий коидалар, фукаролик жамияти

CRITERIA OF CIVIL CULTURE IN THE INTERPRETATION OF

EASTERN PHILOSOPHY

Khurshida Pulatovna Kenjayeva

Senior teacher of Bukhara State Medical Institute kenj ayeva70@mail .ru

ABSTRACT

The article analyzes the essence and functional features of social activity in Eastern philosophy. Special attention is paid to the spiritual improvement of a person in philosophy, socio-political and moral views of the Ancient East. The views of oriental thinkers on the management of the state and society are revealed.

Keywords: Social activity, Islamic philosophy, spiritual excellence, morality, civil society

КИРИШ

Ижтимоий хаётда амалга оширилаётган демократик узгаришлар кишиларнинг онгига, хаёт тарзига ва ижтимоий фаоллигига таъсир этмай колмайди, чунки демократия том маънода халк манфаатларига, купчиликнинг орзу тилакларини руёбга чикаришга имкон беради. Айникса, хозирги пайтда,

демократия умуминсоний кадрият сифатида эътироф этилаётганида ижтимоий фаолият (фаоллик) билан демократия, демократик узгаришлар бир-бирини такозо этувчи вокеликка айланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистонда фукаролик жамиятини шакллантиришнинг фалсафий, ижтимоий-сиёсий, иктисодий ва хукукий масалалари Б. Алиев, X,. Бобоев, Д. Бобожонова, Л. Бойко, К. Джавакова, Ш. Жалилов, Р. Жумаев, С. Жураев, З. Исломов, Г. Кучкорова, Ш. Мамадалиев, М. Мирхамидов, Ф. Мусаев, Х. Одилкориев, А. Саидов, Б. Туйчиев, А. Тулаганов, С. Туйчиева, А. Шайманова, М. Шарифхужаев, Э. Халилов, И. Эргашев, М. Киргизбоев, А. Кодиров, з. Кодирова, О. Хусанов каби тадкикотчилар томонидан урганилган.

Тадкикот методларига анализ ва синтез, ретроспектив тахлил, хужжатлар тахлили (контент анализ) киради.

НАТИЖАЛАР

Инсоннинг ижтимоий борликдаги урнини англашга, ижтимоий фаолиятининг мохияти ва хусусиятларини очиб беришга булган интилиш мудом илм ахлининг диккат марказида булиб келган. Файласуфлар ушбу муаммони турлича талкин килиб келдилар. Масалан, хитой файласуфлари Осмон - Ер - Инсон ёки конфуцийчиликда эътироф этиладиган "ли" - жамият, давлат ишларини урф-одатлар, Осмон (Космос) хукмлари, тартибларига мувофик бошкариш [1], хинд-буддавийликнинг тарафдорлари кайта ва кайта тугилиш асосида "азоб-укубатларга тула дунёдан нирванага утиш" [2], Платон ва Аристотель эйдос ёки историцизм [3] принципларига мувофик етук жамиятга бориш, ислом ва ислом фалсафаси Аллох тартибларига итоат этиш оркали инсоннинг маънавий-рухий камолотига эришиши концепцияларини илгари сурганлар [4].

Ижтимоий фаоллик генезисига кура, инсоннинг борликни англаш, узгартириш, такомиллаштириш, узидаги интеллектуал, ижодий кучни намоён этиш, эл-юрт манфаатларига хизмат килиш уйи билан яшаш, фидойилик курсатиб узининг инсонийлик, фукаролик бурчини бажаришга каратилган хатти-харакатларидир. Ушбу хатти-харакатлар ранг-баранг, ижтимоий борликка йуналтирилган фаолият турлари билан богликдир.

Шарк фалсафасига кура, ижтимоий фаоллик инсоннинг маънавий-рухий кечинмаларисиз, хатто ушбу кечинмаларни шакллантирадиган трансцентентсиз кечиши мумкин эмас. Тадкикотчи М.Т.Степанянцнинг кайд этишига кура, Шарк кишиси узининг худо, трансцендент оркали юксак ишларга, фаолиятга кодир эканини хис килади, дин унинг учун догма эмас, балки хаётий идеал, юксак маънавий изланишга ундовчи маёкдир [5]. Демак, шарк кишиси ижтимоий фаолиятни ташки дунёни узгартириш омили деб эмас, балки ички маънавий-рухий дунёсини бойитиш имкони деб билади. Мухими шундаки, Шарк спиритуализми «инсон - фаолият - дунё» тизимини Худо, Аллох, Яратган оркали яхлит бирлик деб кабул килади, ижтимоий фаоллик ушбу яхлит бирликни асраш, саклаш воситасидир [6].

