Научная статья на тему 'СОВЕТ ҲОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ВАҚФ МУЛКЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ'

СОВЕТ ҲОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ВАҚФ МУЛКЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

269
34
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Совет / комиссариат / вақф / коллегия / низом.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ҳабибулло Юнусхужаев

Ушбу мақолада совет ҳокимияти даврида Туркистонда вақфга муносабат ва унинг тугатилиш фаолияти ѐритилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОВЕТ ҲОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ВАҚФ МУЛКЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

СОВЕТ ХОКИМИЯТИ ЙИЛЛАРИДА ТУРКИСТОНДА ВАКф МУЛКЛАРИНИНГ ХОЛАТИ

Хабибулло Юнусхужаев

Урганч давлат университети талабаси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада совет хокимияти даврида Туркистонда вакфга муносабат ва унинг тугатилиш фаолияти ёритилган.

Калит сузлар: Совет, комиссариат, вакф, коллегия, низом.

КИРИШ

Совет хокимиятининг дастлабки йилларида вакф тугрисида хукукий хужжат кабул килинмади. Хдр кайси идора вакф мулкига узи билганича иш тутди, вакф сохасида бошбошдокдик бошланди. Вакфларни бошкариш вазифаси юкланган Миллий ишлар буйича халк комиссариати вакф мулкларини мусодара килиш йулини тутди. Комиссариат вакфларни амалда бошкармади. Вакф мулклар совет идоралари томонидан талон-тарож килинди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Хонликлар вакф мулкларига эътибор каратган П. Иванов, Ф. Рубинштейн, М. Йулдошев, А. Кошчанов, Ю. Брегель, А. Шайхова О. Жалилов, У Джабарова, Э. Каримов, У. Абдурасулов, А. Халиеров, И.Алимов, К. Якубовлар каби муаллифлар тадкикотларида вакф масаласи асосан хонликларнинг ижтимоий-иктисодий тарихи, хусусан, ерга эгалик килиш ва аграр муносабатлар, ижара ва унинг худуддаги амалиети доирасида тадкик этилган.

МУХОКАМА

XIX- аср иккинчи ярмидан ва ХХ- аср бошигача булган даврни уз ичига олган мавзуимиз Урта Осиё хонликларининг чор Россияси томонидан босиб олиниши ва мустамлакага айлантирилиши даврига тугри келади. Бу даврда анъанавий бошкарув тизими генерал- губернаторлик бошкарув усуллари ва мустамлака идора бошкарувига утиш содир булди. Умуман Туркистон улкаси Россия империяси томонидан улка бошкаруви буйича ишлаб чикилган «Низом»лар (тадкик этилаётган даврда 10 таси кабул килинган) асосида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

бошкарилган. "Туркистон улкасини бошкариш тугрисидаги Низом"да барча ерлар (вакф ерлардан ташкари) хазинага тегишли деб эълон килинади.

1920 йилдан бошлаб Туркистоннинг директив курсатма берувчи олий органлари вакф масаласи билан якиндан шугулландилар. 1920 йил 26 февралда Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Комитети карорига кура вакф Маориф халк комиссарлиги тасарруфига берилди.

Маориф халк комиссарлиги коллегиясининг 1920 йил 6 мартдаги мажлисида вакф булими тузиш масаласи мухокама килинди. Коллегия уз карори билан вакф булими ташкил килди, мудирлик вазифасини вактинча коллегия аъзоси Мунаввар Кори Абдурашидхоновга юклади ва унга вакф булими мудирлигига номзод топиш топширилди. Мунаввар Кори Абдурашидхонов тавсияси билан Маориф халк комиссариати кошидаги вакф булими мудирлигига Баширулла Хужаев тайинланди. Маориф халк комиссариати «Вакфларни бошкариш тугрисида муваккат Низом» ишлаб чикди. Муваккат низомда вакфларни бошкариш тартиби, коидалари, йул-йуриклари баён этилган. Низомда курсатилишича, вакфларни идора килиш учун Маориф халк комиссариати кошида Марказий вакф булими ташкил килинади. Сирдарё, Самарканд ва Фаргона вилоятлари халк маориф булимлари хузурида вилоят вакф булимларини тузиш кузда тутилади. Вилоятларнинг уездларида халк маорифи булимлари кошида вакф булинмалари ташкил килинади, деб муваккат низомда курсатилган эди. Мадраса, масжид ва бошка диний ташкилотлар вакф мулкларини бевосита бошкариш икки кишидан иборат коллегия билан бирга мутаваллига юкланган.

