Научная статья на тему 'АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУННИНГ ТАМАДДУН ТАРАҚҚИЁТИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИДА ЖАМИЯТ ТАҲЛИЛИ'

АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУННИНГ ТАМАДДУН ТАРАҚҚИЁТИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИДА ЖАМИЯТ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

152
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Абдураҳмон ибн Халдун / “Муқаддима” / Таваҳҳуш / ижтимо / бадавия / тамаддун (хадаро) / Ислом / ислом фалсафаси / жамият / ёввойи ва маданий жамият / “фойда келтирувчи” / “нозарурий неъматлар” / меҳнат тақсимоти / “ортиқча маҳсулот” / тараққиёт ва таназзул / Abdurrahman ibn Khaldun / Mukaddima / Tawahhush / Social / Bedouin / Civilization / Islam / Islamic philosophy / Society / Wild and cultural society / Welfare / Unnecessary benefits / Division of labor / Surplus product / Development and degradation

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Жасур Сулаймонов

Мазкур мақолада Араб-мусулмон фалсафий тафаккури вакили бўлган Абдураҳмон ибн Халдуннинг “Муқаддима” асарида тамаддун, маданият, жамият тараққиёти ҳақидаги қарашларининг таҳлили бўйича мулоҳазалар келтирилган ва муҳокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article analyzes the views of the representative of Arab-Muslim philosophical thought Abdurahman ibn Khaldun on the development of civilization, culture and society in the work "Mukaddima".

Текст научной работы на тему «АБДУРАҲМОН ИБН ХАЛДУННИНГ ТАМАДДУН ТАРАҚҚИЁТИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИДА ЖАМИЯТ ТАҲЛИЛИ»

АБДУРАХМОН ИБН ХАЛДУННИНГ ТАМАДДУН ТАРАВДИЁТИ ХДКВДАГИ КАРАШЛАРИДА ЖАМИЯТ ТАХЛИЛИ

Жасур Сулаймонов

Тошкент давлат шаркшунослик университети Шарк фалсафаси ва маданияти кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада Араб-мусулмон фалсафий тафаккури вакили булган Абдурахмон ибн Халдуннинг "Мукаддима" асарида тамаддун, маданият, жамият тараккиёти хакидаги карашларининг тахлили буйича мулохазалар келтирилган ва мухокама килинган.

Калит сузлар: Абдурахмон ибн Халдун, "Мукаддима", Таваххуш, ижтимо, бадавия, тамаддун (хадаро), Ислом, ислом фалсафаси, жамият,ёввойи ва маданий жамият, "фойда келтирувчи", "нозарурий неъматлар", мехнат таксимоти, "ортикча махсулот", тараккиёт ва таназзул

ANALYSIS OF SOCIETY IN THE VIEWS OF ABDURAHMAN IBN KHALDUN ON THE DEVELOPMENT OF CIVILIZATION

Jasur Sulaymonov

Senior teacher of Tashkent State University of Oriental Studies Department of Oriental Philosophy and Culture

ABSTRACT

This article analyzes the views of the representative of Arab-Muslim philosophical thought Abdurahman ibn Khaldun on the development of civilization, culture and society in the work "Mukaddima".

Keywords: Abdurrahman ibn Khaldun, Mukaddima, Tawahhush, Social, Bedouin, Civilization, Islam, Islamic philosophy, Society, Wild and cultural society, Welfare, Unnecessary benefits, Division of labor, Surplus product, Development and degradation

КИРИШ

Ибн Халдун ислом дунёсининг илмий ва FOявий тарихида энг таникли шахслардан биридир. Бу шухрат, машхурликни биринчи навбатда унинг китоби

олиб келди. Маълумки, Ибн Халдуннинг асосий таникли асари, бу -"Мукаддима"дир. Мутафаккир узининг ижтимоий - сиёсий FOяларини "Мукаддима" асарида баён этган.