Кадимги Шарк фалсафаси, ижтимоий-сиёсий ва ахлокий карашларида «бирорта таълимот, мактаб, жамият ва давлатни бошкариш, борликни такомиллаштириш, Осмон билан Ер уртасида ва кишилараро муносабатларда камолотга эришиш инсонни маънавий такомиллаштиришга, унинг тарихий-маданий тажрибаларга содиклигига богликлигини конфуцийлик каби изчиллик ва собирлик билан химоя килмаган» [7]. Конфуций фикрича, «Агар киши бошкарув ишларида узига раво курмаган нарсаларни бошкаларга хам раво курмаса, бошкалар томонидан оиласида хам, давлатда хам душманлик курмайди». Конфуцийликнинг химматли жумард тарбияси тизимидаги хикматлари хам диккатга сазовордир. «Хукмдор - хукмдор булсин, хизматкор -хизматкор, ота - ота булсин, угил - угил» [8] деган коида конфуцийлик сиёсий-фалсафий таълимотининг негизини ташкил этади. Х,ар бир киши жамиятда уз урнини билиши, уз иктидорига мувофик мехнат килиб яшаши зарур.

«Мабодо, - дейди Конфуций, - жамиятда бошкариш, урф-одатлар ва нарсалар тартиби урнатилмаса, хеч нимага таяниб булмайди» [9]. Тугри, хар кандай бошкариш маълум бир тартиб, анъаналарни такозо этади, мудом янгиланадиган тартиб ёки анъаналар тизимда бошбошдоклик, хаосни юзага келтиради. Ушбу тартиб ва анъаналарни мутафаккир Осмон талабларига буйсунишда куради. Унинг таълимотига кура, олижаноб эр Осмон талабларига итоат этади, уларни бузишдан куркади, шунинг учун у инсонпарвар ва бошкарувни тугри амалга оширадиган кишидир, «урф-одатларга амал килиш инсонпарварликдир», кимда-ким урф-одатлар талабларига риоя этса, Осмон остида у инсонпарвар хисобланади, ушбу талабларни бузиш, уларга итоат этмаслик эса кишини «ужар», хатто ахлоксиз килади.

Конфуций ахлокни конунлардан юкори куйган. Унинг фикрича, «агар халк конунлар ёрдамида бошкарилса, тартиб жазолар билан куллаб-кувватланса, одамлар жазолардан кочадиган, хижолат тортмайдиган булиб колади. Агар халк эзгулик ёрдамида бошкарилса ва урф-одатлар ёрдамида тартиб урнатилса, халк хижолат тортадиган ва тугри яшайдиган булади».

Ислом дини ва маданияти жахон халклари тафаккурига, фалсафасига бекиёс таъсир этиб келади. А. Ш. Жузжоний ёзганидек, ислом «Шарк улкаларида таркалиб Урта Осиё халкларининг асосий динига айланганидан кейин, Мовароуннахр худуди ислом дини таркалиши ва «Улуми шаръия», айникса, фикх, тафсир, хадис, калом илмлари, шунингдек, араб тили ва унга тегишли фанлар ривожининг марказига айланди ва ушбу фанлар буйича буюк алломалар камолга етиб чикишининг гувохи булди» [10]. Улар каторида энг аввало Форобий, Беруний, Ибн Сино, Махмуд Кошгарий каби алломаларни тилга олиш зарур. Айнан ушбу буюк зотлар Шарк давлатчилигига оид илк назарий-сиёсий карашларни яратишга катта хисса кушганлар.

«Кадимги Шарк олимларининг асарларидаги шахар-давлатлар (полислар) билан боглик давлат тузуми хакида кизикарли карашлар мавжуд, - деб ёзади З. Исломов, - чунончи, ал-Форобий асраб-авайловчи бошкарувни ташкил этиш усулларини урганиш, шахарлар ахлига эзгулик ва фаровонлик кай йусинда келиши хамда уларга эришиш ва шу неъматларни асраш йулларини кандай топишни курсатиб бериш зарур, деб хисобларди. Ушбу карашларини у узининг «Фозил кишилар шахри», «Давлат арбоби хикматлари» ва «Фукаролик сиёсати» асарларида батафсил баён этган. Мазкур асарларида у узи умум бахтиёрликка эришиш йули деб билган олий хукмдорлик санъатига кенг урин берган» [11]. Буюк аллома ал-Форобий «фукаролик жамияти» тушунчасини кулламаса хам, биз хозир назарда тутаётган концепцияга якин карашни илгари сурган.