Мутаваллини сайлаш вакф ташкилотининг турар жойида махаллий вакф булинмаси вакили томонидан вакфномага асосан утказилиши белгиланган. Х,ар бир мутавалли инвентар дафтари тутиб унга барча вакфномаларни ёзиб куйиши ва хар бир вакфномада курсатилган вакф мулкларини тула санаб утиши шарт эди. Вакф мулкларидан тушган маблагни мусулмон ахолисининг маданий -маърифий ва хайр-эхсон ишларига сарфланиши керак эди.

Туркистон Марказий Ижроия Комитетининг 1920 йил 26 февралдаги карорида вакф мулклари даромадидан кандай максадларда фойдаланиш тугрисида аник курсатма берилмаган эди. Туркистон хукуматининг вакфга тегишли кейин кабул килинган карорларида бу масалага озрок булсада аниклик киритди.

1920 йил 14 апрелдаги РКП (б) МК Туркистон улка комитетининг ер масаласи буйича тезисларида шундай дейилган: «Вакф ерлари зироат

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

комиссариата ихтиёрига берилади. Бу ерлардан тушадиган даромадлар маориф комиссариатига борилади ва мусулмон ахолиси орасида маданий - маърифий ишлар олиб бориш учун фойдаланилади". 1920 йил 19-25 сентябрда булиб утган Туркистон Республикаси Советларининг IX съезди Туркистон улка комитетининг тезислари асосида ер масаласи буйича тезислар кабул килди. Съезднинг бу хужжатида: «Вакф ерлари маданий-маърифий максадлар учун фойдаланилади ёки умумий асосда ер тузишга тортилади» деб курсатилади. Съезднинг бу карори ута расмий, баённома шаклида кабул килинган эди. Бу карорни ким, кандай амалга ошириши курсатилмаган эди.

Туркистон Марказий Ижроия Комитети ва Халк Комиссарлари Совети 1920 йил 17 ноябрда «Россия Совет Федерациясининг Туркистон республикасида ердан фойдаланиш ва ер тузиш тугрисидаги Низом» ни кабул килди. Ушбу низомда Республика худудидаги барча ерлар кимнинг тасарруфида булишидан катъий назар давлат мулки деб эълон килинган ва «Вакф ерларининг хаммаси болалар богчалари, етимхоналар, коммуна-мактаблар ва бошка маданий-маърифий ташкилотлар ташкил килиш учун Маориф халк комиссариатига утади, бу максадлар учун фойдаланилмаганлари эса умумий тартибда ер тузиш ишларига берилади»,- деб курсатилди.

Хукуматнинг бу низомида вакф ерлари давлат мулки эканлиги кайд этилди ва улардан фойдаланиш хукуки Маориф халк комиссариатига берилди. Хукуматнинг бу карорида факат вакф ерлари тугрисида гап кетади. Вакф мулкларининг бошка турлари булган бозорлар, каппонлар, карвонсаройлар, дуконлар, тегирмонлар, обжувозлар ва бошкалар тугрисида хеч кандай курсатма берилмаган эди.

