Научная статья на тему 'ЁШЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ'

ЁШЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

567
131
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ёшлар / ижтимоийлашув жараёни / тадқиқотлар / ахлоқий қадриятлар / шахслараро муносабатлар / The Youth / socialization / research / moral values / interpersonal relationships

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шамсия Курултаевна Исмаилова

Ушбу мақолада замонавий ёшлар ахлоқий қадриятларини ўрганиш бўйича ўтказилган ижтимоий сўровнома натижалари келтирилган. Ёшларнинг ахлоқ, оила қадриятлари, замонавийлик тушунчаларига муносабати ижтимоий-педагогик ҳамда психологик жиҳатдан таҳлил қилинган, муайян хулосалар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF MORAL VALUES IN THE SOCIALIZATION OF YOUTH

This article analyzes the results of a social survey conducted to study the content of moral values of modern youth. Socio-pedagogical and psychological analysis of the attitude of young people to the concepts of morality, family values, modernity, specific conclusions are proposed.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА АХЛОҚИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ»

ЁШЛАР ИЖТИМОИЙЛАШУВИДА АХЛОЦИЙ ЦАДРИЯТЛАРНИНГ

УРНИ

Шамсия Курултаевна Исмаилова

Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги давлат бошкаруви

академияси доценти, п.ф.н. shamsiya2021 @mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада замонавий ёшлар ахлокий кадриятларини урганиш буйича утказилган ижтимоий суровнома натижалари келтирилган. Ёшларнинг ахлок, оила кадриятлари, замонавийлик тушунчаларига муносабати ижтимоий -педагогик хдмда психологик жихдтдан тахлил килинган, муайян хулосалар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: ёшлар, ижтимоийлашув жараёни, тадкикотлар, ахлокий кадриятлар, шахслараро муносабатлар.

THE ROLE OF MORAL VALUES IN THE SOCIALIZATION OF YOUTH

Shamsiya Kurultayevna Ismailova

The Academy of Public Administration under the President of the Republic of

Uzbekistan, Associate Professor, PhD shamsiya2021@mail.ru

ABSTRACT

This article analyzes the results of a social survey conducted to study the content of moral values of modern youth. Socio-pedagogical and psychological analysis of the attitude of young people to the concepts of morality, family values, modernity, specific conclusions are proposed.

Keywords: The Youth, socialization, research, moral values, interpersonal relationships.

КИРИШ

Кейинги вактларда инсон омили, шахс муаммоси барчанинг диккат марказида булиб колмокда. Шахснинг узини англаши, жамиятда тутган урни, хдётий максадларини шакллантиришда шахслараро муносабатлар мазмуни

олимлар, амалиётчи-психологлар илмий изланишлари асосини ташкил килаётганлиги бежиз эмас. Айникса, ёшларни мустакил хаётга тайёрлаш, уларга жамиятда муносиб уринларини топишларида кумаклашиш масалалари долзарб ахамият касб этмокда.[1]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ёшлар тарбиясида ахлок-одоб масалалари барча даврларда хам олимлар, тадкикотчилар учун долзарб масала булиб келган. Педагогик фикрлар тарихидан маълумки, Шарк уЙFOниш даври алломалари асарларида шахс камолотида ахлокий тарбиянинг урни хакидаги карашлар алохида урин эгаллайди.

Абу Нарс Форобий "Фозил одамлар шахри" асарида ахлокий фазилатларни билимлилик, донолик, фаросатлилик, халк манфаатларини шахсий истаклардан устун куйиш билан белгилайди. Форобийнинг фикрича, ахлок инсоннинг аклий тафаккури билан боFлик. Шу максадларда ёшлар аклий тарбиясига катта эътибор каратиш лозимлигини таъкидлайди.[3]

Беруний билим олишни ахлокий тарбия билан боFлайди. Берунийнинг инсон камолотида ахлокий тарбиянинг мухим эканлиги туFрисидаги фикрлари "Утмиш авлодлардан колган ёдгорликлар", "Хиндистон", "Минералогия", "Гиодезия" ва бошка асарларида уз ифодасини топган. [4]

Берунийнинг фикрича, ахлок инсон мохиятини белгиловчи асосий мезонлардан бири хисобланади. Ахлокий сифатлар бевосита жамиятда шахсларнинг узаро мулокоти, мехнат муносабатларида таркиб топади.