Форобий Шарк фалсафасида биринчи булиб конун устуворлигини таъминлаш масаласини куяди ва конунга итоаткорлик давлатни асрашнинг кафолати эканини асослайди. «Хоким, - деб ёзади Форобий, - аввалги имомлар урнатган конунлар ва тартибларни хотирида яхши саклаб колиш ва уларга амал килиши учун кувваи хофизага, ... агар аввалги имомлар давридан бирор (ёки бир канча) сохага тааллукли конун колмаган булса, бундай конунни уйлаб топиш учун ижод, ихтиро килиш кувватига эга булиши даркор» [12].

Шунингдек, Форобий давлат ва жамиятни биргаликда бошкариш гоясини илгари суради. Агар юкоридаги ун икки фазилат бир одамда эмас икки одамда жам булса, уларнинг икковини, агар шундай фазилатлар бир гурух кишиларда

жам булса, ушбу гурух кишиларни юрт рахбарлигига куйиш зарур. Буни замонавий тил билан айтганда парламент бошкаруви дейиш мумкин. Форобийнинг куйидаги фикрлари фукаролик жамияти хакидаги тасаввурларга жуда якиндир: «Х,ар бир инсон табиатан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмок учун куп нарсаларга мухтож булади. У бир узи бундай нарсаларни кулга кирита олмайди. Уларга эга булиш учун инсонларда фукаролик жамоасига эхтиёж тугилади... Шу сабабли яшаш учун зарур булган, кишиларни бир-бирига етказиб берувчи ва узаро ёрдамлашувчи куп кишиларнинг бирлашуви оркалигина одам уз табиати буйича интилган етукликка эришуви мумкин».

Фукаролик жамияти учун зарур булган институтлар (масалан, сиёсий партиялар ёки инсоннинг сиёсий хукукларини таъминловчи институтлар) булмагани тарихдан яхши маълум. Абу Али ибн Сино "Тадбир манзил", "Китоб ул -инсоф", "Шифо" каби асарларида давлат ва жамият тугрисидаги узининг илмий карашларини мужассамлаштириб, фозил жамият ва давлат тугрисида узига хос лойихани илгари сурди. У таъкидлаган жамиятда "иш (фаолият) билан шугулланмайдиган, унга белгиланган уринни эгалламаган бирон киши хам булмаслиги керак" [13]. Инсон бахтли ва фаровон яшаши учун онгли равишда олдинга караб интилади, харакат килади ва бу интилиш, харакат натижасини олдиндан билади, яъни у келажагини уйлаб харакат килади. Шунга кура ибн Синонинг таъбирича, инсонда аник келажакка йуналтирилган максад булиши керак. Бу фукаролик маданиятининг энг мухим мезонларидан биридир. Хдкикатан хам, максадсиз инсон фаолияти (айникса, ижтимоий характерга эга фаолияти) йук, инсон нимани амалга оширишга интилса, унга "функционал максад" юклайди [14]. Ибн Синонинг уктиришича, фозил жамоада кишилар яшаш коидаларига риоя килиши, унинг аъзолари фаолияти устидан жамоат назорати урнатилиши, урнатилган ижтимоий коидалар юкоридан пастгача мукаррар булмоги лозим.

МУХ,ОКАМА

Ижтимоий фаоллик инсоннинг ижтимоий муносабатлар тизимида, жамиятда тутган мавкеи, хукуки оркали хам белгиланади. Ибн Сино узининг "Рисолати тадбири манзил" асарида шундай ёзади: "Одамларнинг мулкий тенгсизлиги, вазифасининг бир хил эмаслиги, узаро фарклари, инсон ижтимоий фаолиятининг асосий сабабидир".

Ибн Сино хакикий инсонпарвар мутафаккир сифатида инсон ахлининг хар томонлама ривожланишига, табиат сирлари ва хакикатни билиши мумкинлигига ишонган. Шунинг учун хам мутафаккир одамлар орасидаги адоват учогини куритишга чакиради. Инсонлар бир-бири билан софдил, самимий булса, бир ёкадан бош чикарса, хар кандай мушкулликлар осонлашади. Х,ар кандай кийинчилик хал булишга ва хакикат сирларини очиш мумкинлигига каттик ишонган. У одамларни илм йулидаги кийинчиликлардан чучимасликка, дадил, собиткадам булишга ундайди. «Одамларнинг ботири, -дейди Ибн Сино, - келажакдаги ишдан, мушкулотдан куркмайди. Камолот хосил килишдан бош тортган киши одамларнинг энг куркогидир» [15,18].