Хукумат кабул килган хужжатлардан куриниб турибдики, большевиклар Туркистонда вакф ерларини национализация килишга, давлат ташкилоти тасарруфига утказишга харакат килганлар. Бундан кузда тутилган максад мусулмон рухонийларини вакф мулкидан махрум килиш, уларни моддий базасини заифлаштириш, махаллий ахолига таъсирни сусайтириш эди. Шу билан бирга вакф мулкларидан келадиган катта даромадни совет хокимиятининг маданий- маърифий ишларига сарфлашни назарда тутар эди.

Маориф халк комиссарлигининг Вакф булими мудири Баширулла Хужаев Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Комитети ва Халк Комиссарлари Советинииг 1920 йил 17 ноябрдаги Низомига мувофик вакф мулкларидан фойдаланиш тугрисида 1921 йил 23 мартда буйрук эълон килди. Буйрукда курсатиладики, Маориф халк комиссариати жойлардаги халк маорифи

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

булимлари оркали барча вакф ерларини хисобга олади. Буйрук эълон килингунга кадар вакф мулкларидан фойдаланиш тугрисидаги шартномалар бекор килинди. Вакф мулклари Маориф халк комиссариати томонидан болалар богчалари, майдонлари, мехнат коммуна-мактаблари, мактаб укувчилари мехнати билан ишланадиган полизлар ва экин майдонлари, интернатлар, кутубхоналар, кироатхоналар ва бошка маданий-маьрифий ташкилотлар барпо этиш учун режалаштирилган. Бу ташкилотлар Маориф халк комиссариати ва унинг махаллий органлари умумий сметаси буйича ташкил килинади, деб курсатилади буйрукда. Маориф халк комиссариати фойдаланадиган вакф мулкларини Зироат, Ички ишлар халк комиссариати ва Халк Хужалик Марказий Кенгаши бу идоралар вакилларининг уртасида булишга багишланган мажлис чакирилди. Бу кенгашда тегирмон, абжувозларни Халк Хужалик Марказий Кенгашига, экин ерларни Зироат халк комиссариатига, савдо дуконлари, хаммом ва шунга ухшашларни Ички ишлар халк комиссариатига, тарихий ёдгорлик хисобланадиган мадраса, масжид, макбараларни Маориф халк комиссариатига беришга карор килинди. Шундай килиб, совет конунларига биноан мусулмон диний ташкилотларидан вакф мулклари тортиб олинди ва давлат ташкилотларига бириктириб куйилди. Вакф мулклари кайси давлат ташкилотига бириктирилган булса, улардан тушадиган даромадлардан уша ташкилот фойдаланиши мулжалланган эди. РКП (б) нинг Туркистондаги сиёсий органи - Туркбюро ва Туркистон Компартияси Марказий Комитети НЭП шароитида мулкдорлар синфига карши кураш вактинча пасайганлигини ва улкадаги истиклолчилар харакатини кучайганлигини, бунда рухонийлар мухим роль уйнаётганлигини хисобга олиб уларни вакф мулкларини тортиб олишни секинлаштиришга карор килди. Хукуматнинг 1920 йилдаги йул-йурикларига кура барча вакф мулклари давлат мулки деб эълон килиниб давлат ташкилотлари тасарруфига утказилган эди. Махаллий шароит бу коидаларга озгина узгартириш киритишга, вакфларни мусодара килишни боскичма-боскич амалга оширишга мажбур килди.

Маълумки, вакфлар масаласи совет хокимияти йилларида дастлаб Умумтуркистон Советларининг IX ва X съездларида мухокама килинган эди. Совет хукумати диний вакфларни тугатиш хамда уларнинг даромадларидан маданий-маърифий максадлар йулида фойдаланишни мулжаллаган, лекин республиканинг ижтимоий-иктисодий ва сиёсий шарт-шароитлари, махаллий ахолининг такводорлиги, куролли каршилик харакатини давом этаётгани,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

диний вакфларни дархол тугатишга йул бермаган. Бош вакф бошкармасининг маърузаларидан бирида таъкидланадики, мадрасаларга тегишли булган вакфларни тугатиш ва уларни махаллий хужалик булимларига бериш масаласи дастлаб, 1922 йил декабрда Туркистон Республикаси Халк Комиссарлар Совети ва Марказий Ижроия Комитетида "Вакфлар тугрисида"ги декрет лойихаси мухокамасида кутарилган, лекин вакфларни тула тугатиш тарафдорлари кам булганлиги учун бу таклиф кабул килинмаган.