Ибн Синонинг фикрича, ахлок кишиларнинг узига ва бошкаларга нисабатан хатти - харакати меъёрлари ва коидаларини урганади.[2]

Кайковус "К,обуснома" асарида жувонмардлик FOясини илгари сурар экан, бунда ёшлар тарбиясида энг мухими ахлок тарбияси эканлигини курсатади. У ёшларда одамларга нисбатан инсоний муносабатда булиш, адолатлилик, самийлик каби сифатларни шакллантириш лозимлигини таъкидлайди.[10]

Ахлокий сифатлар талкини ва уларнинг ёшлар хулк-атворида намоён булишида оиланинг, ижтимоий муносабатларнинг урни, жамият келажагини белгилаб берувчи омил эканлиги туFрисидаги фикрлар Ахмад Югнакий, Муслихиддин Саъдий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий ва бошка купгина алломалар асарларида уз ифодасини топган. [5]

Ахлок, ахлокий кадриятлар ва уларнинг шахс ижтимоийлашувидаги ахмияти замонавий тадкикотларда хам асосий уринни эгаллайди. Жумладан,

К.Хошимов, У.Аскарова, Б.Зиёмухаммедова, Ш.Абдуллаева, Ж.Йулдошевлар уз тадкикотларида ахлок тарбиясининг педагогик муаммоларини урганганлар. [6,7,16, 18]. Ахлок ва ахлокий кадриятларнинг фалсафий жихатларини Туленов Ж., К,. Назаров, Г.Туленоваларнинг илмий изланишларида хам кузатишимиз мумкин.[14,17] Психологияда ахлокнинг кадрият сифатида мазмуни С.Л.Рубинштейн, А.Леонтьев, [12,15], узбекистонлик олимлар Б. Шоумаров, В.Каримова, Э.Гозиевлар томонидан урганилган.[11,20,21]

Ёшлар тарбияси, уларнинг дунёкараши ва узлигини англаши масаласи мамлакат тараккиёти, мустакиллиги, келажагини кафолатловчи мухим омил хисобланади. Айникса, глобаллашув жараёни хаётимизнинг барча сохаларини камраб олаётган шароитда ёшларда ахлокий кадриятлар тизимини шакллантириш ва ривожлантириш нихоятда мухим ахамият касб этади.

Жамиятимизнинг замонавий ижтимоий-иктисодий ривожланиш йуналишлари хар бир шахсдан фаоллик, интеллектуаллик, маънавиятлиликни талаб килади. Айникса, ахлокий кадриятлар шахс маънавиятини, дунёкарашини, хаётий позицияларини белгилайди. Ахлокий кадриятлар кенг ижтимоий, фалсафий, психологик тушунча булиб, шахснинг узига, жамиятга, атроф-мухитга, хаётий максадларига булган муносабатларида етакчи омил хисобланади.

НАТИЖА

Ахлокий кадриятларнинг ёшлар ижтимоийлашувига таъсирини урганиш максадида улар орасида суровнома утказилди. Тадкикотнинг максади ёшлар ижтимоийлашуви жараёнига ахлокий кадриятлар таъсирини урганишдан иборат булди.

Тадкикот вазифалари ёшлар ахлокий кадриятлари хамда уларнинг инсон ахлок-одоби тушунчасига муносабатини урганишдан иборат булди. Шунингдек, ижтимоий кадриятлар ривожланиш динамикасини белгилаш; ёшлар ахлокий кадриятлар тизимининг жамиятда узлигини англашга, хаётий максадларини белгилашга, ижтимоийлашувига булган таъсирини аниклашдан иборат булди.

Ушбу тадкикот давомида маълумот олишнинг асосий усуллари интервьюлар, суровномалар, чоп этилган даврий нашрларнинг таркибий тахлили, шунингдек махсус ташкил этилган семинарларда олинган натижалар хисобланади.

Тадкикот давомида уюшмаган, укиётган, ишлаётган, маданият, таълим, сохасидаги 16 ёшдан 30 ёшгача булган ёшлар уртасида суровнома, сухбатлар утказилди.

Тадкикот 10 та саволдан иборат махсус ишлаб чикилган суровнома асосида утказилди. Ушбу суровнома Хоразм вилоятида истикомат килувчи ёшларнинг ахлокий кадриятлари тизимини тахлил килишга имкон берди.

Тадкикотда 200 респондент иштирок этди, улардан 64,0% аёллар ва 36,0% эркаклар. Тадкикот респодентларнинг барча ёш тоифаларини камраб олди. Фоиз жихатидан бу куйидагича куринишга эга: 16 -18 ёш -12,0%, 19-24 ёш - 73,6 %, 25-30 ёш -14,4 % булган респондентларнинг жавоб натижалари тахлил килинди.