Ибн Сино хам бахтли, фаровон жамият хакида фикрлар юритган. Минг афсуски, мутафаккирнинг фалсафий-сиёсий карашлари акс этган «Бахт хакида», «Бахтга етмок хакида», «Илохий сиёсат хакида» каби асарлари бизгача етиб келмаган. Бирок унинг «фукаролар жамоасини бошкарувчи киши Оллох ва Илохий Рух талаблари ва иродасига кура конунлар урнатиши лозим», шунингдек, «Уй юритиш хакида рисоласи»да эса хукмдорларнинг ахлокий мукаммаллиги масаласини махсус тадкик этиб келтирган, хукмдорнинг уз калбини, рухини такомиллаштириб бориши сиёсатнинг асосий коидасидир [16,19], деган фикрлари эътиборга лойикдир.

Юсуф Хос Хржибнинг фикрича, «жамоа узига шох сайлайди»; маърифатли, окил шох адолатли, химматли, «унг кулида килич», «сул кулида бойлик», «тилида шакардан ширин суз» булади [17,20].

ХУЛОСА

«Фукаролик жамияти» тушунчасини илмга Гарб мутафаккирлари олиб кирган булсалар-да, фукаролик жамиятига хос белгиларни Шарк ижтимоий-сиёсий, фалсафий тафаккурида учратиш мумкин.

REFERENCES

1. История Китайской философии. - М.: Прогресс, 1989. - С. 78-79.

2. Радхакришнан С. Индийская философия. Т.1. - М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1956. - С. 12-18.

3. Платон. Сочинение в трех томах. Т. 3. Часть 1. - М.: Мысль, 1971. - С. 224225; Аристотель. Сочинения в четырех томах. Т. 4. - М.: Мысль, 1983. - С. 6063.

4. Игнатенко А.А. В поисках счастья. Общественно-политические воззрения арабо-мусульманских философов средневековья. - М.: Мысль, 1989. - С. 52-58.

5. Степанянц М.Т. Восточная философия. - М.: Восточ.лит-ра, 2001. - С. 11-12.

6. Имам Хазрат Хан. Метафизика. - СПб.: Питер, Харьков: Лит.М.,2008. - С. 12-14.

7. Алимасов В. Конфуцийлик ва Шарк давлатчилиги. - Тошкент: Фалсафа ва хукук институти, 2006.- Б. 52.

8. Древнекитайская философия. Т.1. - М.: Мысль, 1972. - С. 144.

9. Радуль-Затуловский Я.Б. Конфуцианство и его распространение в Японии. -М.-Л.: АН СССР, 1947. - С. 144.

10. Жузжоний А.Ш. Ислом хукукшунослиги, ханафий мазхаби ва Урта Осиё факихлари. - Тошкент: Тошкент ислом университети, 2002. - Б. 9.

11. Исломов З.М. Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. - Тошкент: ТДЮИ, 2002. - Б. 14.

12.Абу Наср Форобий . Фозил одамлар шахри. - Тошкент: Халк мероси, 1993. -Б. 160-161.

13. История политических и правовых учений. М.1991.с.136

14. Яценко А.И. Целепологание и идеалы. - Киев: Наукова думка, 1977. - С. 108.

15. Ибн Сино Фалсафий киссалар. 13-бет.

16.Болтаев М.Н. Абу Али Ибн Сина - Великий мыслитель, учёный-энциклопедист средневекового Востока. - Тошкент: Фан, 1980. - С.146.

17. Юсуф Хос Х,ожиб. Кутадгу билиг. - Тошкент: Фан, 1971. - Б. 345, 355.

18. Khajieva I. et al. Foreign language competenceformation of the future teacher of vocational education in the information and educational environment //European Journal of Molecular & Clinical Medicine. - 2020. - Т. 7. - №. 2. - С. 360-365.

19. Zhabborova O. I., Kenjaeva H. P. Bases of gender equality of rights in Uzbekistan //Международный журнал гуманитарных и естественных наук. -2018. - №. 5-2.

20. Кенжаева Х. П., Тожиев Ф. И., Жураев Б. Н. РОЛЬ ЖЕНЩИН В СОЗДАНИИ И РАЗВИТИИ ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА В УЗБЕКИСТАНЕ //Инновации в технологиях и образовании. - 2014. - С. 119123.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.