Биринчи навбатда, Ибн Халдун тамаддуннинг асосий конунлари ва унинг шаклланишини тадкик этишга кизикади. У жамиятларнинг кай холда ибтидоий кучманчилик хаётидан юкори маданиятли хаётга утишини билишга харакат килади. Маълумки, мутафаккир турли хил давлатларда, жумладан, Андалузия, Ифрикия, Миср, Гарнота, Кастилия, Марокашда, шунингдек, Бану Х,илол ва ад -Довудия каби араб ва барбар кабилалари ичида хаёт кечирган. Шунда у турли хил маданиятларни, яъни дабдабали, хашаматли шахар маданияти ва кучманчиларнинг оддий ва кашшок хаётининг гувохи булди. Ибн Халдун бундан чукур фаркларнинг келиб чикиш сабаблари туFрисида бош котирди. Мутафаккир ушбу фаркларнинг уч сабабини курсатади: Биринчи сабаби, кабила ва оиланинг алохида аъзоларини боFлаб турадиган хиссиёт ва фикрлар мохиятини акс эттирувчи психологок, рухий ходисадир.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикот жараёнида илмий билишнинг объективлик ва тизимлилик хоссаларидан фойдаланилган холда, Абузайд Абдурахмон ибн Халдуннинг тамаддун тараккиёти хакидаги мулохазалари тахил килинди. Мутафаккирнинг давлат ва жамият хамда маданият хакидаги карашлари тарихийлик нуктайи назаридан очиб берилди. Ибн Халдуннинг жамият хакидаги карашлари тахлили мантикийликка асосланган холда амалга оширилди.

Мавзуни ёритиш жараёнида Абдурахмон ибн Халдуннинг "Мукаддима" асарига асосланилди, шунингдек, Мухаммад Х,отамийнинг "Ислом тафаккури тарихи" асаридан хамда бир катор маколалардан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

Энди эса Ибн Халдуннинг жамиятга доир фикрлари ва карашларини тахлил килишга харакат киламиз. Мутафаккир фикрига кура, инсоният наслини давом эттириш учун жамият зарурдир. Бунинг маъноси шуки, у бошка файласуфларнинг инсон-сиёсий мавжудот деган фикрига рози [4]. Ибн Халдун фикрича, инсон хайвонот оламидан куйидаги жихатлари билан фарк килади:

Мухокамалар махсули булган билим ва кобилият (акл-идроки) билан, инсон ана шу оркали мавжудотлар орасида энг олий асл мартабага даъво кила олади; Донишманд, ташкилотчи ва кучли хукмдорга эхтиёжи борлиги билан;

Ва асосийси, жамиятга эхтиёжи борлиги билан. Жамиятга Ибн Халдун мана шундай таъриф беради:

"Одамларнинг муайян шахар ёки унинг бирор бир кисмида уз эхтиёжарини кондириш учун кариндошлик ва кабиладошлик асосида биргаликда ва хамкорликда яшашлари-жамиятдир" [5].

Ибн Халдун инсон ибтидосининг хайвонот олами ичида булган вактини ёввойилик (таваххуш) деб аташган. Инсон табиат куйнида фаолият юритар экан, кичик жамиятларга (ижтимо) уюшиб яшай бошлашди. Ижтимо бу жамият, у уз тараккиёти даврида икки боскични ибтидоийликни (бадавия) ва тамаддун (хадаро) боскичларини босиб утади [2]. Яъни, Ибн Халдун жамиятни икки турга булади: маданий булмаган (яъни ёввойи) жамият ва маданий (яъни шахар) жамияти. Унинг фикрича, инсон табиатига кура жамият ичига яшашга мажбурдир. Шунингдек, Ибн Халдун жамият шаклланиши ва яшашида диний алокаларнинг мавкеини пасайтиради.

Ибн Халдун фикрича, ижтимоий тартиб-интизомни тиклаш ва жамиятни идора этиш табиий ходисадир. Бу ходисага хеч качон паЙFамбарликнинг бархаклигини исботлаш далили деб муносабатда булишга йул куймаслик керак. Сабаби, инсонларнинг жамоа булиб яшаши, паЙFамбарсиз хам мавжуд булиши мумкин, бундай жамиятлар пайдо булган ва булмокда.