Ёш авлоднинг кадриятлар тизимини тахлил килишда уларнинг маълумотлилик даражаси мухим ахамият касб этди. Респондентлар маълумотлик даражасига кура:

1. Мактаб укувчилари- 12,0 %

2. Урта махсус касбий таълим - 18, 4 %.

3. Тугалланмаган олий (талаба) - 55,2%.

4. Олий - 14,4%.

Респондентларнинг ёш таркиби ва маълумот даражаси, оилавий холати каби омилларни урганиш уларнинг хаётга, кадриятларга булган бахоларининг холис булишини таъминлайди.

Ёшларга таклиф килинган саволлар уларнинг ахлокий кадриятлар хакидаги тасаввур ва тушунчаларини аниклаштириш, шахсий фикр ва нуктаи -назарини тахлил килиш, мамалакатимизда миллий маънавият ва ахлокий кадриятларни мустахкамлаш борасида олиб борилаётган ишларга муносабатларини урганишдан иборат булди.

Ёшларнинг кадрият тушунчасига муносабатини аниклаганимизда 76% респондент урф-одат, анъаналар, миллий маросимлар, инсон учун кадрли булган тушунчалар эканлигини, шунингдек, бу шахсий хиссиётлар, туЙFулар билан боFликлигини, кадриятларни хурмат килиш, аждодларимиздан бизгача етиб келганлиги, тарихий мазмун касб этиши ва авлоддан-авлодга утиши, уларнинг умрбокийлиги хакидаги фикрларни билдирганлар; 13% респондент бугунги глобаллашув шароитида кадриятлар мазмунида трансформация юз бераётганлиги ва бу табиий жараён эканлигини курсатганлар; 9% респондент кадриятларни асосан халкнинг маиший турмуш тарзида акс этишини билдирганлар; 2% эса моддий кадриятларни хаётий максадларга эришишда етакчи мезонлиги хакида фикр билдирганлар.

Респондентларнинг мамлакатимизда ахлокий кадриятларни тарFиб килиш буйича давлат сиёсатига муносабатини аниклаганимизда 53% респондент кадриятларнинг тикланишини давлатимизнинг сиёсий мустакиллиги билан боFлаганлар. Узбек тилининг давлат тили сифатида макомининг мустахкамланиши, Навруз ва бошка миллий байрамлар, урф-одатлар кайта мазмун касб килди, тарихий обидаларнинг таъмирланиши, мукаддас кадамжоларнинг обод килиниши билан боFлик, деб курсатганлар; 24% - бу борадаги ютукларни Узбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсати билан боFлаганлар; 20% ёшлар ахлокий кадриятлар тарFиботида анъанавий усуллар кулланилаётганлиги ва бу уз навбатида аудитория камровини чеклаши, самарасини пасайтиришини; 3% - жавоб беришга кийналганликларини айтганлар.

Респондентларнинг 82% ахлокий кадриятлар ёшлар учун мухим деб курсатганлар. Улар ахлок тарбияси узбек халки учун азалдан мухим хисобланганлиги, бу уз навбатида узаро хурмат, виждонийлик, дустлик, Fамхурлик, кийиниш маданияти, муомала, ахлок-одоб коидалари куринишида намоён булганлигини билдирганлар; 18% - юкоридаги фикрларни давом килдирган холда ахлокий кадриятлар асосан оилада шакллантирилиши лозимлигини курсатганлар. Шу билан бирга ахлокий кадриятлар инсонни яхшиликка етаклайди, юртимизда олиб борилаётган ислохотлар ахлокий кадриятлар мазмунига курилганлигини айтганлар. Ахлокий кадриятлар маънавиятимиз асоси, инсоннинг мохиятини белгиловчи, шахсга доимо узлигини англатиб турувчи мезон деб караганлар.

Респондентларнинг ахлокий кадриятларнинг мустахкамланишида оила омилига муносабати аникланди. 92% катнашувчи бу масалада оила омили мухимлигини курсатган, оилада ота ва она намунаси асосий тарбия учоFи эканлигини билдирганлар; 6% респондент таълим муассасаларининг урни катта, деган булса, 2% ёшлар бирор фикр билдиришга кийналганлар. Оила тарбиясининг ахамияти шундаки, унинг таъсирида биринчидан, фарзанд мустакил оилавий хаётга тайёрланади, узига яраша сифат ва фазилатларни шакллантириб боради, иккинчидан, хар томонлама тарбияли, аклли, соF ва саломат шахс булиб етишиш имкониятига эга булади. Яъни, оила ва ундаги соFлом маънавий мухит болани жамиятда яшашга, узига ухшаш шахслар билан муроса килиш, хамкорликда фаолият юритиш, касб-хунарли булиш, муомалада ахлок-одоб коидаларига буйсунишга ургатади, психологик жихатдан тайёрлайди.

