Научная статья на тему 'Шахснинг жамиятда ўз ўрнини топишида оила тарбиясининг таъсири'

Шахснинг жамиятда ўз ўрнини топишида оила тарбиясининг таъсири Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
4712
251
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий-психологик қиёфа / муомала психологияси / шахс психологияси / ижодий тафаккур / ижтимоий фаоллик / оила / оилавий муносабатлар / оила тарбияси / ота-она муносабати / оила маънавияти / маҳалла / ижтимоий муҳит / socio-psychological appearance / psychology of address / person’s psychology / creative thinking / public activity / family / family relations / family educating / parent’s relationship / family morality / mahallya (local community) / social environment

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Қурбонова Г. А., Арипова М.

Мақолада ёшлар дунёқарашининг шаклланишига таъсир кўрсатадиган омиллар, улар учун устувор қадриятлар, ҳаётий идеаллари, улар тақлид этишга мойил шахслар, ҳолатлар тўғрисида мулоҳаза юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFLUENCE OF FAMILY EDUCATION TO DETERMINATION OF PERSON’S POSITION IN SOCIETY

There is considered in the article issues of modern youth life, their satisfaction of social position, factors basically influencing to civil positioning world view forming, live priorities, lofty ideals, imitation of somebody and something.

Текст научной работы на тему «Шахснинг жамиятда ўз ўрнини топишида оила тарбиясининг таъсири»

V_/

К,урбонова Г.А.,

Узбекистон давлат консерваторияси Амалиёт булими бошлиFи, «Мусикий педагогика» кафедраси доценти, психология фанлари номзоди; Арипова М.,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия университети «Педагогика ва психология» кафедраси доценти, психология фанлари номзоди

ШАХСНИНГ ЖАМИЯТДА УЗ УРНИНИ ТОПИШИДА ОИЛА ТАРБИЯСИНИНГ ТАЪСИРИ

ЦУРБОНОВА Г.А., АРИПОВА М. ШАХСНИНГ ЖАМИЯТДА УЗ УРНИНИ ТОПИШИДА ОИЛА ТАРБИЯСИНИНГ ТАЪСИРИ

Мак,олада ёшлар дунёкарашининг шаклланишига таъсир курсатадиган омиллар, улар учун устувор кадриятлар, х,аётий идеаллари, улар таклид этишга мойил шахслар, х,олатлар туFрисида мулох,аза юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: ижтимоий-психологик киёфа, муомала психологияси, шахс психологияси, ижодий тафаккур, ижтимоий фаоллик, оила, оилавий муносабатлар, оила тарбияси, ота-она муносабати, оила маънавияти, мах,алла, ижтимоий мух,ит.

КУРБОНОВА Г.А., АРИПОВА М. ВЛИЯНИЕ СЕМЕЙНОГО ВОСПИТАНИЯ НА ОПРЕДЕЛЕНИЕ ЛИЧНОЙ ПОЗИЦИИ В ОБЩЕСТВЕ

В статье рассматриваются вопросы современной жизни молодёжи, её удовлетворённости своим положением, факторы, которые в основном воздействуют на формирование гражданского мировоззрения, приоритеты жизненных ценностей, жизненные идеалы молодёжи, приоритеты их подражания кому-либо или чему-либо.

Ключевые слова и понятия: социально-психологический облик, психология общения, психология личности, творческое мышление, общественная активность, семья, семейные отношения, семейное воспитание, отношения родителей, семейная духовность, махалля, общественная среда.

QURBONOVA G.A. ARIPOVA M. INFLUENCE OF FAMILY EDUCATION TO DETERMINATION OF PERSON S POSITION IN SOCIETY

There is considered in the article issues of modern youth life, their satisfaction of social position, factors basically influencing to civil positioning world view forming, live priorities, lofty ideals, imitation of somebody and something.

