Научная статья на тему 'Факторы использования трансграничных водных ресурсов в Центральной Азии'

Факторы использования трансграничных водных ресурсов в Центральной Азии Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
148
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
водные ресурсы / водный кодекс / трансграничные водные объекты / водные артерии / конвенция / модернизация / эксплуатация. / water resources / water codex / transboundary water resources / water artery / convention / modernization / exploitation

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Соатмумин Буриев

В этой статье представлена информация о бесценных водных и трансграничных водоемах, бассейнах и сетях. Также, представляется информация о водных сетях, протекающих через границы мировых государств, а также о целях и проблемах международных соглашений, договоров, взаимных соглашений по их использованию. Кроме того, говорится о позитивном развитии отношений между государствами Центральной Азии по этому вопросу.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Factors of use of transboundary water resources in Central Asia

This article provides information on an invaluable ponds, basins and networks. There is also information about the water networks flowing across the borders of the world and the purposes and issues of international agreements, treaties, mutual agreements on its. In addition, there is a talk of a positive development of relations between the Central Asia states on this issue.

Текст научной работы на тему «Факторы использования трансграничных водных ресурсов в Центральной Азии»

Science

through time and space

Жамият ва инновациялар -

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

Factors of use of transboundary water resources in Central Asia

Soatmumin BURIEV!

Termez State University

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received February 2021

Received in revised form

20 February 2021

Accepted 15 March 2021

Available online

5 April 2021

Keywords:

water resources,

water codex,

transboundary water

resources,

water artery,

convention,

modernization,

exploitation

This article provides information on an invaluable ponds,

basins and networks. There is also information about the water

networks flowing across the borders of the world and the

purposes and issues of international agreements, treaties,

mutual agreements on its. In addition, there is a talk of a positive

development of relations between the Central Asia states on this

issue,

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Марказий Осиёда трансчегаравий сув ресурсларидан

фойдаланиш омиллари

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар: Ушбу маколада бебахо саналмиш сув ва трансчегаравий

сув ресурслари,

сув кодекси,

трансчегаравий сув

объектлари,

сув артерияси,

конвенция,

модернизация,

эксплуатация

сув объектлари, хавзалари ва тТармоклари хакида суз

юритилади. Шу билан биргаликда дунё мамлакатлари

чегараси буйлаб окиб Утадиган сув тармоклари ва ундан

фойдаланишда халкаро битимлар, келишувлар, Узаро

шартномаларда кузланган масалалар кенг Урин олган.

Бундан ташкари мазкур масала юзасидан Марказий Осиё

давлатлари Уртасидаги Узаро муносабатларнинг Йулга

куйилиши тугрисида маълумотлар берилади.

1 Candidat of history sciences (PhD), Termez State University, Termez, Uzbekistan

e-mail: aburiyevs@tersu.uz

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

Факторы использования трансграничных водных ресурсов

в Центральной Азии

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В этой статье представлена информация о бесценных

водные ресурсы, водных и трансграничных водоемах, бассейнах и сетях.

водный кодекс,

д д Также, представляется информация о водных сетях,

трансграничные водные

объекты, протекающих через границы мировых государств, а также о

водные артерии, целях и проблемах международных соглашений, договоров,

конвенция, взаимных соглашений по их использованию. Кроме того,

модернизация,

говорится о позитивном развитии отношений между

эксплуатация. >

государствами Центральной Азии по этому вопросу.

КИРИШ ВА ДОЛЗАРБЛИГИ

Сув билан боглик муносабатлар ривожланиш тарихининг ХХ асрнинг

Урталарида, яъни иккинчи жахон урушидан сунг тинч хаётнинг бошланиши, катта

катта майдонларнинг Узлаштирилиши, саноатнинг ривожланиши, ахоли сонининг

кескин ошиб бориши натижасида сув ресурсларига булган талабнинг кескин

ортиши билан характерланади. Мавжуд сув ресурслари деярли тулик

Узлаштирилиб, энди келажакни кайси сув ресурслари хисобидан таъминланади,

деган савол кун тартибига кириб кела бошлади.

Бугунги кунда минтакамиздаги сув билан боглик муаммолар, жумладан, янги

иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва экологик реаллик сув ресурсларини минтака ва

унда жойлашган мамлакатларнинг баркарор тараккиётида хал килувчи уринни

эгаллашини курсатиб турибди. Демак, истикболдаги ривожланиш куп жихатдан

мавжуд сув ресурслари, уларнинг микдори ва холати, сувга булган талаблар, сувдан

фойдаланиш даражасига ва умуман, сувга, сувдан фойдаланишга булган

муносабатимизга богликдир. Айни пайтда трансчегаравий сув объектлари

макомига эга булган Амударё ва Сирдарёнинг уртача куп йиллик сув оким микдори

катта диапазонда Узгариб турибди.Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти

Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Ишончим комил, сув муаммосини хал килишнинг

минтака мамлакатлари ва халклари манфаатларини тенг хисобга олишдан бошка

окилона йули йук” [1, Б.93].