«Мукаддима»нинг иккинчи кисмида ёввойи жамият тадкикига оид фикрлар баён этилган. Бу кисмида бир неча боблар буйлаб бундай жамиятларнинг табиийлиги, ёввойилик рухи арабларга хослиги ва ёввойи жамиятнинг маданий шахар жамиятига нисбатан бирламчилиги хакида гапирилади. Ибн Халдун ошкор баён этади: "Инсоният жамиятининг илдизи ва асослари сахродаги ёввойи хаёт тарзидадир. Бу шунинг учунки, бадавийлар хаётни инсонинг энг асосий эхтиёжлари чорчубасидан ташкарига чикмайди, холбуки, шахар хаёти биринчи даражали зарурати булмаган нарсаларга эгалик килиш иддоаси ва истаклари окибатидир, хамда унинг натижасида пайдо булган хийла тараккий этган даврдир. Биринчи даражали ахамиятга молик зарурий нарсалар хаётда булмаса хам, аммо умр утказиш мумкин булган нарсаларга нисбатан бирламчи эканлиги сабабли, бадавийлик (кучманчилик) хаёти амалда дарахтнинг илдизига ухшайди, шахар хаёти эса унинг шохларидир" [1].

Ибн Халдун фикрига кура, иклим, рельф, тупрок хаво жамият хаётига таъсир килувчи георафик омиллардан булсада, лекин жамият ривожланишининг бош омили була олмайди. Унингча, жамият ривожига хал килувчи таъсирли омил, бу одамнинг мехнат фаолиятидир. Мехнат инсонлар жамоасини жамият даражасига етказувчи омилдир. Ибн Халдун шундай деб ёзади:

"Шаркликлар нафакат таълим олиш санъатида, балки бошка санъатлар ва хунарлар борасида хам кучлидирлар. МаFрибликлар Шаркка илм олгани келишар экан, улар шаркликлар акл -заковати маFрибликлардан кура кучли деб билишади. Улар биз ва узлари орасидаги фарк, инсон табиатидандир деб тасдиклашади. Лекин бу хатодир. Инсон табиати масаласида Шарк ва Гарб уртасида катта фарк мавжуд эмас. Балким, биринчи ва еттинчи минтакалар яшовчилар маънавияти, рухияти муътадилликдан йирокдир. Шаркликларнинг устун хусусияти, бу шахар маданиятининг устун тафаккурига таъсири демакдир"

[5].

МУХОКАМА

Юкорида таъкидлаганидек, жамият ривожида икки боскич бор: ибтидоий (бадавия) ва тамаддун (хадаро). Ушбу боскичлар бир-биридан яшаш учун булган воситаларнинг характерига кура фаркланади, яъни ибтидойилик зироаткорлик, чорвачилик , термачилик, овчилик билан изохланса, тамаддун уларни тулдириб келувчи хунарлар ва савдо билан изохланади.. Шунингдек, улар истеъмол характерига кура хам фаркланадилар. Ибтидоийликда одамлар зарур неъматларни истеъмол килса, тамаддун холатида эса «фойда келтирувчи» ва «нозарурий неъматлар» билан хам кифоятланмайдилар. Бу шунинг учунким, одам мехнат таксимоти натижасида "ортикча махсулот" ишлаб чикара бошлади[2].