Keywords: socio-psychological appearance, psychology of address, person's psychology, creative thinking, public activity, family, family relations, family educating, parent's relationship, family morality, mahallya (local community), social environment.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

Инсонлик моцияти цациций бахт-саодатга эришув экан, инсон бу мацсадни узининг олий тояси ва истагига айлан-тириб, бу йулда барча имкониятлардан фойдаланса, у бахт-саодатга эришади.

Абу Наср ФОРОБИЙ

Узбекистан Республикасининг 1991 йил 20 ноябрдаги «Узбекистан Республика-сида ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари т^рисида»ги Конуни билан ёш-ларда демократик ва бозор ислохотлари, ижтимоий узгаришларга хамда узини-узи ривожлантиришга, х,ук,ук, ва мажбурият-ларнинг бирлигини, эркинликлар хамда фукаролик масъулиятини тушунишга, ижтимоий нотавонлик ва бокимандалик психологиясини бартараф этишга фаол муносабатда булиш талабларига жавоб берадиган янги психологик фазилатларни ривожлантиришга кумаклашадиган ил-мий методологияни ишлаб чикишга асос солинди. Бундай йуналиш ёшларнинг ижтимоий-психологик киёфаси, унинг ижтимоий вазифаси туFрисидаги тасав-вурларни тубдан узгартириб юборди.

Мустакиллик инсон турмуш тарзида хам, унинг психологиясида хам чинакам глобал узгаришлар килди. Янгича фикр-лашга, ёшларнинг янгича психологик киёфасини шакллантиришга йул очди. Бу хол умумий тараккиётнинг хамда ахоли фаровонлигини оширишнинг жуда мухим шарти булган ёшларнинг умумий малака-сини ошириш масаласини хал килишда куп жихатдан кумаклашади. Бирок бу жа-раён уз-узидан содир булмайди. Жамият ёшлар кай тарзда шаклланаётганига хеч качон бефарк булмаган. Мамлакатимиз сиёсатида жамиятнинг юксак маънавияти-га, маърифатли инсонни шакллантиришга таяниши алохида урин тутади.

Шахснинг карор топишида, унинг хаётий позициясининг шаклланишида унинг мустакил хаётга кай даражада ва кай тарзда тайёрланаётганига, бу тайёр-

гарлик катта хаётга самарали кириб бо-ришда етарлими ёки йуклигига жуда куп нарса боFлик. Чунки «мустакиллик хар бир шахснинг интеллектуал, ахлокий, профессионал, умуммаданий хамда жисмоний камол топишини таълим ва тарбиянинг, шу жумладан, узини-узи тарбиялашнинг асосий масаласи сифатида олFа суради»1. А.Эркаев таъкидлаганидек, «мустакиллик шароитида янгиланаётган таълим ва тар-бия тизими хар бир фукарода, энг аввало, усиб келаётган авлодда дунёга, жамиятга, мехнатга, узига муносабатни узгартиришга каратилган. Хар бир киши узига узи: «Нима учун яшамокдаман, нимага эриши-шим даркор, менинг борлигимнинг маъ-носи нима?», деган саволни бериши ва узи учун жавоб топиши лозим2.

Ёшларимизнинг ижтимоий фаолли-ги, маънавий кадриятлари ва хаётий карашларини урганиш максадида «Маъ-рифат» газетасининг буюртмасига асо-сан «Ижтимоий фикр» жамоатчилик фикрини урганиш маркази билан бирга-ликда тадкикот олиб борилди3. Тадкикот Узбекистан давлат консерваторияси ва Узбекистан давлат жисмоний тарбия уни-верситети талабалари, Тошкент шахар коллеж ва лицейлари, Тошкент вилояти институт ва коллеж, лицейлари талабалари орасида утказилди. Уч юздан ортик респондентларга бир катор саволлар билан мурожаат этилиб, куйидагича жавоб-лар олинди.

1 Эркаев А. Духовность - энергия независимости. - Т.: «Маънавият», 1998. -С. 168.