МЕТОДЛАР ВА УРГАНИЛИШ ДАРАЖАСИ

Маколада умумий кабул килинган методлар - холислик, тарихий-тахлил, киёсий-

мантикий тахлил, хронологик кетма-кетлик тамойиллари асосида амалга оширилди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Унда кискача дунё мамлакатлари худуди буйлаб окиб Утувчи сув ресурсларининг

умумий холати, шунингдек, Марказий Осиёда трансчегаравий сув ресурсларидан

фойдаланишда умумэътироф этилган коидалар асосида амалга оширилаётган ишлар

хусусида суз юритилади. Шунингдек ушбу мавзуга оид маълумотларни Х,Юнусов,

3.Маматованинг “Трансчегаравий дарёлар ва йирик тутонлар” номли монографияси [2],

М.Хамидов, Х.Шукурлаев, И.Бегматов, А.Маматалиев томонидан хаммуаллифликда

ёзилган “Кишлок хужалигида сувдан фойдаланиш” номли рисоласида [3], Н.Рахимов,

В.Ахмаджоновларнинг “Сув ресурсларини интеграл бошкариш Ba хавзавий

режалаштириш асослари” номли китоби [4] ва бошка куплаб сув муаммоси билан

85

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

боглик иш олиб бораётган муаллифларнинг Тадкикотларида, шунингдек, илмий-

оммабоп журналларда учратамиз.

ТАДКИКОТ НАТИЖАЛАРИ

Марказий Осиёда кадимги даврдан то бугунги кунгача савдо-алока тизимида сув

йуллари катта ахамиятга эгадир. Минтаканинг ички ва ташки алокаларида мухим

урин тутган Амударё сув Йули, авваламбор, дарёларда харакатланувчи транспорт

воситаларининг пайдо булиши эволюцион тарзда ривожланиб келган [5].

Трансчегаравий сувлар хакида суз борганда, аввалом бор бу атаманинг маъно

мазмунига эътибор каратилса максадага мувофик булади. Демак, трансчегаравий

сувлар - икки ёки ундан ортик давлат чегараларини кесиб утувчи &ки шундай

чегараларда жойлашган хар кандайер усти ваер ости сувларидир. Шу уринда шуни

хам таъкидлаб утиш жоизки, махаллий сув объектларидеб, сув ресурсларининг

шаклланиш, таркалиш ёки окиш ва сарфланиш зоналари бир мамлакат худудида

жойлашган хар кандай ер усти ваер ости сувлари объектларига айтилади.

БМТ расмий маълумотларида келтирилишича, хозирги кунда дунёда 276 та

трансчегаравий сув хавзалари (дарёлар ва куллар) мавжуд булиб, уларнинг 68 - таси

Европада, 64 - таси Африкада, 60 - таси Осиёда, 46 - таси Марказий ва Шимолий

Америкада, 38 - таси Жанубий Америкада жойлашган. Икки ва ундан ортик

давлатлар чегарасини кесиб утувчи 276 та сув хавзасининг атрофида дунё

ахолисининг 40 фоизи истикомат килади. Траснсчегаравий сув хавзалари ер шари

куруклигининг карийб ярмини, яъни 46 фоизини коплайди. 276 та трансчегаравий

сув хавзаларининг учдан иккиси, яъни 185 таси - камида иккита давлатни, 256 таси,

яъни 92,7 фоизи - 2-4 давлатни, 20 таси, яъни7,2 фоизи - 5 тадан ортик давлат

давлат худудини кесиб Утади. Мавжуд сув хавзаларининг 13 таси - 5-8 мамлакат

худудидан, 5 таси (Конго, Нигер, Рейн, Нил ва Замбези)- 9-11 та мамлакат

худудидан, биттаси эса (Дунай дарёси) - карийб 19 та мамлакат худудидан окиб

Утади. Дунёда катта киччик дарёларнинг сони бир нечта юзликни ташкил этади.

Узунлиги 1000 км.дан зиёд дарёлар эса - 175 тадир. Бир неча давлатлар худудидан

окиб утадиган дарёлар сони 261 та булиб, уларнинг 71 таси - Европада, 53 таси -

Осиёда, 39 таси - Марказий ва Шимолий Америкада, 38 таси - Жанубий Америкада

жойлашган. Халкаро сув хавзалари 148 та давлат худудини кисман, 21 та давлат

худудини бутунлай кесиб утади [2, Б.19-20].

Трансчегаравий ташкилотлар тарансчегаравий сув ресурсларини бошкариш

борасидаги халкаро муаммолар ечими хал этилишида асосий роль Уйнайди.Бундай

ташкилотлар сиёсий мухит, сув муаммолари ва худуднинг маданий хусусиятларига

мувофик турлича бошкарув услубига эга булиши мумкин. Улар купинча суверен

давлатлар орасидаги ихтиёрий битимларга асосланади, лекин халкаро ва махаллий

сувни бошкариш органлари ва комиссияларини хам Уз ичига олиши мумкин.