Ибтидойилик ва тамаддун инсоният жамиятининг сифат жихатдан фаркли булган икки боскичдир. Бу икки боскич худудий жихатдан бир-бирига якин жойда хам мавжуд булиши мумкин. Масалан: Арабистон ярим оролидаги кучманчи кабилалари ва Меспотамия кадимий тамаддуни. Юкоридагиларни мисол келтирган холда, Ибн Халдун ибтидойликдан тамаддунга утиш жамиятининг ички ривожи, хамда бошка худуд хосиласини забт этиш оркали хам амалга ошиш мумкин деб хисоблайди. Юкоридаги холга киёслаган холда, Ибн Халдун жамият хаётини кишлок ва шахар хаётига булади. У бу хакда шундай дейди:

"К,ишлок хаёти шахар хаётининг асоси, пойдеворидир. Бирор бир шахар ахолисини урганар эканмиз, уларнинг аждодлари шахар атрофидаги ёки шу ернинг узидаги кишлокдан булганлигига ишонч хосил киламиз. Хулоса килсак буладики, шахар хаёти шакли, кишлок хаёти шаклининг сунгги боскичи демакдир"[3]. Ибн Халдун шахарда мехнат шаклининг ташкил этилишини ишлаб чикаришнинг олий юксак формаси деб билган. Шахар ишлаб чикаришнинг ривожланиши жараёнида моддий ва маънавий кадриятларни шакллантириш усуллари мукаммалашади, инсон эса жамият ривожини юкори п0F0наларига кутарилади. Ишлаб чикариш куролларининг ривожланиши ва

ижтимоий мехнат таксимотининг вужудга келиши махсулот айирбошлаш имкониятларини кенгайтиради.

Инсон мехнат килар экан, жамоа ишлаб чикариши натижасида фойда ва истеъмолдан ташкари махсулот ортиб кола бошлади. Ибн Халдун инсон мехнати натижасида жамият тараккиётининг асосий омили булган ортикча махсулот пайдо булди дейди. Шунингдек, мутафаккир киймат тушунчасига хам катта ахамият беради. Ибн Халдун киймат тушунчасига кишлок хужалигини, хунанмандликни ва савдони харакатлантирувчи жамият мехнатининг ифодаси сифатида карайди [6].

ХУЛОСА

Араб-мусулмон фалсафий тафаккури вакили булган Абдурахмон ибн Халдуннинг "Мукаддима" асарида тамаддун, маданият, жамият тараккиёти хакидаги карашлари тахлил килинган. Мутафаккирнинг тамаддун тараккиёти хакидаги карашларида жамият мухим ахамиятга эга. Ибн Халдун инсон ишлаб чикарувчи ва мулкдор булгандагина, ижтимоий мавжудот була олади деб хисоблайди. Мулкка эгалик хукукини мутафаккир, инсоннинг мукаддас хукукларидан биридир деб хисоблайди. Ибн Халдун жамиятининг шаклланиш жараёнини одамларнинг хусусий мулкчилик хукукини таъминлашга боFлик булган иштиёк билан боFлади. Хдкикатдан хам, шундай гап бор: Хусусий мулкчилик ибтидоий жамоа тузумининг гуркови, давлатчиликнинг асоси булди. Ибн Халдун кимки мулкчиликни куллаб-кувватласа, у адолатлидир деб билади.

REFERENCES

1. Хртамий Сайид Мухаммад. Ислом тафаккур тарихи. Т.: "Минхож", 2003 й., 248-бет

2. Игнатенко А. А. Ибн Халдун о природе государства// Народы Азии иАфрики, 1984 г. №1. с. 94

3. Кубаева Г., Кушанов Ш. С. Идея историо-философии Ибн Халдуна.// www.ncstu.ru

4. Сулаймонов Ж.Б. Ибн Халдун ижтимоий-фалсафий карашларида ахлокий масалалар//Фалсафа ва хукук журнали. 2019 йил 1-сони. 42-45 бетлар.

5. Сулаймонов Ж.Б. Ибн Хдлдун карашларида географик детерминизм илдизлари //Шаркшунослик журнали. 2018 йил 4-сони. 124-128 бетлар.

6. Сулаймонов Ж.Б. Взгляды Абдуррахмана ибн Халдуна о развития общества и цивилизации// Международный научно-практический журнал "Экономика и социум". 12 (79)2020 г. //https://iupr.ru//a78cf8ac-3ef5-4670-8fcd-a900ec94fdfb.filesusr.com/ugd/b06fdc_8f1acbd7de994f219ac81f37bbad95bc.pdf?index=tru e

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.