2 Уша жойда.

3 «Маърифат» газетасининг 2012 йил 16 майдаги сони.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

1. «Сиз х,озирги х,аётингиздан мамнун-мисиз?» деган саволга умумий курсаткичда респондентларнинг 35,7 фоизи «х,а, тулик мамнунман», 50,8 фоизи «х,а, мамнун-ман», 9,7 фоизи «айтишим кийин» деган жавобларни беришган. Ушбу жавоблар-дан келиб чикиб, энг юкори курсаткични оладиган булсак, хулоса килиш мумкинки, мамлакатимизда тинчлик-осойишталик, фаровонлик, маълум бир максадларга эришишда имкониятларнинг кенглиги са-бабли х,ам респондентларнинг х,озирги х,аётидан мамнунлиги сезилиб турибди.

2. «Шахсий х,аётингиз якин келажакда яхшиланиб кетишига ишонасизми?» деган саволга 73,8 фоизи «х,а, ишонаман», 4,8 фоизи «йук», 21,4 фоизи «айтишим кийин» деган жавобларни беришган.

Бундан куриниб турибдики, келажакка ишонч х,исси 73,8 фоиз, яъни купчиликни ташкил килмокда, келажагини якин кунда яхшиланишига инсонларда умид юкори булиб, улар узининг килаётган ишига ишонади х,амда узининг яшаш тарзидан мамнун.

3. «Сизнинг фукаролик дунёкарашин-гиз шаклланишида нималарнинг таъсири купрок?» деган саволга респондентларнинг 86,9 фоизи «оиланинг», 34,8 фоизи «оммавий ахборот воситаларининг», 41,7 фоизи «мах,алланинг», 32,6 фоизи «таълим муассасасининг», 27,8 фоизи «дустлар, уртокларимнинг», 21,8 фоизи «атрофдаги ижтимоий мух,итнинг», 0,3 фоизи «айтишим кийин» деган жавобларни беришган.

Ушбу саволга респондентларнинг 86,9 фоизи «оиланинг таъсири» деб бежиз жавоб беришмаган, чунки х,акикатдан х,ам оилада болани тарбиялашда шун-дай хатоликлар учрайдики, улар нафакат оиланинг х,аётига, балки жамият ривожи-га х,ам салбий таъсир курсатади. Оилада болани тарбиялаш борасида турли-туман хатолар учрайди. Улар орасида кенг

таркалганларидан бири ота-оналарнинг х,укмронликка интилишларидир. Бола-нинг х,ар бир кадами назоратга олинса, бу унинг хулкидаги мустакил х,аракат килиш каби хислатни йукка чикаради. Уз кучига ва имкониятига ишонч йуколади. Ички ис-так ва интилишлар шаклланмасдан, итоат килиш талаблари билан бостирилиб тури-лади. Айрим х,олатларда ута каттиккуллик билан идора килиш бола шахсининг шакл-ланишига ва х,аётда узи мустакил карор кабул килиш каби хислатларнинг таркиб топишига тускинлик килади.

Оиладаги ота-она томонидан куйила-диган хатоликлар сирасига боланинг эрка булиб усиши, унга нисбатан бирор талаб-нинг йуклигини х,ам киритиб утиш лозим-дир. Бу х,олда ота-оналар баъзан болалар-нинг имкониятларига етарли даражада бах,о беришмайди ва уларнинг купгина ишларини узлари бажарадилар. Нати-жада болада мустакиллик, мех,нат килиш иштиёки, топширилган ишга масъулият х,исси ривожланмай колади. Бола узига мос ишни танлаб олиб, охирига етказа ол-майди ва эрксиз булиб колади.

Бола тарбиясидаги катта хатолар-дан яна бири, ота-оналарнинг тарбияда х,амма нарса шартли ва сабабли эканини, тарбия узок жараён булиб, бу жараёнда бир катор узаро боFлик буFин, восита ва услублар мавжуд булиб, улардаги бирор буFиннинг тушиб колиши тарбия жараё-нининг бузилишига олиб келишини бил-масликларидир.