Халкаро ташкилотлар анъанавий тарздаги муайян муаммоларни хал килиш

учун ташкил этилади. Мисол учун, сув транспорти ёки сув тошкинини бартараф

килиш каби масалалар. Уларнинг ваколати давомий булиб, хавзадаги

муаммоларнинг хал килинишига хар томонлама ёрдам беради. Хар бир мамлакат

вазирлари Узларига макбул тулаконли карорлар кабул килинишидан манфаатдор

булгани холда манфаатдор томонлар доирасини кенгайтириш учун маслахат

органи ташкил этилиши фойдали булиши мумкин. Бундай ташкилотлар фаолияти

86

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

битимлар, меморандумлар ва халкаро шартномалар асосида олиб борилади.

Трансмиллий ташкилотларнинг самарали фаолият курсатиши ишончли молиявий

асосни, хукматларнинг сиёсий иродасини ва улар орасидаги хамкорлик

мажбуриятлари бажарилишини талаб килади.

Трансчегаравий, давлатлараро ва махаллий сув объектлари сув ресурсларини

хисобга олиш, уларни таксимлаш ва улардан фойдаланиш дунё буйича кабул

килинган турли меъёрий хужжатлар асосида амалга оширилмокда. Шу кунгача дунё

микёсида ана шундай сув объектларидаги сув ресурслари микдорини хисобга олиш,

уларни мамлакатлар уртасида таксимлаш ва улардан фойдаланиш буйича куплаб

меъёрий хужжатлар кабул килинган булиб, улар асосида иш олиб борилмокда.

Бунга Хельсинки шахрида 1992 йилнинг 17 мартида кабул килинган “Халкаро сув

хавзалари ва трансчегаравий сув артериясидан фойдаланиш ва мухофаза килиш

Конвенцияси” ни [6] ва 1998 йилда Рио-де- Жанейро шахрида кабул килинган

“Атроф-мухит мухофазасини ривожлантириш бУйича Декларация” ни энг асосий

хужжатлар сифатида мисол келтириш мумкин [7].

Бугунги кунда тарансчегаравий сувни хамкорликда бошкариш салохиятини

ошириш учун ахборот-маълумотлар базаси ишончлилигини ошириш зарурлиги

талаб — этилмокда. Битим шартларига эришишда — воситачилар ва

музокарачиларнинг ишонч мухитини яратиш маълум мабла+ ва ресурслар, муайян

вакт ва харакатларни талаб этади. Бу вазиятда БМТ ва Жахон банки сингари

халкаро ташкилотларнинг донорлик ёрдами ижобий натижа бериши мумкин.

Трансчегаравий идоралараро ташкилотлар томонидан миллий сув сиёсати

мувофиклаштирилиши хамкор ташкилотлар томонидан куллаб-кувватланиши

лозим. Фукаролар, оммавий ахборот воситалари ва нодавлат ташкилотларнинг

босимлари куп холларда сувдан фойдаланиш борасидаги экологик муаммоларни

юмшатиш каби масалаларда ижобий натижа беради. Трансчегаравий сув

бошкаруви ташкил этилганидан сунг, иш шу билан тухтаб колмасдан, уни

мустахкамлаш учун махсус назорат тадбирларини амалга ошириш, алока ва

маълумотлар туплаш, шунингдек молиялаштириш механизмларини ишлаб чикиш

талаб этилади.Тажриба шуни курсатмокдаки, техник кобилиятлар бу борада жуда

мухим роль Уйнайди.

Трансчегаравий сув органлари бошкарувидаги жиддий муаммолар сифатида

трансчегаравий дарёлардан биргаликда фойдаланишдаги сув таксимоти, сув

ресурсларидан фойдаланиш мониторинги давлатлараро ягона тизими мавжуд

эмаслиги ва трансчегаравий дарёлар сув ресурслари хамда фавкулодда вазиятлар

буйича Узаро хабар алмашинуви буЙйича тезкор иишончли маълумотлар

етишмаслигини келтириш мумкин.

Табиий ресурслардан биргаликда фойдаланишни тартибга солиш учун

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

конуний ва методологик асос Йуклиги боис, трансчегаравий экологик зарарни

бахолаш ва кайта тиклашни мувофиклаштириш зарур.

Трансчегеравийифлосланиш муаммоларини икки томонлама хал этишга

уринишлар трансчегаравий дарёлар ифлосланиши даражасининг пасайиши буйича

амалий натижаларга олиб келмади. Ахолининг сув таъминоти, саноат ва мамлакат

экологик баркарорлигининг Усиши сув ресурсларининг шаклланиши ва сув

ифлосланиши ортиши билан мос равишда трансчегаравий муаммоларнинг

жиддийлашувига олиб келди.

37

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

Халкаро конвенциялар бУуйича мажбуриятларни бажариш учун миллий

механизмлар мавжуд эмаслигини алохида таъкидлаш лозим. Муаммо конвенция ва

шартномалар буйича мамлакатларнинг мажбуриятларини хисобга олган

секторлараро тадбирларни режалаштириш усуллари ва методологиясининг

мавжуд эмаслигидан иборат.

