Научная статья на тему 'История тарикатов накшабандия-муджаддидия'

История тарикатов накшабандия-муджаддидия Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
481
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Общество и инновации
ВАК
Область наук
Ключевые слова
суфизм / течение накшбандиямуджаддидия / тихий зикр / громкий зикр / шариат / мурид / шейхи. / sufism / naqshbandi-mujaddidi order / silent dhikr / vocal dhikr / shariah / murid / shaykhs.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Феруза Ахмаджон Кызы Мирзаева

В статье освещена роль накшбандия-муджаддидия в развитии суфийских течений в регионе, были раскрыты источниками влияние муджаддидов на другие учения и течения на основе учений накшбандия-муджаддидия. Таким образом, был проведен научный анализ практического отражения учений накшбандиямуджаддидия в жизни мусульманского народа, истории формирования учения, их взглядов на зикр и другие ритуалы и их роли в общественной жизни.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The history of naqshbandi-mujaddidi sects

The article discusses the role of the NaqshbandiyyaMujaddidiyya in the development of Sufi orders in the region, the influence of the Mujaddids on other teachings and the relationship of the Naqshbandiyya-Mujaddidiyya representatives with other members of the tariqats were revealed by sources. Thus, a scientific analysis was carried out of the practical reflection of the teachings of the Naqshbandiyyamujaddidiyya in the life of the Muslim people, the history of the formation of the doctrine, their views on dhikr and other rituals and their role in public life.

Текст научной работы на тему «История тарикатов накшабандия-муджаддидия»

Science

through time and space

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

The history of naqshbandi-mujaddidi sects

Feruza MIRZAEVA!

Ferghana State University

ARTICLE INFO ABSTRACT

Article history: The article discusses the role of the Naqshbandiyya-

Received February 2021 Mujaddidiyya in the development of Sufi orders in the region, the

Received in revised form influence of the Mujaddids on other teachings and the

20 February 2021 relationship of the

Accepted 15 March 2021

Available online

5 April 2021

Keywords:

sufism,

naqshbandi-mujaddidi

order,

silent dhikr,

vocal dhikr,

shariah,

murid,

shaykhs.

Naqshbandiyya-Mujaddidiyya

representatives with other members of the tariqats were

revealed by sources. Thus, a scientific analysis was carried out of

the practical reflection of the teachings of the Naqshbandiyya-

mujaddidiyya in the life of the Muslim people, the history of the

formation of the doctrine, their views on dhikr and other rituals

and their role in public life.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Накшбандия - мужаддидия тарикатлари тарихи

Калит сузлар:

тасаввуф,

накшбандия-мужаддидия

тарикати,

хафий зикр,

жахрий зикр,

шариат,

мурид,

шайхлар.

АННОТАЦИЯ

Маколада минтакадаги тасаввуфий — тарикатлар

ривожида накшбандия-мужаддидиянинг тутган уУрни,

мужаддидиянинг бошка тарикатларга хам Уз таъсирини

курсатганлиги манбалар асосида ёритиб берилган.

Шунингдек, накшбандия-мужаддидия тарикати

Таълимотидаги карашларнинг мусулмон оммаси хаётида

амалий жихатдан намоён булиши, тарикатнинг шаклланиш

тарихи, зикр тушиш ва бошка маросимларга булган

карашлари хамда уларнинг халк хаётида тутган урни аник

мисоллар билан илмий асосда тахлил этилган.

1 Researcher at Ferghana State University, Ferghana, Uzbekistan

©

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

История тарикатов накшабандия-муджаддидия

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова; В статье освещена роль накшбандия-муджаддидия в

суфизм, течение развитии суфийских течений в регионе, были раскрыты

Накшоандия-

a . источниками влияние муджаддидов на другие учения и

муджаддидия, тихий зикр, С

громкий зикр, шариат, течения на основе учений накшбандия-муджаддидия.

мурид, шейхи. Таким образом, был проведен научный — анализ

практического отражения учений накшбандия-

муджаддидия в жизни мусульманского народа, истории

формирования учения, их взглядов на зикр и другие

ритуалы и их роли в общественной жизни.

Маълумки, ислом тарихининг маълум бир даврларида тасаввуфнинг кодирия,

ишкия, рифоия, шозилия, маломатия, сухравардия, яссавия, кубравия, накшбандия

каби бир неча ЙуУналишлари вужудга келиб, улар муайян давр ва минтакаларда

Узининг ижтимоий-сиёсий, диний-фалсафий нуфузига эга булган.

Ислом оламида кенг таркалган, ХУП-ХУШ асрлар Марказий Осиё ижтимоий-

сиёсий хаётида етакчи роль Уйнаган [1. С. 284] сулуклардан бири - Бахоуддин

Накшбанд асос солган накшбандия тарикатидир. Бунга сабаб ушбу тарикат соддалиги,

халк оммаси томонидан осон кабул килиниши ва исломнинг асосий манбалари -

Куръон ва Суннатга мувофик экани билан бир каторда, муайян фикхий мазхабга, яъни

суннийликнинг ханафия мазхабига мослаштирилганидадир. Умуман олганда,

накшбандия суннийликнинг барча меъёрларини Узида мужассам килган, диний

Тамойилларга каттик амал килувчилар танлаган бир тарикатдир [2. Б. 37].

