Научная статья на тему 'ТУРКИСТОН АССРДА СОВЕТ ҲУКУМАТИНИНГ МУСУЛМОН МУАССАСАЛАРИГА МУНОСАБАТИ'

ТУРКИСТОН АССРДА СОВЕТ ҲУКУМАТИНИНГ МУСУЛМОН МУАССАСАЛАРИГА МУНОСАБАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

72
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мусулмон ташкилотлар / Феврал инқилоби / «Мифтах улмаориф» / «Маърифат ва шариат» / «Шўрои Исломия» / «Талабалар» / «Муаллимлар» / «Уламо».

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Илғор Мадумаров

Мақолада Совет ҳокимияти Туркистонни Россияга тўла бўйсундириш учун Марказнинг қарор ва декретларини тадбиқ қилиш ва бажарилишини таъминлаш сиѐсати ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРКИСТОН АССРДА СОВЕТ ҲУКУМАТИНИНГ МУСУЛМОН МУАССАСАЛАРИГА МУНОСАБАТИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

ТУРКИСТОН АССРДА СОВЕТ ХУКУМАТИНИНГ МУСУЛМОН МУАССАСАЛАРИГА МУНОСАБАТИ

^iFop Мадумаров

Фаргона давлат университети тарих йуналиши магисттранти

АННОТАЦИЯ

Маколада Совет хокимияти Туркистонни Россияга тула буйсундириш учун Марказнинг карор ва декретларини тадбик килиш ва бажарилишини таъминлаш сиёсати ёритилган.

Калит сузлар: мусулмон ташкилотлар, Феврал инккилоби, «Мифтах ул-маориф», «Маърифат ва шариат», «Шурои Исломия», «Талабалар», «Муаллимлар», «Уламо».

КИРИШ

Мустамлакачиларнинг ислом динига, мусулмон ташкилотларига карши кураши жамият аъзолари томонидан ;атти; каршиликка учради ва оммавий норозиликларни келтириб чи;арди. Шунинг учун Россия империяси бу масалага «эхтиёткорлик» билан муносабатда булиш сиёсатини юритди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

1917 йилнинг февралида Петроградда содир булган буржуа-демократик инккилоби собик Россия империясида инсон хукуклари ва эркинликларини кафотлашга каратилган конунлар кабул килди. К^иска ва;т хукмронлик килган Муваккат хукумат даврида виждон эркинлигининг эълон килиниши мухим тарихий вокеа булди. Феврал инкилобидан сунг эълон килинган озодлик, тенглик, мустакиллик хакидаги шиорлар ва тадбик килина бошланган демократик узгаришлар империянинг мазлум халклари катори мустамлака Туркистонида хам кутаринки рухда кутиб олинди. Улкадаги диний ва сиёсий ташкилотларнинг фаолиятида жонланиш сезила бошланди. Инкилобнинг кучли таъсири остида миллий-сиёсий уйгониш, халкимизнинг уз-узини англаш жараёни тезлашди. Чор Россияси хукмронлиги йилларида Туркистонда жамият ва ташкилотлар очик сиёсий фаолият курсата олмаган булса, Феврал инкилобидан сунг киска вакт ичида унлаб жамият ва ташкилотлар очик иш

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

юрита бошлаб, бир Тошкентнинг узида 20 га якин мусулмон жамиятлари мавжудлиги манбаларда кайд этилган.[1]

Феврал инкилобидан сунг маърифатпарварлик фаолияти оркали Туркистон халкларининг миллий онгини устиришда, уларни халкпарварлик, тараккиёт ва эркинликка ундаган жадидлар фаолиятини кучайтирди. Жадидлар демократик инкилоб эълон килган тенглик, озодлик, эркин фикрлаш, виждон эркинлиги каби тамойилларга катта умид боглаб, миллий бирликни мустахкамлаш, миллий маданиятни ривожлантириш ва хар кандай маданиятли давлатнинг энг биринчи вазифаси булган маориф ишини яхшилашга, диний билимлар билан чекланиб колмай, дунёвий илмни ривожлантиришга интилдилар. Жадидлар сиёсий фаолиятининг янада усганлигини Туркистонда: «Мифтах ул-маориф», «Маърифат ва шариат», «Шурои Исломия», «Талабалар», «Муаллимлар», «Уламо» каби жамиятларнинг ташкил этилиши оркали вокиф булиш мумкин. Жадидлар мусулмонларнинг махаллий уюшма ва ташкилотларини тузиш, уларга тарккийпарвар уламо ва рухонийларни жалб этиш ташаббуси билан чикдилар.