Гап трансчегаравий дарёлар сувидан фойдаланиш тутрисида борар экан, бу

барада Марказий Осиё мамлакатлари уртасида амалга оширилаётган ишлар кай

йусинда олиб борилаётганихусусида тухталиб утилса максадга мувоффик булар

эди. Хавза микёсидаги давлатлараро сув муносабатлари муаммоларининг

хамкорликда хал килинишидаги натижалар Марказий Осиё мамлакатлари

томонидан ижобий эътироф этилади. Бу улар Уртасида тузилган куйидаги халкаро

шартномаларда уз аксини топган:

1. Козогистон, Узбекистон, Туркманистон, Тожикистон ва Кирхизистон

хукуматлари уртасида 1992 йил 18 февралда Олмаотада имзоланган “Давлатлараро

сув манбаларининг сув ресурсларини мухофаза килиш ва фойдаланишни

биргаликда бошкариш тутрисида” ги шартнома;

2. KO30FHMCTOH, Узбекистон, Туркманистон, Тожикистон ва Киртиз- истон

Уртасида 1993 йил 23 мартда Кизил Урдада имзоланган “Орол денгизи ва Оролбуйи

муаммоларини хал этиш, Орол хавзасининг ижтимоий-иктисодий ривожланишини

таъминлаш ва экологик согломлаштириш буйича биргаликда харакатлар тугриси”

ги шартнома;

3. Козогистон, Узбекистон, Тожикистон ва Киргизистон хукуматлари

Уртасида 1997 йил 29 майда Тошкентда имзоланган “Оролни куткариш халкаро

фондининг макоми тутрисида” ги шартнома;

4. Козогистон, Узбекистон, Тожикистон ва Киргизистон хукуматлари

уртасида 1998 йил 17 июлда имзоланган “Фавкулодда холатлардан огохлантириш

ва уларни тугатиш сохасида хамкорлик килиш тугрисида” ги турт томонлама

шартнома (2000 йил 25 январда кучга кирган;

5. Козогистон, Узбекистон, Тожикистон ва Киргизистон хукуматлари

Уртасида 1999 йил 17 июнда имзоланган "“Марказий Осиё давлатларининг

энергетик тизимларини параллел ишлатиш тутрисида” ги шартнома;

6. Козогистон, Киргизистон ва Узбекистон хукуматлари уртасида 1998 йил 17

мартда имзоланган “Сирдарё сув хавзаси сув-энергетика ресурсларидан

фойдаланиш тутрисида” ги шартнома;

7. 1996 йЙилда имзоланган Козогистон, Киртизистон Ba Узбекистон

хукуматлари Уртасидаги “Урта Осиё минтакасида сув ва ёкилги- энергетика

ресурсларидан фойдаланиш, газ кувурларини куриш, эксплуатация килиш

тугрисида” ги шартнома;

8. 1998 иИилда имзоланган Козо+тистон, КирЕизистон Ba Узбекистон

хукуматлари Уртасидаги “Атроф-мухитни мухофаза килиш ва табиатдан окилона

фойдаланиш сохасида хамкорлик килиш тутрисида” ги шартнома;

9. 1996 йил 15 январда имзоланган Узбекистон ва Туркманистон хукуматлари

Уртасидаги "Сув хужалиги масалалари буйича хамкорлик килиш тугрисида” ги

шартнома;

38

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

10. Козогистон ва Киреизистон хукуматлари уртасида 2000 йил 21 январда

“Чу ва Талас дарёларидаги давлатлараро фойдаланишдаги сув хужалиги

иншоотларидан фойдаланиш тугрисида” ги шартнома;

11. Узбекистон ва Тожикистон хукуматлари Уртасида 2000 йил 30 майда

имзоланган “Сарез кулининг Упирилиши холатида зудлик билан хабар бериш

масаласида Узаро ёрдам ва биргаликдаги чора- тадбирлар тугрисида” ги шартнома;

12. Урта Осиё давлатлараро Координацион Сув хужалиги комиссияси

тугрисидаги Низом [8].

Маълумки, Марказий Осиё давлатлари мустакилликка эришгунга кадар

республикалар микёсидаги сув конунчилиги ва уларга мувофик конун

хужжатларига оид сув муносабатлари собик “СССР Сув конунчилиги асослари”

буйича тартибга солинган. Маълумотларга караганда Узбекистон худудида хосил

буладиган ер усти сувлари Орол денгизи хавзасидаги умумий микдорнинг 10

фоизини ташкил этади. Марказий Осиё давлатлари Ууртасида мавжуд булган сув

хажмлари 1983-1984 Йилларда ишлаб чикилган “Амударё ва Сирдарё хавза

схемалари” га асосан таксимланган. Ушбу таксимотга асосан, Узбекистонга 71,69

млрд.метр куб сув белгиланган. Шу жумладан: дарёлардан 58,6 млрд. метр куб (81,7

фоиз), шундан ички дарёлардан 11,47 млрд.метр куб ( 19,6 фоиз), ер ости

сувларидан 10,07 млрд. метр куб (14,0 фоиз), зовур окова сувларидан 3,02 млрд.