Оила канчалик инок, уюшган ва мустахкам булса, унинг бола шахсига таъсири хам шунчалик самарали булади. Бундай оила уз кадриятларидан ташкари жамият конун-коидалари ва меъёрларини хурмат килади, фарзанд ёшлигидан жамиятда яшашга урганади.

Респондентларнинг замонавийлик тушунчасига муносабати хам урганилди. 67% респондент миллийлик ва замонавийлик уЙFун булиши, замонавийлик ташки куриниш билан белгиланмаслиги, аксинча, ёшларнинг фаоллиги, ташаббускорлиги уларнинг замонавий эканлигини билдиради, деб курсатганлар. Шунингдек, 20 % респондент замонавийлик мезони сифатида тенгдошларининг чет тилларини билиши, компьютер технологиялари, давр янгиликлари, узгаришлардан бохабарлиги деб хисоблаганлар. 13% респондент узликни йукотмаслик, замонавийлик оркасидан кувиб, миллийликни унутмаслик лозимлигини курсатганлар, шунингдек, миллийликдан воз кечмаган холда замонавийлашиш керак, деган фикрларни билдирганлар.

Респондентларнинг 76 % ахлокий кадриятларни тарFиб килишда оммавий ахборот воситаларининг кулами ва таъсири бекиёс ва бу имкониялардан тулик, уз урнида фойдаланиш керак, нафакат телевидение, балки ижтимоий тармоклар имкониятларидан хам фойдаланиш керак, лекин бу шароитлардан инобатга олинмаётганлигини билдирганлар; 24% - томонидан юкоридаги фикрларга кушимча миллий интернет сайтлари яратиш лозим, уларни халкимизнинг азалий урф-одат, анъаналари, маънавиятимиз ютуклари, аждодларимиз колдирган бой меросимиз хакидаги маълумотларни бугунги кун билан боFлаган холда ёшлар онгига етказиш, улар дунёкарашига кириб бориш, миллий рухдаги кинофильмлар яратиш масаласини кундаланг куйганлар. Буюк аждодимиз Жалолиддин Мангуберди хакида киноэпопея яратиш лозимлиги айтилган.

Бугунги шароитда жамиятда ахлокий кадриятларни асраб авайлаш ва келгуси авлодларга етказиш учун амалга оширилиши лозим булган ишлар хусусида 71% ёшлар уртасида ахлок-одоб масаласига эътиборни кучайтириш, миллий ва умумбашарий кадриятлар тарFиботи таъсирчалигини ошириш, бу масалада оила масъулиятини кучайтириш, таълим муассасалари, турли ташкилотларда тарбиявий мазмундаги тадбирларни утказиш, ёшлар фаоллигини таъминлаш, омма орасида тушунтириш ишларини олиб бориш лозимигини билдирганлар; 29 % респондент хар бир ёш уз тарихий илдизларини чукур билиши, миллий кадриятларга содик колиши, уларни кенг тарFиб килиши ва келажак авлодга етказишда масъуллигини билдирганлар.

МУХОКАМА

Олинган натижалар асосида гурух мураббийлари, устозлар ва ота-оналар учун йурикномалар ишлаб чикилди. Ушбу йурикномада куйидаги масалаларга эътибор каратилди:

1. Гурух мураббийлари учун талабалар жамоасини шакллантириш, ахлокий тарбияни тизимли ташкил килиш, ёшлар билан мулокот услубларини туFри танлаш, оила, таълим муассалаларида шахслараро муносабатларда ижобий психологик мухитни яратиш ва ривожлантириш, узаро самимий дустона хамкорликни юзага келтириш, ижтимоий суровномалар утказиш оркали ёшларнинг ахлок-одоб масалаларига муносабатларини аниклаб бориш масалаларига эътибор каратилди.

2.Устозлар учун мутахассис шахсини тарбиялаш, уларда илмий-ижодий кобилиятни ривожлантириш, касбий ахлокни шакллантириш, самарали таълимий фаолиятини йулга куйиш муаммоларига эътибор каратилди.