1917 йилнинг 14-июлида Муваккат хукумат «Виждон эрикинлиги тугрисида» махсус конун кабул килди. Бу конунга мувофик куйидаги диний эркинликлар эълон килинган эди: «мамлакатда барча динлар конун олдида баробарлиги, хар кандай динга эътикод килишидан катъий назар сайлаш ва сайланиш хукукига эгалиги, конунчиликни умумий талаблари асосида диний уюшмалар ташкил этиш, монийсиз чикиш ва бошкасига утиш, фукороларни диний эътикодидан катъий назар барча хукукий бурчларидан фойдаланиш, унга риоя этиш кабилар. Аммо конунда атеист булиш ва динга карши сиёсат юритиш мумкинлиги хакида хеч кандай гап юритилмаган».[2]

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ушбу конунни барча диний муассаса ва ташкилотлар эътирозсиз яхши муносабатда кабул килишди. «Виждон эркинлиги тугрисида»ги конун барча динларни уз ташкилотларини ташкил этишга, диний муассасаларни марказлаштиришга имконият яратди. Муваккат хукумат сунгги кунларига кадар диний муассасаларга карши хеч кандай салбий харакат содир этмади.

1917 йилнинг октябр ойи охирида Россия империясининг пойтахти Петроградда руй берган инкилобий тунтариш ва Муваккат хокимиятнинг агдарилиши, чекка улкалардан бири булган Туркистондаги сиёсий жараёнларга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

хам куп утмай уз таъсирини утказди. Тошкент Совети 1917 йил 1-ноябрда Туркистонда Совет хокимиятининг урнатилганлигини эълон килди. Уша куни Советлар Термиз ва Коттакургонда, 25 ноябрда Янги Бухоро, Когонда, 28 ноябрда Самаркандда, 7 декабрда Наманганда хокимиятни уз кулларига олдилар. Тошкент ишчи-солдат ва дехкон депутатлари Ижроия Кумитаси томонидан хокимиятнинг олиниши, улкада большевикча тартибларни урнатилишига имкон яратди. Большевиклар чоризм давридаги мустамлакачилик сиёсатнини янгича тарихий шароитда давом эттириб, унга мохиятан амал килдилар. Туркистонда инкилобий акидаларга, аввало, синфийлик тамойилларига амал килиниб, дискриминация сиёсати юритилди. Ишчилар синфи ва камбагал дехконлардан ташкари бошка барча табакалар реакцион гурухлар деб эълон килинди. Жумладан, ислом ва бошка динларга эътикод килувчи Туркистон ахли хам реакцион оким сифатида кораланиб, уларга карши аёвсиз кураш бошланди.

Туркистонда большевикча тартиблар урнатилган дастлабки кунларданок, хукумат сохта, «дабдабали» декларациялар эълон килиш оркали ахолини большевикча режимга ижобий муносабатда булишини кузлаган эди. Совет хукумати вужудга келганлигининг дастлабки кунларида кабул килинган икки тарихий хужжати айнан шу максадга йуналтирилган эди.

1917 йил 2 ноябрда: «Россия халклари хукукларининг декларацияси» ва ушбу йилнинг 20 ноябрида «Росссия ва Шаркнинг барча мусулмон мехнаткашларига» мурожаатномаси эълон килинди. Унда барча фукороларнинг тенглиги, бошка халкларнинг эса Россия Федерациясидан хаттоки ажралиб чикиши ва мустакил давлат тузиш хукуки, миллий, диний имтиёзлар ва чеклашларни бекор килиш кабилар расмий равишда баён килинган эди.