метр куб (4,3 фоиз). Амударё сувлари 1986 йил кабул килинган Протокол(собик

Иттифок Мелиорация ва сув хужалиги вазирлиги илмий техник кенгашининг 1987

йил 10 сентябрдаги 566-сонли протоколи) асосида таксим килинган. Ушбу хужжат

асосида Амударё суви: Тожикистонга 9,5 млрд. метр куб (15,5 фоиз);

Туркманистонга 22,0 млрд. метр куб (35,8 фоиз); Узбекистонга 29,6 млрд. метр куб

(48,1 фоиз) килиб таксимланган [3, Б.12-13].

Давлатлар мустакилликка эришганидан сунг миллий ва халкаро даражаларда

сув муносабатларини тартибга солувчи хукукий базани кайта ишлаш зарурати

ТУтИЛдДи.

1993 йилда Козокистон ва Тожикистон Республикаларида Сув кодекси кабул

килинди. 1994 Ййилда Киртизистон Республикасида “Сув хакида”, 1993 йилда

Узбекистон Республикасида “Сув ва сувдан фойдаланиш тутрисида” конунлар кабул

килинди. Туркманистоннинг 1973 йилда кабул килган “Сув кодекси” 2004 йилнинг

11 ноябригача Уз кучида колди [4, Б.39-40].

Марказий Осиё минтакасида 2000 йилдан бошлаб сув хужалиги сохасидаги

конунчилик базасини ривожлантиришда янги харакатлар бошланди. Айни пайтда

Козогистон (2003), Киреизистон (2005) ва Тожикистон (2000) Республикаларининг

Сув Кодексларини, Туркманистоннинг “Сув хакида” (2003) Кодексини ва

Узбекистон Республикасининг “Сув ва сувдан фойдаланиш ту+рисида” ги конунини

(1993) Марказий Осиё мамлакатларининг сув муносабатлари сохасидаги Миллий

Конунлари (МСК) номи остида жамлаш мумкин ва улар мавжуд давлатлараро сув

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

муносабатлари шартномалар асосида тартибга солинади[4, Б.39-40].

Шуни алохида таъкидлаш керакки, Орол денгизи хавзаси (ОДХ) даумумий сув

вазиятларида Афтонистон, Тожикистон, Киргизистон минтакадаги асосий сув

ресурслари шаклланадиган мамлакатлар хисобланади. Козогистон, Туркманистон

ва Узбекистон давлатлари асосий сув истеъмолчилари сифатида характерланади.

Турли хисоб-китобларга кура, Афтонистон шимолида (юкори Амударё) йилига 8-10

39

УП о

iu Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

дан 16-18 куб.км. гача, Киреизистонда ОДХ нинг 25 фоизи, Тожикистонда Амударё

окимининг 80 фоизи ва трансчегаравий Зарафшон дарёсининг деярли бутун суви

шаклланади [8] Давлатлараро ахамиятдаги сув хужалиги инфратузилмаси

объектларининг тарвакайлаб кетган тузилмаси вазиятни янада

мураккаблаштиради. Шундай килиб, Жанубий Козогистон ва куйи Сирдарё сув

таъминоти Тухтагул (Киргизистон), Кайроккум (Тожикистон), Чорвок

(Узбекистон) сув омборлари хамда Узбекистон оркали Утувчи давлатлараро

каналлар иши билан боглик. Келес худуди сув таъминоти эса Чирчик дарёси

окимининг бошкарувига ботлик. Коракалпотистон ва Хоразм вилоятини, Аму-

Бухоро машина канали (АБМК), ва Карши магистрал канали (КМК) бош сув олиш

иншооти ва бошка инфратузилмаларини сув билан таъминловчи Туямуйин

гидроузели акваториясининг ярмидан купи Туркманистонда жойлашган.

Узбекистондаги Бухоро, Навоий (АБМК) ва Кашкадарё (КМК) каби вилоятларнинг

сув таъминоти уларнинг баркарор ишлашига боглик. Узбекистон ишлатадиган

сувнинг 90 фоизи Афгонистон, Киреизистон ва Тожикистонда шаклланади.

Киргизистонда Сух, Косонсой, Андижон сув омборлари сувлари мавжуд. Кайроккум

(Тожикистон) гидроузелининг иш фаолияти Жиззах, Сирдарё ва кисман Тошкент

вилоятлари сув таъминотига таъсир утказади.

Маълумки, Утган аср бошларида хам Чор Россияси Марказий Осиё

худудларини гарбий худудлар билан боглаш, айникса, CyB Йуллари мухим ахамият

берганди [9,Б.65-71; 10,С.348-353]. Куплаб мутахассислар ва тахлилчилар фикрига

кура, Марказий Осиё трансчегаравий сув ресурсларидан (ТСР) фойдаланишда

куплаб низоли вазиятлар мавжуд булиб, келажакда бу вазиятлар минтакада

жиддиймуаммоларни келтириб чикариши мумкин. Минтакадаги сув муаммолари

билан ботлик холда юзага келадиган сиёсий вазият Марказий Осиё давлатларининг

жипслашувига ёки аксинча, улар орасидаги низолар кучайишига сабаб булувчи

омиллар булиши мумкин.