Халкимизда «Сув билан экин усар, тарбия билан одам», «Дарахтдан мева оламан десанг, них,оллигидан парвариш кил» деган сермазмун накллар х,ам бежиз пайдо булмаган. Бунда тарбия, фарзанд хулкининг шаклланишини айнан оила мух,итида бошлаш лозимлигига эътибор каратилади. Буюк мутафаккир Абу Наср Форобий таъбири билан айтганда: «Билим, маърифат, яхши ахлок билан безанмоFи

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

лозим». Агар шахс булиб шаклланаётган фукаро билимли булса-ю, унда ахлок, одоб, узаро хурмат куникмалари кузга ташланмаса, бундай шахсдан оиласи, ва-танига мухаббат ва хурмат туЙFусини ку-тиш кийин.

Оилавий тарбиянинг туFри йулга куйи-лиши, тартиб-интизом муаммолари унинг хукукий вазифаларини белгилайди. Бунда, энг мухими, оиланинг хар бир аъзо-сига ички интизом маданияти, уз бурчи ва масъулиятини англаши билан бирга, оилавий муносабатларни хурмат кила би-лиши, оиланинг иктисодий имкониятла-рини хисобга олган холда иш юритиши, оила манфаатдорлигини таъминлашга интилиши, оила шаънини шарафлаши лозим булади. Шу тарика хукумат доирасида оиланинг жамиятда тутган урнига алохида эътибор бериб келинмокда.

Оила маънавиятини юксалтириш институтларидан бири - махалладир, рес-пондентларнинг 41,7 фоизи хам уз жа-вобларида айнан махаллани эътироф этишгани хам бежиз эмас. Юртбошимиз «Юксак маънавият - енгилмас куч» асар-ларида «Биз уз фарзандларимизнинг бахту саодатини, икболи ва камолини куришни истар эканмиз, нафакат оиладаги, балки махалла-куйдаги одамларнинг хатти-харакати хам боланинг шаклланиб кела-ётган соф калби ва онгига кандай таъсир курсатиши хакида доимо уйлашимиз, бу масалада зиммамизда кандай улкан масъулият борлигини унутмаслигимиз зарур»1, деб ёзадилар. Демак, махалла-нинг оила билан хамкорликдаги самара-ли фаолиятининг шакл-шамойилларини излаш ва шу оркали ёшларда соFлом маъ-навиятни шакллантириш механизмини тадкик этиш хозирги замон талабининг долзарб масалаларидандир. Бунда албат-

1 Ислом Каримов. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -54-55-б.

та махалла маслахатчилари фаолияти на-зарда тутилади.

Агар хар бир ота-она уз фарзандларини умумбашарий кадриятларга асосланган холда тарбиялаганда эди, ортикча муаммо-ларнинг келиб чикишига йул куйилмасди. Бирок бунинг имкони йук. Чунки хар бир ота-она бераётган тарбиясини «туFри» деб бахолайди. Бу уринда махалланинг кучи эса ана шу «туFри» тарбияни сара-лашда намоён булади. Бу «кичик ватан»да эзгулик йулида турли тадбирлар утказиб бориш, катнашиш масъулиятини хис этиш нафакат махалланинг, балки у ердаги хар бир инсоннинг вазифасидир. Ушбу жараён махаллий ОАВларда доим ёри-тиб борилмокда. Бунинг учун ОАВлар ва матбуот сахифаларида «Ватан остонадан бошланади», «Кариялар угити», «Ота -оила устуни», «Она - оила чароFбони», «Уз оилавий бурчингизни биласизми?», «Намунали оила», «Махалланинг ибратли кизи», «Зулфияхоним кизлари», «Оилада отанинг роли», «Оилада онанинг роли», «Махаллам ободлиги - халким фаро-вонлиги», «Она - улуF зот», «Мен Ватан-ни кандай тушунаман», «Оила - муъжаз ватан» каби курсатув ва эшиттиришлар, маколалар тайёрлаб бориш фойдадан холи булмайди. Шунингдек, бундай тад-бирларни йил давомида утказиш, ушбу тадбирларга ахолини жалб этишда ОАВлар ходимлари ташаббус курсатсалар, нур устига аъло нур булар эди.