Шу уринда “накшбандия” тарикатининг бир тармоги сифатида юзага келган

“накшбандия-мужаддидия” тарикати назариётчиларидан бири - Ахмад

Сирхиндийнинг бу борада "Мактубот” асарида ёзган фикрларини келтириб утамиз:

“Хожагон тарикати суннатни махкам тутган ва бидъатлардан сакланган. Ушбу

тарикатни тутганлар рухсатга амал килишни жоиз деб билмайдилар. Гарчи уни

зохирда ботиний иш сабабли фойдасини курсалар хам. Азиматга амал килишдан

ажрамайдилар, гарчи уни куринишида зарарли деб билсалар хам. Холатлар ва хис

туйгуларни шаръий ахкомларига тобе киладилар. Завклар ва маърифатлар шаръий

илмларга хизмат килади, деб эътикод киладилар. Шариатнинг нафис

жавхарларини гудаклар сингари вужуд ёнгохи ва хол бананига алмаштирмайдилар.

Жохил суфийларнинг шатахотлари билан алданиб колмайдилар. Уларнинг

ботиллари сабабли фитнага дучор булиб колмайдилар. Нассларни фасслар сабабли

тарк килмайдилар. (Яъни, Куръон ва Суннани Ибн Арабийнинг “Фусус ал-хикам”

асари деб тарк этмайдилар). Футухоти Маданийяни Тарк килиб Футухоти

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Маккийяга эътибор каратмайдилар. Уларнинг холати хар доим бир хил. Бошкалар

учун чакмок каби булган зотий (ички) тажалли бу тарикат улуглари учун

доимийдир. Ортидан +тийбат эргашадиган хузур-халоват бу улуглар наздида

эътибордан четдадир. (Кишилар бордирки, уларни на тижорат ва на савдо

(ишлари) Аллохнинг зикридан, намозни баркамол адо этишдан ва закот беришдан

чалтита олмас. Улар диллар ва кузлар изтиробга тушиб коладиган кун (киёмат)дан

куркурлар). Лекин хамманинг хам фахм-фаросати бу улуглар хис этган нарсаларга

етавермайди. Аксинча, ушбу тарикатнинг юкори даражаларига чикмаганлар

46

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 N° 1 (2021) / ISSN 2181-1415

(косир) бу улутларнинг баъзи камолотларини инкор килишгача борадилар. Агар

уларни косир кимса ахмоклик килиб таъна етказиб айблаганда хам уларни йуллари

фахш сузлардан покдир” [3. Б. 125].

Ахмад Сирхиндий шариат, тарикат борасида етук олим булган ва Узининг

инсонпарвар гоялари билан жамият аъзоларини акидавий бузкунчи хатарлардан

саклаб колди. Имом Раббоний номи билан машхур булган Ахмад Сирхиндий

шогирдларга зохирий ва ботиний илмларни ургатиб, уларни камолот чуккисига

етказиш билан машхул булди. Алломанинг атрофида катта-катта илм халкалари

ташкил этилиб, унда минглаб талабалар, муридлар таълим-тарбия олишарди.

Дунёдаги барча тарикат вакиллари Имом Раббонийнинг "Мактубот” асарини

жуда кадрлайдилар. Айникса, накшбандия тарикатида бу китоб жуда эътимодли

мухим манбалардан хисобланади. Зеро, хозирда хам янги пайдо булиб колган

тарикатлар, уларнинг айрим тутуриксиз шайхларининг фаолияти, муридларининг

асоссиз амалларга мубтало килиниши каби бугунги холатлар, Имом Раббоний

даврида хам авж олгани шу асарни ёзишга ундаган эди. Шу боис хам асар уз

ахамиятини хамон саклаб келмокда. Бу уринда тадкикот жараёнида ижтимоий

хаётдаги, яъни хозирги пайтда кенг таркалган айрим “Тарикат рахнамолари”нинг

курсатмаларини манбалар асосида тахлил килдик.

Хозирда атрофимизда кенг таркалган “шайхнинг тахорат килинган сувини

ичиш, илмни шарт эмаслиги” каби масалалар борасида кискача тухталиб утамиз.

Тахорат килинган сувни ичиш: жумладан, пирнинг тахоратидан колган сувни

табаррук килиб ичиш масаласида улар купол хатога йул куймокдалар.

Биринчидан, биз ХХ! асрда яшамокдамиз ва “тоза сув”, “ифлосланган сув”,

“микроб”, “юкумли касаллик” деган тушунчалар барчага маълум. Одам ювинганда

ёки тахорат килганда сувга унинг юз-кулидан турли зарарли микроблар тушиши

мумкин вауни ичишнинг окибати огир касаллик билан тугаши мумкин.

Имом Раббоний “Мактубот” асарида бу масалада Шайх Низомиддин

Тахонайсарийга ёзган Йигирма туккизинчи мактубида шундай келтирилади:

“Билингки курбат ниятида ёки тахоратсизликни кетказиш учун ишлатилган сувни

ичиб булмайди. Албатта бу сув Имом Аъзам наздиларида нажосати тализадир.

Фукахоларимиз бу сувни ичишдан кайтардилар ва уни &мон дедилар.....” [3. Б. 37].