З.Ота-оналар учун фарзанд тарбияси муаммолари, оилада шахслараро муомала маданияти, ;^ил ва киз бола одоби, оилавий кадриятлар тизими хусусиятлари, соFлом маънавий мухитни таркиб топтириш, миллий менталитет омили масалаларига урин ажратилди.

4. Таълим муассасалари педагоглари учун ёшларни фаоллаштириш, ижтимоий фойдали мехнатга жалб килиш, уларда Ватанпарварлик, масъулиятлилик, уз имкониятларига ишонч, келажакни аник кура билиш, хаётий максадларни туFри шакллантиришга кумаклашиш, ахлокий кадриятларни таркиб топтиришда ёш ва шахсий-психологик хусусиятларини инобатга олиш, ижтимоий фаолликни тарбиялаш масалалари эътиборга олинди.

ХУЛОСА

Ёшлар ижтимоийлашувида ахлокий кадриятларнинг урни катта. Жамият ривожланиши билан авлодларнинг ахлок-одоб муаммоларига муносабати узга ча мазмун касб этади. Х,ар бир даврнинг хам ахлок-одоб масалаларида уз идеали мавжуд булгани каби, айрим мезонлар инсонларнинг хаёт тарзи, узига, жамиятга муносабати узгаришидан келиб чикиб, инсонлар дунёкараши, максадларига таъсир килиши табиий жараён хисобланади. Шундай экан, ахлокий кадриятлар муайян халкнинг инсонийлик хакидаги меъёрлари билан боFлик холда миллий менталитет мохиятида уз ифодасини топади. Бирок давр узгариши, жамият тараккиёти билан боFлик холда ахлокий кадриятлар ижтимоий ходиса сифатида динамик жараён сифатида намоён булиши хакида хулоса килишимиз мумкин.

Бу эса уз навбатида ота-оналар ва педагоглар хамкорлигини, таълим ва тарбия жараёнларида тизимли равишда ижтимоий тадкикотларни олиб боришни ва ёшлар дунёкараши, ахлокий кадриятлари мазмунидаги узгаришларни, шахсий -психологик хусусиятларни инобатга олишни талаб килади.

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2020 йил 29 декабрда Узбекистон халкига, Олий Мажлиснинг Сенати ва К,онунчилик палатасига Мурожаатномаси.-Тошкент, 2020 йил.

2. Абу Али ибн Сино. Х,икматлар. Тошкент, "Узбекистон", 1980.

3. Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шахри. Масъул мухаррир М.М.Хайруллаев. - Тошкент, "Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриёти", 1993.

4. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. 1 жилд, Тошкент 1968.

5. Алишер Навоий. Махбуб-ул-Кулуб. Тошкент, "Укитувчи", 1996.

6. Аскарова У. Педагогикадан амалий машклар ва масалалар.- Тошкент, "Истиклол", 2005

7. Жумабоев Й. Х,аёт мазмуни ва комил инсон муаммоси.- Тошкент, "Фан", 1997.

8. Зиёмухаммедова Б., Абдуллаева Ш. Педагогика. - Тошкент, "Узбек миллий энциклопедияси" нашриёти, 2000.

9. Йулдошев Ж.Г. Укувчи маънавиятини шакллантириш.- Тошкент, "Маърифат-мададкор", 2001.

10. Кайковус. Кобуснома. - Тошкент, 2010.

11. Каримова В. Ижтимоий психология.- Тошкент, "Фан ва технология", 2012.

12. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. - Москва, «Просвещение», 1977.

13. Мунавваров А.К,. Оила педагогикаси.- Тошкент, "Укитувчи", 1996.

14. Назаров К. Кадриятлар фалсафаси (аксиология). Тошкент, Файласуфлар миллий жамияти, 2004.

15. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб: Питер, 2007.

16. Турсунов С., Нишоналиев Б. Педагогика.- Тошкент, "Укитувчи", 1996.

17. Туленов Ж. Фалсафа.-Тошкент, "Узбекистон", 1993.

18. Хошимов К., Сафо Очил.- Узбек педагогикаси антологияси. - Тошкент, "Укитувчи", 2000.

19. Хасанбоева О. Педагогика тарихидан хрестоматия. - Тошкент, "Укитувчи", 1993.

20. Шоумаров Г.Б.Оила психологияси.- Тошкент, 1998.

21. Гозиев Э.Умумий психология.-Тошкент "Университет", 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.