Халкаро сув хукуки (ХСХ)тамойиллари халкаро хукукнинг умум эътироф

этилган махсус экологик тамойилларига асосланган холда куйидагилардан

иборатдир:

а) Сохил буйи давлатларининг хамкорлиги ва тенг хукуклилиги, мавжуд

шаклланган амалиётни хисобга олган холда ТСР дан адолатли ва окилона

фойдаланиш;

6) Трансчегаравий дарё сохилида унга тегишли давлатлар суверенитети;

в) Барча сохил буйи давлатларининг умумий манфаатлари ва улардан хар

бирининг алохида манфаатларини хурмат килган холда халкаро дарёлардан

фойдаланиш;

Г) Трансчегара тартибларига зиён келтирмаслик;

д) Етказилган зарарни коплаш (“зарар келтирувчи тулайди”) [4, Б.41-42].

Бу ва умум эътироф этилган тамойиллар ва ХСК нормалари Марказий Осиёда

ТСР ни бошкариш буйича битим лойихасини ишлаб чикиш учун асос булиб хизмат

килиши мумкин.

Трансчегаравий сувдан фойдаланиш бУйича Узбекистоннинг позицияси

куйидагилардир:

1) Трансчегаравий дарёларда йирик сув омборлари ва ГЭС ларнинг экологик,

ижтимоий-иктисодий экспертизадан Утказмасдан, уларнинг техник-иктисодий

40

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

асосларини (ТИА) ва курилиш лойихаларини кушни давлатлар билан келишмасдан

бир томонлама курилиши юридик нуктаи назардан ушбу давлатнинг бошка

давлатларнинг ички ишларига аралашуви сифатида курилмохги лозим;

2) Бундай объектларнинг курилишини экспертизадан Утказиш айникса,

уларнинг ТИА ва курилиш лойихаларини тайёрлаш жараёнида дарёларнинг куйи

окимлари давлатларининг сувга булган хукуклари ва уларнинг манфаатлари

юридик томондан мустахкамлаб куйилиши лозим;

3) Трансчегаравий дарёларнинг сув окимларинибошкариш ва келишилган

режимга амал килинмаган такдирда дарёларнинг куйи окимларида жойлашган

давлатларга етказилган зарарни коплаш принципларини белгилаб берувчи

Келишув лойихасини ишлаб чикиш лозим [4, Б.42].

Шуни алохида эътироф этиш жоизки, минтакамизда фойдаланиладиган сув

ресурсларининг атиги 20 фоизи Уз худудимизда шаклланади, колган 80 фоизи эса

кушни мамлакатлардан кириб келади.Узбекистон Республикаси Президенти

Шавкат Мирзиёев Олий Мажлисга Мурожаатномасида республикамизда сув

таъминоти имкониятларига тухталиб шундай дейди:- “Якин келажакда усиб

бораётган сувга Талабларни кондиришнинг асосий йули - сув ресурслари

бошкарувини такомиллаштириш, улардан фойдаланишни окилоналаштириш ва

ички захираларни топиш, сув тежамкорлигига эришишдир” [11, Б.146].

Марказий Осиёда кадимдан карвон Йуллари ва сув Йуллари оркали савдо-

сотик муносабатларининг ривожланиши натижасида минтака халклари уртасида

мунтазам алокалар олиб борилган [12].Бу хозирги давр учун долзарб хисобланади.

Сабаби, иктисодиёти ва ахолиси тез Усиб бораётган юртимиз учун курсатиши

мамлакамизда хам чекланган CYB ресурсларидан самарали фойдаланишни

таъминлаш муаммоси ечимига каратилган институционал, хукукий, иктисодий ва

ижтимоий ислохотлар амалга оширилмокда. Уни куйидаги ИЙУналишларда

куришимиз мумкин:

1. Конунчилик буйича сувдан фойдаланиш базасининг ривожлантирилиши,

Узбекистон Республикасининг “Сув ва сувдан фойдаланиш тутрисида” ги конунига

катор Узгартириш ва кушимчалар киритилди. Конуности ва хукукий-меъёрий

хужжатлар ишлаб чикилди. Жумладан Вазирлар Махкамасининг 2013 йил 19

мартдаги “Узбекистон Республикасида сувдан фойдаланиш ва сув истеъмоли

тартиби тутрисидаги Низомни Тасдиклаш хакида” ги 82-сонли [13], 2013 йил 14

июндаги “Сувдан махсус фойдаланиш ёки сувни махсус истеъмол килиш учун

рухсатнома бериш тартиби тутрисидаги Низомни тасдиклаш хакида” ги171-сонли

карорлари кабул килинди [14];

2.Сув ресурсларини бошкаришда — маъмурий-худудий тамойилдан

гидрографик хавзавий тамойилга утилиши. Бу Йирик тадбир сув ресурсларини

бошкаришда маъмурий худудий тамойил шароитида йул куйилган ташкилий

характердаги сув исрофгарчилигини кескин камайтириш ва бошка катор ижобий

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

натижаларни берди;