Куриниб турибдики, айрим тарикатчиларнинг килаётган амаллари шариат

асосларига хам, тарикат анъаналарига хам тутри келмайди. Бундан ташкари

оддийгина инсоний мантик мезонига хам мос эмас [4.Б.18].

By уринда далил сифатида хадиси шарифдан мисол келтирилади, Абу Хурайра

(р.а.)дан ривоят килинади: “Пайгамбар (а.с.)дан: “Вактики мусулмон ёки муъмин

банда тахорат килса, бас, у юзини ювганда уша сув ёки уша сувнинг охирги катраси

ила унинг кузининг назари оркали килган хатолари юзидан тукилади ..”, дедилар.

Бу хадисда Пайгамбар (с.а.в.) инсон тахорат килганида ташки аъзоларидан кирлари

тукилса хам, аслида унинг гунохлари ювилишини айтиб утмокдалар. Шунингдек, бу

борада Абу Ханифадан куйидаги ривоят келтирилади. Имом Аъзам (р.а.) киши

тахорат килаётганида уни сувини охирги катраси ила гунохлари тукилишини

Багдод масжидидаги тахоратхоналарда Аллохнинг фазли билан курганлигини ва бу

ходиса анча вактгача давом этганлигини айтишади.

Тарикатга кирган кишига илмнинг шарт эмаслиги вахатто илмни тарк килиш

афзаллиги тутрисидаги масала хам айни пайтда долзарб. Бунда “тарикатчилар”

47

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

куйидагиларни далил килиб келтирадилар: Аввало илмнинг мохияти ибодатга

восита булишдир. Ибодат оркали инсон Роббини танийди ва унга бандалик

килишга харакат килади. Модомики, инсон Аллохга ибодат килиш Йулига утган

экан, унга илмнинг кераги йук [4.Б.17]. Куръони Карим оятларида илмни зиёда

булишини сурашликка таргтиб килинган.

Пайгамбардан ривоят килинган Хизр ва Мусо алайхиссалом хадиси хакида

Хофиз Хатиб Багдодий "Хадисни талаб килишда сафар килиш” китобларида ушбу

хадисни ортидан шундай дейдилар: “Албатта Мусо алайхиссаломни илм урганиш

учун сафар килишлари, одоб Урганишлари, кийинчиликларга чидашлари, Хизрга

буйсуниб хурматларини килишлари, У кишини Пайгамбарликлари, Аллохни олдида

мартабаларини баланд эканлиги, илмнинг кадрини, ахлини улутлигига далолат

килади”.

Урта Осиё тасаввуф тарикатларида исломга хар бир муъмин шунчаки

бажарадиган ахкомлар мажмуидан иборат таълимот деб эмас, балки уни маънавий

баркамол килиб тарбиялашга хизмат киладиган ЙУналиши сифатида каралган,

уларда инсоннинг шаъни ва кадр-киммати улуеланган. Жумладан, накшбандия -

мужаддидия тарикати инсонларни илмли, ахлокли, одобли, мехр-мурувватли

булишга, халол яшаш ва мехнат килишга ундайди. Накшбандия - мужаддидия

тарикатининг марказида инсон, унинг хаёт тарзи, тоявий етуклиги ва ахлокий

поклиги туради.

Ушбу тарикат Узидан олдинги тарикатлардан бевосита хаётга якинлиги

билан ажралиб туради. Накшбандия-мужаддидия тарикати тасаввуфдаги илгари

амалда булган каттик коидаларни бир кадар юмшатди, муътадиллаштирди,

кундалик турмушга мослаштирди. Бу эса накшбандия-мужаддидиянинг кенг ахоли

катламлари ичига кириб боришини таъминлади, Урта Осиё, Урта ва Якин Шарк

халкларининг ижтимоий-сиёсий, маънавий-маданий хаётида мухим урин эгаллади.

ХУШ-ХХ асрларда накшбандия - мужаддидия тарикати ислом оламининг

купгина сохаларида Узининг гуллаган даврини бошдан кечирди. Накшбандия-

мужаддидия олимлари нафакат Хиндистон, балки усмонийлар империясининг

Кохира, Дамашк ва Истанбул каби илмий зиё марказларида Урнашиб олиб,

Харамайнда хам кучли нуфузга эга булганлар. Бобурийлар империясида

мужаддидия 1740 йилга кадар сиёсатга аралашиб келиб, диний гоя етакчилари

булганлар. 1750 Йилдан сунг Хиндистондан ташкаридаги накшбандийлар бошка

тарикат аъзолари билан якин алокаларни урнатганлар.

Накшбандия - мужаддидиянинг усмонийлар ерида таркалиши тарикат

аъзоларининг икки томонлама харакати туфайли амалга ошган. Биринчиси, суфий

ва зохидларнинг усмонийлар империясида тизимли тартибда такяхоналар куриши,

иккинчиси, мужаддидия тарикатчиларининг фаолияти.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1681 йилда Шариф Мухаммад Мурод (ваф.1719 й.) иштирокида Туркиянинг

пойтахти Истанбулга мужаддидиянинг кириб келиши биланок Султон Махмуд П

(1808-1839) каби буюк рахбарга эга булди. У суннийлик таълимоти тарафдори

булганлиги боис бектошия тарикати ва яничарлар жамоаси таъсирини чеклашга

каратилган сиёсат олиб борди. Бундай холатга Султон Махмуд П нинг замондошлари

унга “ХШ аср тикловчиси” дея ном бердилар. Дамашкда бундай унвонга “холидия”

Тарикатининг асосчиси шайх Холид (1776-1827) сазовор булган эди. Холидиянинг

куп йуналишлари кейинчалик мужаддидия деб ном олган [5. С. 276].