4. «Кандай хаётий кадриятлар Сиз учун устувордир?», деган саволга суралган-ларнинг 90,5 фоизи «оила», 26,7 фоизи «мухаббат», 48,8 фоизи «соFлик», 26,4 фоизи «маълумот», 2,4 фоизи «мансаб буйича кутарилиш», 19,8 фоизи «севим-ли иш», 14,5 фоизи «инсонларга фойда-лили булиш», 12,9 фоизи «ватанга хизмат килиш», 0,8 фоизи «ижод», 13,5 фоизи «моддий фаровонлик», 0,4 фоизи «айти-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

шим кийин» деган жавобларни бериш-ган.

Бу саволга х,ам 90,5 фоиз респондент «оила» деган жавобни берган, чунки таъ-кидлаш жоизки, шахсда шаклланувчи кадриятларнинг дастлабки маскани оила-дир. Айнан ушбу мух,итда узлаштирилган ижтимоий тажриба бирламчи манба булиб х,исобланади. Оила мух,итида бул-Fуси оилавий роллар, оила модели ёки типи туFрисидаги ижтимоий тасаввурлар-ни тадкик этиш нафакат илмий-амалий, балки маънавий ва мафкуравий ах,амият касб этади. Зеро, х,ар кандай эътикод ва кадрият асосида адекват тасаввур ва бун-га мос равишда шаклланган курсатмалар ётади. Кадриятлар инсон х,аётининг асо-сий тартибга солувчи манбаи сифатида, авваламбор, инсоннинг борлик х,акидаги тасаввурига асосланади. Шу муносабат билан, оилавий х,аётга оид адекват ижтимоий тасаввурларни шакллантириш асосида мос кадриятларни ривож топти-риш бугун амалий психологлар ва уму-ман, ёшларни оилавий х,аётга тайёрлаш масаласига дахлдор булган барча мута-хассислар олдида турган долзарб вазифа х,исобланади.

Шаркона кадриятларга, одоб-ахлокка асосланган узбек оилаларида уз шахсий фаровонлигидан кура оила шаънининг баланд тутилиши, кариндош-уруFлари ва якин одамларига, куни-кушниларига FамхУрлик килишнинг биринчи уринга куйилиши олий даражадаги кадрият булиб, оилани ташки мух,ит билан боFлаш ва мустах,камлигини таъминлашга хизмат килади.

5. «Сизнинг идеалингиз борми?» де-ган саволга суралганларнинг 47,2 фои-зи «х,а, бор», 23,3 фоизи «бу х,акда х,али уйламаганман», 12,7 фоизи «бу х,акда куп уйлаган ва излаган булсам х,ам, менда идеал йук», 16,8 фоизи «айтишим кийин» деган жавобларни беришган.

6. «Агар идеалингиз булса, у ким?», деган саволга суралганларнинг 31,8 фоизи «Президентимиз», 20,1 фоизи «отам», 24,1 фоизи «онам», 5,6 фоизи «кариндошим», 6,0 фоизи «УртоFим, дугонам», 1,7 фоизи «кино ках,рамони, артист», 1,2 фоизи «буюк тарихий аждодимиз», 1,2 фоизи «таникли хонандаларимиз», 0,1 фоизи «ёзувчи ва шоирлар», 1,4 фоизи «укитувчим», 0,6 фоизи «айтишим кийин» деган жавобларни беришган.