3. Сув ресурсларини бошкариш буйича давлатнинг ваколат ва

мажбуриятларининг бир кисми ирригация тизимларининг куйи бугинида жамоат

ташкилотларига берилиши (Сув истеъмолчилари уюшмалари). Ушбу тадбир

ислохотлар натижасида сонлари кескин ортган сув истеъмолчиларида сувдан

фойдаланиш самарадорлигини ошириш масаласига дахлдорлик хиссининг

41

2—1 о

Ш] 5‹епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

рем Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

ортишига туртки булди. Бугунги кунда мамлакатимиз буйича CyB

истеъмолчиларининг хохиш-иродасини хисобга олган холда тузилган 1503 та сув

сув истеъмолчилари уюшмаси фаолият курсатмокда [1, Б.96-97]. Хозирги даврда сув

истеъмолчилари уюшмалари куйи боскичда сув ресурсларидан самарали

фойдаланишни ташкил этишга мутасадди ва ваколатли асосий ташкилотдир.

Уларнинг самарали фаолияти куп жихатдан кишлок хужалигида сув ресурсларидан

тежамли ва максадли фойдаланиш даражасини белгилайди;

4. Кишлок хужалиги экинларини диверсификация килиш. Cyropma

дехкончиликда куп микдорда ва сув танкис пайтларда хам сув Талаб килувчи

экинлар салмогини камайтириб, уларнинг урнига кам сув талаб килувчи, сув танкис

булмаган даврларда хам усадиган экинлар салмогтини ошириш сув такчиллигини

сезиларли юмшатишга имкон яратади. Бунда асосан сувни куп Талаб киладиган

пахта майдонлари 2 миллион гектардан 1 миллион 200 минг гектарга, шоли эса 180

минг гектардан 40 минг гектарга кискартирилиб, улар Урнига кам сув Талаб

киладиган кишлок хужалиги экинлари - галла, сабзавот, полиз, мевали боглар ва

узумзорлар купайтирилди [1, Б.96-97];

5. Сув хужалиги иншоотларининг фойдали иш коэффицентини ошириш.

Утган йиллар давомида 1,5 минг километр каналлар, 211 километр лоток

тармоклари, 400 дона йирик гидротехник иншоотлар, 200 донадан ортик насос

станцияларида реконструкция ва модернизация ишлари амалга оширилди. Хар

йили уртача 5 минг километр узунликда каналлар, 100 минг километрдан зиёд

ички сугориш тармоклари, 10 минг донага якин гидротехник иншоотлар, 3 минг

дона насос агрегатлари, суториш кудукларида таъмирлаш-тиклаш ишлари олиб

борилмокда. Ана шу тадбирлар натижасида лойихалар амалга оширилаётган

каналларнинг фойдали иш коэффиценти 20 фоизга ошишга эришилмокда[1, Б.97];

6. Сувнинг хисоб-китобини юритиш. Хар бир истеъмолчининг сув олиш

жойлари сув Улчаш восита ва иншоотлари билан жихозланиши, сув олувчи ва

етказиб берувчи уртасидаги ажратилган лимит доирасида тузилган шартноманинг

юритилиши хамда унинг бажарилиши таъминланиши сувдан фойдаланиш

самарадорлигини сезиларли даражада оширди;

7. Сувни тежайдиган техника ва технологияларни жорий этишни

ташкиллаштириш, жумладан:

- замоновий сугориш технологияларини жорий этиш;

- амалдаги кенг таркалган анъанавий сугториш технологияларининг

имкониятларидан кенг фойдаланишни ташкил этиш;

- ноанъанавий янги суториш технологияларини таргиб килиш;

- агротехнологияларни сувни тежаш талаблари асосида ташкил этиш.

8. Сув хужалиги иншоотларининг ишончли фаолиятини таъминлашга

ЙУналтирилган инвестицияларнинг амалга оширилиши. Сув хужалиги сохасини

ривожлантиришга давлат капитал маблаглари хисобидан Йилига карийб 500

миллиард сум, шунингдек эксплуатация харажарлари учун 1 триллион 700

миллиард сум Йуналтирилаётгани ва унинг микдори сунги 10 йил давомида 5

баробар ортганини эътироф этиш лозим. Бундан ташкари, соханинг мухимлигидан

келиб чиккан холда давлат томонидан инвестицияларнинг жалб этилиши

ишларига алохида эътибор каратилмокда. Хозирги вактда Жахон банки, Осиё

тараккиёт банки, Ислом тараккиёт банки, Саудия ривожланиш фонди, ОПЕК фонди,

42

©

Ш Science Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

PRES ai geen Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

Кувайт фонди, Хитой Халк Республикаси Эксимбанки каби Йирикм молия

институтлари, шунингдек, Япония, Швейцария, Германия ва бошка

мамлакатларнинг Халкаро хамкорлик ташкилотлари ва агентликлари каби

донорларнинг инвестициялари иштирокида йЙирик лойихалар aMmasra

оширилмокда. Сунгги 10 Hus мобайнида сохага умумий киймати карийб 1,5

миллиард АКШ долларга тенг булган инвестиция маблаглари жалб этилди. [1, 5.98]