48

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

Накшбандия-муджаддидия яна хатмия, санусия ва саммония каби Африка

тарикатлари билан алокалар урнатган [6. Р. 275] хамда ушбу тарикат вакиллари

яссавия, хилватия, кодирия тарикатларига хам Уз таъсирини курсатган.

Накшбандия-мужаддидия шайхларидан яна бири хиндистонлик Халифа

Мухаммад Сиддик булиб, сулукка рахбарлик килишда, тарикатни ривожлантириш

ва ёйишда ноанъанавий усулни куллаган. Бу услуб купчиликка маъкул келганини

сулук тарафдорларининг сони кескин купайиб кетганидан хам билиш мумкин.

Бирок бундай холат билан келиша олмаган ёки уни Узига сингдира олмаганлар хам

куплаб учраб турган. Айникса, бошка сулук сохиблари, шайхлар, эшонлар орасида

Халифа Мухаммад Сиддик йулини хушламайдиганлар куп булган.

Аллома Жумакули Хумулийнинг “Тарих-и Хумулий” асаридан олинган

куйидаги парча мазкур фикрга ёркин далил була олади: "Бу жаннатнишин мажлис

диний илмларнинг музокараларисиз утмас эди. Бир куни акобирлардан бири савол

бердики: "Пирларимиз сухбатида бирон дарснинг музокараси ёки китоб укиш урф

булмаган эди. Сиз бу Йулни ихтиро килдингиз ва уз шайхларингизга хилоф равишда

тарикатда мухдаса (янгилик) амрига журъат килдингиз”. Шунда айтдиларки: “Бу

ишда бир сир бор эди. Уни изхор килиш маслахат берилмасди, лекин бизга тухмат

килганингиз учун ночор, маломатни даф килиш учун изхор этамиз. Хиндистон

вилоятида бир шайх булиб, у Расулуллох(с.а.в.)лнинг рухи билан мулокот кила

оларди. Бизнинг хазратимиз (яъни Мусохон Дахбидий) билан ул азиз ораларида

тарикат акди воке булиб эди. Бир кун пиримизга бош эгиб, синиклик билан илтимос

килдимки, менга шафоат килиниши ёки килинмаслиги борасида ул бузрукка

топширик берсангиз, бу осий хакида ул Хазрат(с.а.в.)нинг жавобларини олиб

берсалар. Хазрати Эшон ниёзманднинг илтимосини ул бузрукка етказибдилар ва у

кишининг покиза хотирларига менинг илтимосим макбул булибди. Уз ахдларига

вафо килиб, бу хакир борасида бандалик арзини айтиб, хазрати Эшонга дебдики:

“Утган кеча Уша муридингиз арзини Расули акрам(с.а.в.)га етказдим. Ул нубувват

осмонининг куёши башорати тамом билан айтдиларки, “Сиддик макбуллардандир.

Бирок илми йук, омийдур. Агар илми булганда, солихи комил буларди. Шаръий

илмларни доимий равишда урганмоги лозим”. Дархакикат, уша пайтда диний

илмлардан бебахра эдим. Уша кундан бошлаб, уламолар сухбатини Узимга лозим

топдим ва илмнинг натижаси ва баракотини Уз холимга яраша топиб турибман.

Уламолар сухбатининг фойдаси, Пайгамбар (с.а.в.) хадисларини тинглаш гуё менга

манзил томон учишда икки канотдай жавлон килишимнинг боиси булди” [7. Б. 66].

Бу холатнинг яна бошка жихати хам бор. Накшбандия тарикатига оид

махаллий сулуклар (Хиндистон, Кашкар минтакаларидан тортиб то Болкон ва

шимолий Африкагача) Узларининг мамлакатларида сиёсий ва иктисодий

баркарорлик ва осойишталик урнатиш, кабилалар уртасида тинчлик ва тотувликка

факат шариат ахкомларининг мустахкамлиги оркали эришиш мумкин деган

хулосага келдилар. Айнан шу боис, улар шариат ахкомларини мустахкамлаш

максадида сиёсий жараёнларга аралашишни лозим, деб топдилар. Бундай сиёсий

фаолликни баъзи шайхлар анъанавий услубда, яъни сиёсий арбоблар билан махсус

сухбатлар ва танбех мажлислари (амри маъруф шаклида) уюштирган булсалар,

бошкалари эса - ХУП асрда Кашкарда коратогли ва октогли накшбандия шайхлари

сингари тахтни эгаллашга интилганлар.

49

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

Халифа Мухаммад Сиддик амалда куп жихатдан устозининг изидан борди: у

хам амир Шохмурод Маъсум билан алокани узмади, балки унинг Бухоро амирлиги

худудидаги тарафкаш окимларга карши муносабатларини химоя килди.