Мурожаатномада - «Россия мусулмонлари, Волгбуйи кирим татарлари, Сибир ва Туркистоннинг киргиз ва сартлари, Закавказиянинг турк ва татарлари, Кавказнинг чечен ва тогликлари... сизнинг дин ва урф-одатларингиз, сизнинг миллий ва маданий муассасаларингиз бундан буён эркин ва дахлсиз деб эълон килинади. Уз миллий турмушингизни эркинлик билан бахузур тузаверингиз. Шундай килишга хаклисиз, уз мамлакатингизга узингиз хужайин булмогингиз лозим! Уз турмушингизни кунглингиздагидек ва уз хохишингизга мувофик килиб узингиз тузмогингиз лозим, сиз шундай килишга хаклисиз, чунки сизнинг такдиригиз уз кулингизда...»[3] - деб ёзилган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

Юкорида кайд этилган тарихий хужжатлар оддий когоздан иборат булиб, большевиклар хукуматининг найранги эканлигини уйламаган Туркистон халки имон-ихтиёримиз узимизда деб хисоблади. Совет хукумати рахбари: «...агар урта Осиё мусулмонлари уз турмушимиз учун «Куръон» хукми етарликдур, «Куръон» рахбарлиги остида яшовни истаймиз десалар биз буни албатта кабул килишимиз керак»[4] - деб ёзилганлиги Алихонтура Согуний томонидан таъкидланган эди.

Шунинг учун сохтакорлик хамда алдовдан иборат сиёсатга карамай махаллий ахоли узининг миллий урф-одатларини хаётга тадбик килиш хамда виждон эркинлигини тиклаш учун амалий харакат даври етди деб хисоблади. Бирок, дастлабки кунларда Совет хукумати Туркистонда тоталитар тартибларни жорий этиш, махаллий ахоли вакилларини бошкарув ишларига, айникса, маъсул лавозимларга якинлаштирмаслик сиёсатини юритди. Туркистондаги олий хокимият Туркистон Марказий Ижроия Кумитаси, хукумат эса Туркистон Халк Комиссарлар Совети гоявий рахнамолигидаги компартия кулида эди.

Бу сиёсий ташкилотларнинг жилови европалик вакиллар кулида булиб, улар хокимиятга большевиклар хукмини астойдил химоя килувчи ижрочи шахсларни жалб килишди. Чор Россиясининг мустамлакачилик тизими Совет Россияси даврида янада такомиллаштирилиб, улкада янгича тартибларни урнатишга киришилди.

Совет хокимияти Туркистонни Россияга тула буйсундириш учун Марказнинг хар кандай карор ва декретларини тадбик килиш ва бажарилишини таъминлаш сиёсатини юритди. Бу билан мустамлакачилик тузуми узгармасдан давом этиши белгилаб куйилди.

Махаллий ахолининг давлат тузиш йулидаги саъйи-харакатлари, Туркистондаги ижтимоий-сиёсий ташкилотлар фаолиятини

мувофиклаштиришга уринишлар хамда биринчи миллий хукуматни, яъни Туркистон мухториятини (1917 йил ноябр-1918 йил феврал) конга ботирилиши, Совет мустабид тузумининг ноинсоний табиати ва зуравонлик сиёсатини дастлабки кунлардаёк номоён килди.

1917 йил охирида Туркистонда большевикча тартибларни мустахкамлаш хамда, Совет маъмурий тузумини урнатиш максадида Кизил Гвардияни ташкил килиш билан боглик махсус карор кабул килинди. 1918-йилнинг феврал ойидан бошлаб, бутун европа вакилларидан иборат булган Туркистон халклари тарихи ва маданиятидан хабарсиз Кизил армия тузилади. Туркистон худудида миллий-

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

озодлик кучлари билан кескин курашлар бошланди. Бу курашда диндорлар Совет хокимиятининг ашадий душмани ва реакцион кучи деб хисобланди. Козилар, шариат пешволари, мулла ва имомлар Кизил армия кисмлари томонидан хибсга олина бошланди. Динга карши кураш никоби остида «Андижондаги Жомъе масжиди мусулмон отриядини казармасига айлантирилади. Кизил армия отриядлари масжид ва мадрасаларда номоз укиб турган домла ва улломаларга хужум килдилар, у ерларга бомба ташлаб харобазорларга айлантирдилар»[5] - деб таъкидланади, манбаларда.