Сувдан фойдаланишни самарали ташкил килиш тадбирларининг амалга

оширилиши натижасида мамлакатимиз микёсида Йиллик фойдаланилаётган

сувларнинг умумий микдори мустакилликдан аввалги даврдаги 64 миллиард

километр кубдан YpTaya 51 миллиард километр кубгача ёки 20 фоизга

камайтирилишига эришилди. Хар бир гектар ерни сугориш учун хар йили манбадан

олинадиган нисбий сув сарфини утган асрнинг 90 йилларига нисбатан 18 минг метр

кубдан 10,5 минг метр кубга камайтиришга эришилди. Сув хужалиги сохасидаги

ишларнинг бундай жадаллиги ва инвестициялар даражаси минтакадаги хеч бир

мамлакатда кузатилмайди [1, Б.98].

ХУЛОСА

Сув хужалиги сохасидаги окилона давлат сиёсати туфайли мустакиллик

йилларида ирригация салохияти нафакат саклаб колинди, балки муваффакиятли

тарзда модернизация килинмокда. Мустакиллик Ййилларида сув хужалигида

радикал уУзгаришлар амалга оширилди. Кенг микёсда сув ресурсларини

интеграллашган бошкариш жорий этилмокда. Жахон банки, Осиё тараккиёт банки

ва бошка фондларнинг бахосига кура, Узбекистон бу борада минтакада тан олинган

пешкадам хисобланади.

Хулоса урнида шундай дейиш мумкинки, сув тежамкорлиги - баркарор сув

таъминотининг мухим манбаи хисобланади. Шундай экан, сувдан фойдаланишда

минтакада истикомат килаётган барча ахолибебахо саналмиш сувнинг кадрига

етиб, унинг бир томчисини хам исроф килмай, ундан унумли фойдаланишса, табиат

ва жамиятимизнинг ривожига узларининг беминнат хиссаларини кушган булар

эди.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг БМТ Бош

Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нуткини Урганиш бУуйича илмий- оммабоп

рисола. Куронбоев К,К., Мажидов И.У., Умрзоков У.П., Бекмуродов А.Ш. (нашр учун

масъул ижодий гурух). - Тошкент, “Маънавият”, 2017.

2. Юнусов Х., Маматова 3. Трансчегаравий дарёлар ва Йирик тугонлар. -

Тошкент, “Янги аср авлоди”, 2015.

3. Хамидов М., Шукурлаев Х., Бегматов И., Маматалиев А. Кишлок хужалигида

сувдан фойдаланиш. - Тошкент, 2018.

4. Рахимов Н. Ахмаджонов В. Сув ресурсларини интеграл бошкариш ва

хавзавий режалаштириш асослари. - Тошкент, “Рю СарКа| Сгоир”, 2019.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Алламуратов Ш. А. История амударьинского судостроения //Бюллетень

науки и практики. - 2020. - Т. 6. - №. 10.

6. Convention on the Protection and Use of Transboundary Watercourses and

International Lakes. — Helsinki, 1992.

43

©

Ш] 5епсе Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50 1еу ап4 шпоуаНоп$

ee inna spor Issue - 2 No2 (2021) / ISSN 2181-1415

7. Rio declaration on environment and development / JIokKymeHTOOHA/ CONF 151

/26/ Rev.1 (Vol.1), P. 3-7.

8. Варианты политических решений для стран с дефицитом Bob URL:

http://www.cawater-info.net/library/rus/carewib/politicy options.pdf

9. Allamuratov S.A. The role of the Amudarya fleet in the economic life of the Emirate

of Bukhara at the end of the 19th century-the beginning of the 20th century //Yrmuuira

назар журнали. - 2019. -Т. 21. - №. 2.

10. Турсунов Н.Н., Алламуратов Ш. А. Развитие торговых отношений и ремесел

в бекствах Восточной Бухары // Бюллетень науки и практики. - 2021. -Т. 7. - №. 3.

11. Мажидов И.У., Ходиев Б.Ю., Бекмуродов А.Ш., Мустафокулов Ш.И. (нашр

учун масъул ижодий гурух). Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат

Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасини Урганиш ва кенг жамоатчилик

Уртасида тартиб этишга багтишланган илмий-оммабоп кулланма. - Тошкент,

“Маънавият”, 2019.

12. Ashurovich A.S. Craft and trade relations in eastern beks of the Bukhara Emirate

//ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2021. - T. 11. - №. 2.

13. “Узбекистон Республикасида сувдан фойдаланиш ва cyB истеъмоли

тартиби тутрисидаги низомни тасдиклаш хакида” Вазирлар Махкамасининг 2013

йил 19 мартдаги 82-сонли Карори. (ВТ. : 6$: //миумим.]ех.и7/40с5/2145601

14. “Сувдан махсус фойдаланиш ёки сувни махсус истеъмол килиш учун

рухсатнома бериш тартиби тутрисидаги Низомни тасдиклаш хакида” ги Вазирлар

Махкамасининг 2013 йил 14 — июндаги 171-сонли Карори ПВП:

https://lex.uz/docs/2189316

44

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.