Халифа Мухаммад Сиддик Уз фаолияти давомида Мусохон Дахбидийнинг

назарий курсатмаларини нафакат ижро этган, балки уларни Узининг рационал

гоялари билан бойитиб, ривожлантириб борган. Тарикат маросимларининг муайян

доирада котиб колмаслигини, балки замон ва макон такозосидан келиб чикиб,

соликлар эхтиёжини хисобга олган холда янгиликлар килиниши мумкинлигини

яна бир карра исботлади.

Халифа Мухаммад Сиддик накшбандия - мужаддидия маросимларини Ахмад

Сирхиндийдан аввалги давр намояндаларининг фикрлари билан бойитди, яъни

уларни уйгунлаштириб, тарикат амалиёти ва таълимотини шариат илмлари билан

боглашга харакат килди. Бирок бу усулни Халифа Мухаммад Сиддикнинг узи

таъкидлаганидек, у ихтиро этган эмас, балки накшбандия сулукининг йирик

намояндалари, жумладан, Махдуми Аъзам хам куллаган.

Накшбандия шайхларининг сиёсий хаётга аралашуви ва хукмрон доираларга

таъсир Утказишга интилишлари аввалги асрларда хам кузатилган. Масалан, буни

Жуйбор шайхлари фаолиятида куриш мумкин. Накшбандия -мужаддидия тарикати

шайхларига кескин раддиялар билдирган муаллифлардан бири яссавия тарикати

[8. С. 37] вакили Шайх Худойдоддир [9. С. 92]. У Дахбидий билан деярли бир вактда

яшаган булса, иккинчидан, мужаддидия ва яссавия пешволари орасидаги бахс-

мунозараларда “Яссавияга оид куплаб асарлар муаллифи сифатида энг етакчи

Уринлардан бирини эгаллаган”. У "Бустон ал-мухиббин”, “Писанд-и зикр-и жахр”,

“Бахр ал-улум” каби куплаб асарлар муаллифидир ва бу асарларда, Уз навбатида,

Узига замондош накшбандия - мужаддидия шайхлари фаолияти кескин танкид

остига олинади.

Шайх Худойдод яссавия тарикатидаги муридларнинг мужаддидия шайхларига

Утиб кетишларига каттик норозилик билдириб, тарикатдошларини шундай

огохлантиради: “Уларнинг сухбатларини (тарк килинглар), пархез килинглар ва

уларнинг сухбати захри котил, аник ботилдир”. Бу уринда тарикатлараро кечган

мунозаралар ва айбловларда масаланинг яна бир томони муридлар ва мухлислар

учун Узаро кураш майдони булганини хам эътиборда тутиш лозим.

Шайх Худойдоднинг асосий норозилиги, накшбандия - мужаддидия

таълимотига карши эмас, балки ушбу тарикат вакиллари томонидан зикри

жахрнинг инкор этилганини восита килиб олиш билан хукмрон доираларни Уз

таъсири доирасига туширишга муваффак булган Узига замондош мужаддидий

шайхларнинг сиёсий хаётга аралашувларига карши каратилгандир.

Умуман олганда, тарикатларда муридлар учун олиб борилган курашлар

анчадан бери давом этиб келаётган анъана булиб, илгари хожагон-накшбандия ва

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

яссавия тарикатлари Уртасида кечган булса, кейинги асрларда накшбандия -

мужаддидия ва яссавия тарикатлари орасидаги Узаро “кураш” куринишида кечди

[7. Б. 82].

Тасаввуф шайхларининг асосий диний маросимларидан бири - айнан зикр

тушиш булиб, унда зикр асосан дил, фикр, туйеуни Аллохга Йуналтириб, Аллох

билан илохий ришта боглаш, Унинг исмларини маълум маънода бир суз билан

айтганда зикр этиш асосида Аллохнинг чексиз кудрат ва унинг гузаллигини идрок

50

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

этиш хисобланади. Шунингдек, зикр - сузлаш, баён килиш, хотирлаш, ёд айлаш,

хотирадагини унутмаслик маъноларни хам англатади.

Шу билан бирга, зикр килиш энг аввало овозчикариб “Зикр ал-Жахрий” хамда

унга карама-карши, яъни овозсиз “Зикр ал-Хафий” турлардан иборат.

Бундан ташкари, яна бир мухим жахрий зикр хам мавжудки у асосан Урта

Осиёда кенг таркалган бири булиб, бунда бир гурух суфийлар даставвал давра

куриб утириши белгиланган булиб, унда бир шахс муайян ибораларни маълум

охангда мукаммал укийди, унга айрим зарурий санъат асбоблари жур булиб; аста-

секин мазкур охангга кишилар Урнидан туриб, Узига хос харакатлар кила

бошлайдилар. Ушбу зикр этиш вактида такрорланган сузлар ва иборалар айникса

мусика ва ракс натижасида зикр тушаётган суфий асосан Узлигини унутади,

Аллохдан бошка хеч ким ва хеч нарсани ёдига эсламайди хамда келтирмайди. Зеро,

суфийлар учун зикр тушишдан асосий кузланган максад, Аллохга якинлашишдан

иборат. Айтиш жоизки, изох берилган зикр кейинчалик мавлуд ва бошка диний

маросимларнинг таркибий кисмига айланди [10. Б. 94].