Ушбу курсаткичлардан куриниб туриб-дики, х,ар бир инсон нимагадир интилиб, кимгадир х,авас килиб, унга уз идеали деб карайди. Бу саволга «Президентимиз» деган жавоб юкори курсаткични ташкил этди. Албатта, бу тах,синга лойик ва бунга талайгина мисоллар келтиришимиз мум-кин. Юртбошимиз Ислом Каримовнинг юрт тинчлиги ва фаровонлиги йулида килаётган саъй-^аракатлари ^авас килса арзигулик, албатта. Юртимизнинг тинчлиги, осмонимизнинг мусаффолиги, ёш-ларнинг соFлом, баркамол авлод булиб вояга етишини кузлаб яратилган шарт-шароитлар ва х,озирги кундаги ёшларга курсатилаётган FамхУрликлар талайгина. Президентимиз халкимизнинг асрий армонларини руёбга чикарувчи, кела-жагимизнинг буюклигини таъминловчи бекиёс ишларни амалга оширдилар. Бугун она Ватанимиз довруFи бутун дунё буйлаб таралмокда. Иктидорли ёшларга, мустакиллик ру^ида униб-усиб келаёт-ган навкирон авлоднинг спорт анжуман-ларида, мусобакаларда иштирок этиши истиклолимизнинг энг улуF ютукларидан биридир. Колаверса, адабиёт, санъат, фан, таълим, маънавият сох,аларида улкан ютукларга эришган кизлар учун «Зулфия» номидаги давлат мукофоти, истеъдодли ёшлар учун «Келажак овози», «Ни^ол» мукофоти, илм-фан со^асида мух,им ян-гиликларни кулга киритган талаба, ма-гистрантлар учун Президент стипендия-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

ларининг таъсис этилиши кобилиятли ёшларни раFбатлантиришнинг яхлит ти-зимини ташкил этади.

Яна бир мисол. Мухтарам Юртбоши-миз Ислом АбдуFаниевич Каримовнинг ташаббуслари билан ташкил этилган Республика «Оила» илмий-амалий Маркази-нинг ташкил этилиши, унинг фаолияти-дан кузланган асосий максад жамият тараккиётида, маънавий баркамол ва жис-монан соFлом авлодни тарбиялашда оиланинг урни мухим эканлигини хисобга олиб, оилага тааллукли бой ва сермаз-мун миллий анъаналарни асраб-авайлаб, уларни умумбашарий кадриятлар билан уЙFунлаштириш, оила ва никохнинг мукаддаслигини ёш авлод онгига чукур сингдириш йули билан оилаларнинг мус-тахкамлигини таъминлаш, оила аъзо-

ларининг хукукий саводхонликларини ошириш муаммоларини илмий урганиш ва фукароларга бу масалаларда амалий ёрдам беришни мувофиклаштиришдан иборат.

Хулоса килиб айтганда, узбек оилала-рида инсон шахси камолоти учун маънан баркамоллик негиз вазифасини утайди. Ота-боболаримиздан мерос колган са-хийлик, мехмондустлик, ростгуйлик, тан-тилик, садокатлилик, поклик, одоблилик фазилатлари миллий менталитетимизнинг мухим жихати хисобланади. Ушбу хислат-ларни таълим-тарбия жараёнида ёш авлод онгида шакллантириш, улар рухиятини халк дурдоналари билан бойитиш, миллий кадриятларга эътиборни купрок каратиш максадга мувофикдир.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. - Т.: «Узбекистон», 1999.

2. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -54-55-б.

3. Аль-Фараби. Философские трактаты. - Алма-Ата, «Наука», 1970.

4. Эркаев А. Духовность - энергия независимости. - Т.: «Маънавият», 1998. -С. 168.

5. Курбонова Г.А. Оиладаги шахслараро муносабатларнинг фарзанд ижти-моий перцепциясига таъсири. Психология фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. - Т., 2009.

6. «Маърифат» газетасининг 2012 йил 16 майдаги сони.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 11

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.