Кизил кушинларнинг диний муассаса ва ташкилотларга бу каби вахшиёна муносабати 1918 йилда Самарканд шахрида хам амалга оширилган. «Самарканд шахрига етиб келган аскарлар каршилик харакати иштирокчиларини таъкиб килиб, марказий масжидгача етиб боришади, масжидни отхонага айлантириб, эрталабгача махаллий ахолини сафга тизиб отиб улдириш мусобакасини уюштиради».[6]

Хрлбуки, 1917 йилнинг октябридан декабрига кадар РСФСР ХКС диний ва миллий масалаларга оид 7 та карор хамда декрет ва хужжатлар кабул килади. Мазкур декрет ва хужжатларнинг барчасида диний ташкилот-муассасаларга ва диндорларга хакконий муносабада булиш кайд килинган эди.

ХУЛОСА

РСФСР ХКСнинг 1917-йил 9-декабрдаги карорида Чор Россияси даврида куп микдордаги моддий бойликлар хамда маънавий-маданий нодир буюмлар каторида Петроградга олиб кетилган ва у ердаги давлат кутубхонасида сакланаётган мусулмонларнинг мукаддас китоби, VII аср халифа Усмон (644-656-йй.) даврида ёзилган Куръони Карим китобини мусулмонларга кайтариш кайд килинган. Жумладан, карорда ХКС мукаддас Усмон «Куръон»ини улка мусулмонлари съезди талаби билан суралган жойга тезда кайтаради»[7] - деб ёзилган.

Туркистон генерал-губернатори В.Б.Кауфман (1867-1882-йй.) даврида Самарканд истило килиниб, ушбу шахардаги Хужа Ахрор масжидида сакланаётган, халифа Усмон томонидан ёздирилган «Куръон» китоби Зарафшон округи бошлиги Абрамов томонидан унга хадя этилган хамда Россияга олиб кетилиб, Россия давлат оммавий кутубхонасида сакланаётган эди. [8]

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 11 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-11-178-183

Турикстонда маориф ва маданият ривожи, иктисодий ахволни диний муассасалар билан богликлиги хам совет хукуматини вактинча очикдан- очик дахрийлик сиёсатини олиб боришликдан эхтиёт булишга мажбур килган эди.

Туркистон АССР МИК нинг вакф идоралари ва "Махкамаи шаръия" диния бошкармаси фаолиятини маориф булими томонидан назорат урнатиш тугрсидаги карори диний муассасалар ахволини янада огирлаштирди. Эски усул мактаблари ва корихоналар маориф булими томонидан ислох килишга киришилди.

REFERENCES

1. Закий Валидий. Уюшмаган миллат инкирозга махкум. Турон тарихи. Т., 1992, -21-б.

2. Алексеев В. Иллюзии и догмы. -М. Политиздат, 1991, -С. 17.

3. Ражабов К., Гайдаров М. Туркистон тарихи. -Т.: Университет, 2002. 43-44-б.

4. Алихонтура С. Туркистон кайгуси // Ёшлик. 1992. №5-6. 58-59-б.

5. Каримов Ш. Кафасдаги куш орзуси. Т.: Фан, 1991. 57-б.; Кайгусиз Отабоевни кайгулари // Узбегим китоби. Т., 1992. 78-б.; Ражабов К., Алимов ИШ, Эгамназаров А. Голиб армиянинг кора ишлари // Шарк юлдузи. 1998. №6. 193-

6.

6. Косимов Б. Жадидчилик // Ёшлик. 1990. №7. 74-б.

7. Наука и релегия // 1987. №1. С. 56.

8. УзР МДА, 17-фонд, 1-руйхат, 1091-иш, 6-варак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.