Юкорида айтиб Утилганидек, жахрий зикр асосан Урта Осиё тарикатлари

орасида кенг таркалган хисобланиб, мазкур тарикатлар жумласига хилватийлик,

кодирийлик, мавлавийлик ва яссавийлик тарикатларини мисол келтиришимиз

МУМКИН.

Хилватийлик тарикати асосчиси, Сирожиддин Умар Хилватий (ваф. 800/1397

i.) булиб, тарикат Миср ва Туркияда кенг таркалган. Тарикат жахрий зикрга

асосланган. Хилватийлик тарикати вакиллари зикр тушиш маросимларида Зикри

давронга амал килишган.

Кодирийлик тарикати асосчиси Абдулкодир Жийлоний (1077 - 1166) булиб,

тарикат Ирок, Покистон, Марказий Осиёда, жумладан, Фартона водийсида кенг

таркалган. Кодирийлик тасаввуфий таълимотида саховат, ризо, сабр, ишорат,

турбат, саёхат, факр, жунли либос кийиш макомлари бор. Тарикатнинг зикр

тартиби "Зикри даврон” булиб, алохида тарзда, зикри хафий ва умумий тарзда эса

зикри жахрий тарзида зикр тушилган.

Мавлавийлик тарикати асосчиси Жалолиддин Румий (ваф. 672/1273) булиб,

тарикат Эрон, Туркияда кенг таркалган. Тарикат “ишк”, “жазба, “самоъ” ва “сафо”га

асосланган. Унинг вакиллари зикр тушиш вактида зикри жахрий ва зикри давронга

амал килинган.

Яссавия тарикатида жахрий зикр ижро этилади. Зикр чогида дарвишнинг

томогидан арранинг саси каби овоз чиккани учун яссавия зикрига “Зикри appa”,

“Зикри миншори” дейилади. Бу зикр куйидагича ижро этилади: Дарвиш икки

кулини тиззасини устига куйиб нафасини корнига чикариб “ха” деб, яна корни

томонидан нафас олиб бош, бел, елка кимирламаган холда “хайй” дейди ва зикр шу

тарзда давом этади.

Зикри хуфия - Аллох исмларини овоз чикармасдан такрорлаш, яширин зикр.

Хожагон - накшбандия тарикати суфийлари буни кунгил (ботин) зикри деганлар.

Шу боис мазкур тарикат асосчиси Накшбанд хилватнишинликни раксу хамда

самога асосланган жахрия зикрини хам риёга алокадор дея рад этган.

Шунингдек, таъкидланган ушбу хавф-хатар ботинда Урнашиб колмаслиги

учун, яъни дунё мехри дилни банд этмаслиги учун инсон Узини мукаммал тарзда

кузатиши хамда нафас олиш ва унинг ЙУли асосида уни бушатиб туриши керак, деб

51

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

таъкидлади. Ана шу жихат оркали эса ирода хамда ихтиёр кайси томонда мавжуд

булиши ошкор булади. Шахс кай даражада ботиний жихатга сафар килсагина, у

Узини Узи англаб боради, чунки Узингга кетиш хамда Узидан кетишлик бу бир суз

билан айтганда Узингга караб бориш хисобланади.Узликни тарк этиш эса уз

навбатида узини танимокдир.

Хазрат Накшбанд таъкидлаган “вукуфу замон” (айни пайтда бир оз тухтаб,

Узликни текширищ), “вукуфи ададий” (бу эса айнан зикр хисобини аниклаш учун

тухтатипг) хамда “вукуфи калбий” ( асосан калб ахволини билиш учун тухтлиш)

тамойиллари хам яширин зикрни мустахкамлаш ва кузатиб, натижасини билиш

учун амал килган. Бирок бу жихат оркали шу нарса маълум буладики, Накшбандий

купрок зикрга катта эътибор каратиш лозимлигини уктиради.

Шундай килиб, биз юкорида айтиб утганимиздек, зикр тушишнинг икки хил

тури мавжуд булиб, Бахоуддин Накшбанд ва Ахмад Сирхиндий каби тасаввуф

алломалари асосан зикри хафийни ёклаб, зикри жахрийга карши чикканлар.

Мужаддидий шайх Мусохон Дахбидий Уз асарларида зикрнинг мохияти ва

кайфиятини баён килгач, унинг бир неча шартларини хам курсатиб утади. Улар:

1. Ножинс (нопок &ёки имони мустахкам булмаган) шахслар сухбатидан

сакланиш;

2. тахоратли булмок;

3. “ла илаха иллаллох” калимасини дилдан айтиш;

4. “ла илаха иллалох” калимасини доимий айтиш. Яъни бошка ишлар билан

машгулликда хам зикрни ташлаб куймаслик;

5.зикрни махфий килиш. Хатто зокирнинг ёнида турган киши хам у нима

билан машхул эканини билмаслиги лозим;

6. истеъмол килаётган лукманинг халол булиши.

Юкоридаги шартларни бажаргач, солик “фано” (йуклик) макомига эришади.

Дахбидий фанони уч кисмдан иборат деб курсатади ва улар соликларнинг

даражасига караб содир булишини айтади: "Эй, садокатли толиб билгинки, фано уч

кисмдан иборатдир: биринчиси - башарий вужуд фаноси. Бу тарикат мубтадий

(бошловчи)ларнинг нихоясидир. Иккинчиси - солик нафсининг фаноси. Бу тарикат

мутавассит (Урта даражали)ларининг нихоясидир. Учинчи - солик васфининг

фаноси. Бу тарикат мунтахий (якунловчи)ларининг нихоясидир” [7. Б.117].

Дахбидий Уз асарларида зикрнинг турлари, шартлари ва мохиятини талкин

килиш билан бирга Узидан аввал утган тасаввуф намояндаларининг бу борадаги

фикрларини киёсий тахлилига хам алохида эътибор каратади.

Накшбандия - мужаддидия сулуки томонидан зикри хафийнинг кенг таргиб

килиниши ва жахрий зикрнинг инкор этилиши худуддаги яссавия ва кубравия

вакиллари томонидан хам норозиликка сабаб булди. Бошкача килиб айтганда, ХУШ

асрга келиб Урта Осиёдаги тарикатлар орасида мафкуравий кураш авж олди. Бу,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

асосан, иккита кенг таркалган тарикат: Мужаддидий шайх Мусохон Дахбидийдан

кейинги биринчи авлод накшбандия - мужаддидия вакиллари ва яссавия вакиллари

орасида кечди. Маълумки, зикр масаласи Бухоро амирлигида накшбандия -

мужаддидия пирларига кул берган Шохмурод Маъсум даврига келиб, давлат сиёсати

даражасига кутарилади ва амалиётда жахрий зикрни кулловчи тарикатлар таъкиб

остига олинади [5. С. 296]. Амир Шохмурод томонидан бундай диний ислохот

Утказилиши суфийлик тарикатида юз берган булинишларга бархам бериб,

52

©

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

амирликни сиёсий жихатдан мустахкамлашга харакат килганидан далолат беради.

Лекин Шохмуроднинг яссавия тарикати амалларини шариатга зид хисоблаб, унга

карши кескин курашишига карамай, тарикатларда амалиётда зикри жахрни куллаш

ва уни шаръий асослашга интилиши кучли булган. Амир Хайдар даврига келиб эса

жахрий зикрнинг шариатга мувофиклигини исботловчи далил-хужжатлар

(фатволар) бирмунча кенгайиб, улар туплам холига келтирилган [11. С. 237].

Бухоро амирлигида жахрийларга карши курашни мужаддидия тарафдорлари

олиб борган эди. Мужаддидийлар асосан жахрийларнинг баъзи бир одатларига

коришиб кетган ноисломий деб топилган урфларга карши Йуналтирилган. Бухоро

амирлигидаги “хамма исломга зид булган одатларга чек куйилсин” деган шиор

мужаддидия тарафдорлари томонидан Уз таъсир кучини ягоналаштириш ва

хонликдаги бошка тарикатларни сикиб чикариш максадида фойдаланилди. Айни

шу пайтда мужаддидийлар жахрийларга каршиликларини янада кучайтириб, улар

тар+гиб килаётган “тасаввуф йулини” ёлгонга чикаришди. Мужаддидия шайхлари

томонидан уларга карши ЙУналтирилган айбловлар, энг аввало, жахрийларнинг

маросим амалиётига тааллукли булиб, шайхларнинг фикрига кура бу маросимлар

ислом шариатига зиддир. Бу борадаги бахслар акидавий масаладан сиёсий масалага

тус олиб, жахрийлик тарикатининг баъзи шайхларининг Бухородан чикарилиб

юборилишига олиб келди. Мужаддидия тарафдорлари бу муаммога юкори

лавозимдаги сиёсатчиларни жалб этишган. Мужаддидия тарафдорлари

фойдаланган усуллар хакида Ууша даврда яшаб утган бир яссавий муаллифи

куйидагича ёзган:

“Иш шу даражагача борган эдики, бизга хасад килувчилар шариатга зид булган

ишларни бизнинг буйнимизга осиб куйдилар. Уз ишларидан уялиш Урнига бизга

карши каратилган айбловларни хукумат олдига олиб чикдилар. Бундай ёлтончи

инсонлар олдин хам булган, хозир хам бор ва улар Узларини уялмасдан суфийман деб

атайдилар. Лекин улар шу йулда юрувчи яхши инсонларни хакорат килмокдалар, Уз

ишларидан уялмай жиноят килишгача бориб суфийларнинг номига дог хам

туширмокдалар. Агар улар бу ишларни Узлари бажара олмасалар, султонларга

мурожаат килиб Уз максадларига ёвуз Йул билан етмокдалар. Шубхасиз бундай

инсонлар шариатдан аллакачон четга чикиб булганлар” [12. С.352].

Мужаддидийларнинг жахрийларга булган душманлик муносабати хакида

жахрийлик тарикати муаллифлари Уз асарларида "бу икки тарикатнинг илдизи бир

жойга бориб такалади ва ибодат амалларининг бир-биридан ажралиб туриши бу

“Аллохга етишга булган йул”ларнинг турли булишидир” деб маълумот берадилар.

Лекин шу билан биргаликда улар мужаддидия ибодат амалларида бир канча

хатоликлар борлигини таъкидлаб Утадилар. Жахрийлар уларни шариатдан

четлашган “адашганлар” ва уларнинг зикрининг икки турини хам (ташки ва ички)

ноконуний деганлар.

Шунингдек, бу борада мужаддидия тарикати асосчиси Ахмад Сирхиндийга

карши каратилган айбловлар эътиборга лойикдир. Улар Сирхиндий “зикри

жахрий”ни бидъат деб атаганини катъий рад этганлар. Бахснинг яна бир мавзуси -

мужаддидия Тарикати шайхларининг хукмдорлар ва юкори лавозимдаги

амалдорлар билан муносабати (алокаси) эди. Тасаввуф таълимотига биноан

тарикат тарафдорлари сиёсатга аралашишлари катъиян ман этилар эди.

58

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 Ne 1 (2021) / ISSN 2181-1415

Хулоса килиб айтганда, юкорида келтириб Уутилган маълумотлардан шуни

тушуниш мумкинки, Тарикат аъзоларининг ибодат маросимлари ва Уз тарикат

аъзоларининг бошка тарикат таъсири доирасига кириб колмаслигини олдини

олишдаги жонбозликлари табиий хол албатта.

Шунингдек, тасаввуф тарикатларининг асосий диний маросимларидан бири

булган “зикр тушиш” маросими хам, хар бир тарикатда Узига хос булган, булар

жумласига хилватийлик, кодирийлик, мавлавийлик ва яссавийлик тарикатларини

олайлик, бу тарикатларда зикр тушиш жахрий булиб, бунда хам хар бир

тарикатнинг зикри тушиш жараёнида фарклар кузга ташланади, гарчи уларнинг

барчаси “жахрий зикр”га асосланган холда зикр тушсаларда, уни бажариш

жараёнидаги бир-бирига ухшамаган жихатлари куп.

Шу билан бирга тарикат шайхлари нафакат тарикат доирасини

шакллантириш ва ривожлантиришда, балки давр ижтимоий-сиёсий жараёнларида

хам Узига хос Урин тутганлари манбалар асосида тасдикланганлигига гувох

буламиз. Шу билан бирга илмий изланишларимиз жараёнида накшбандия -

мужаддидия тарикатининг ривожланишида турли даврларда хукмронлик килган

хукмдорларининг хам хиссаси катта булганлигини куришимиз мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Анне-Мари Шиммель. Мир исламского мистицизма. - Москва: Алейта-

Энигма, 2000. - 414 с.

2. Махмуд Асъад Жушон. Тасаввуф ва нафс тарбияси. - Тошкент: Чулпон, 1998.

- 88 6.

3. Мактубот Имом Раббони. Икки томлик. 1-том /Р.Тура тахрири остида. -

Истанбул:Уазт Уауте\, 2006. - 396 6.

4. Юлдашходжаев Х. Тарикатчиликнинг замонавий куринишлари.-Тошкент:

ТИУ, 2010. - 80 6.

5. Анке фон Кюгельген. Расцвет Накшбандия-Мужадидия в средней

Трансоксании с ХУШ - до начала ХХ в.в.: опыт детективного расследования.

/Суфизм в Центральной Азии (зарубежные исследования). Санкт-Петербург:

Филологический факультет СПбГУ, 2001. - 394 с.

6. David V.D, Cheminement et situation actuelle d'un ordre mystique musulman,

(eds. A. Popovic , M. Gaborieau, T. Zarcone). - Istanbul: Editions Isis,. 1990. - 750 p.

7. Юлдашходжаев Х. Мусохон Дахбидийнинг накшбандия-мужаддидия

тарикати ривожида тутган Урни (ХУШ аср): Тарих. фан. номз. ... дисс. -Тошкент,

2008. - 127 6.

8. Девин Д.В. Яссавия // Ислам на территории бывшей Российской империи.

Энциклопедический словарь / Отв.ред. С.М. Прозоров. - Москва: Восточная

литература, 2003. - Вып. 4. - 160 с.

9. Бабаджанов Б. Худайдад // Ислам на территории бывшей Российской

империи. Энциклопедический словарь / Отв.ред. С.М. Прозоров. - Москва: Восточная

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

литература, 2003. - Вып. 4. - 160 с.

10. Зикр // Ислом. Энциклопедия /3.Хусниддинов тахрири остида. - Тошкент:

Узбекистон миллий энциклопедияси, 2004. - 396 6.

11. Каталог суфийских произведений ХУШ-ХХ вв. из собрании Института

Востоковедения им. Абу Райхан ал-Бируни Академии Наук Республики Узбекистан

54

©

]5<!епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

ee inna spor Issue - 2 N° 1 (2021) / ISSN 2181-1415

/Составители: Б.Бабаджанов, С.Гулямов и др. Издатель: Ю.Пауль. - ЗиИваге: Егапи

Steiner Verlag, 2002. - 237 c.

12. Бабаджанов Б. Возрождение деятельности суфийских братств в

Узбекистане // Суфизм в Центральной Азии (зарубежные исследования). Сборник

статей памяти Фритца Майера (1912-1998) /Составитель и отв. редактор

Хисматуллин А.А. - СПб., 2001. - 393 с.

55

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.