1922 йил 28 декабрда Туркистон МИКнинг 173-сонли "Вакфлар тугрисида" ги янги декрети имзоланган. Унга кура, 1922 йил 20 июндаги 75-сонли декрет бекор килинди. Бу декретга кура, вакф мулклари тегишли булган идоранинг йуналишига караб ажратилди, яъни диний макомга эга булган маданий-окартув ва хомийликка сарфланадиган мадраса, мактаб, етимхона, мозорларга тегишли вакфлардан уз эхтиёжлари йулида фойдаланишига рухсат

47

этилди .

Туркистонда вакфлар тизимини тартибга солиш, Бош вакф бошкармасини тузиш, сиёсий-иктисодий ва маданий-маърифий ахамият касб этган. Туркистон халклари орасида ислом динининг тутган улкан урни ва роли совет хукумати томонидан маълум даражада тан олинганлиги боис хам вакф мулкларига нисбатан хукумат дастлаб эхтиёткорлик билан муносабатда булган.

1923 йил 11 январда 173-сонли декретга мувофик Туркистон АССР Маориф халк комиссарлиги кошида Бош вакф бошкармаси ва унинг булимлари ташкил этилди. Бошкарма ташкилий-ахборот, академик (илмий муассаса), молия-хужалик булимларидан иборат булди. Бош вакф бошкармаси штатлар таркиби 14 кишидан, вакф булимлари 12 нафар шахсдан иборат килиб белгиланди. Бош вакф бошкармасининг асосий вазифаси килиб куйидагилар белгиланди:

1) вакф мулкларини хисобга олиш, вакфларнинг асл хужжатларини текшириш;

2) мадрасаларни совет тарзида кайта куриш, улардаги маданий-окартув ишларини назорат килиш;

3) вакф мулки ва даромадларини назорат килиш хамда уларнинг белгиланган тарзда сарф килинишини кузатиш;

4) диний вакфлар фаолияти ва аъзолари, хамда тушумлар сарф-харажатлари устидан назорат урнатиш ва кузатиш. Юкоридагилардан келиб чикиб, Бош вакф бошкармаси томонидан тегишли чора-тадбирлар белгиланган. Мадрасаларни кайта куриш ва уларда маданий-окартув ишларни ташкил килиш дастури ишлаб чикилиб, хаётга татбик килинган. 173-сонли декретнинг 14-

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

бандидаги иловасига кура янги дастурларни кулламаган мадрасалар вакф даромадларидан фойдаланиш хукукидан махрум килинган.

НАТИЖАЛАР

Шу уринда 1923 йилда Бош вакф бошкармаси таркибида тузилган комиссия хайъати карорида куйидагиларга эътибор каратилган:

Туркистон туб ахолиси маданий-маърифий ва диний талабларини кондириш учун ташкил этилган барча мавжуд булган вакфлар давлат умумхалк мулки деб хисоблансин. Хар бир вакф мулкидан келадиган даромад белгиланган муассаса хисобига йуналтирилган булиши керак; Бош вакф бошкармаси ваколатига, бирон-бир вакфлар даромадини бошка бир вакфлар ташкилотлари хисобига утказиш хукуки берилсин, агар улар маданий-маърифий ахамиятга эга булса;

Барча эски вакфларни икки тоифага булиш таклиф килинсин, яъни диний ва маданий-маърифий. Диний вакфларга масжид, корихона ва "Максура" вакфлари кирадиган булса, колган барча вакфлар маданий-маърифий хисоблансин. Диний вакфлар устидан умумий назорат ва текшириб туриш хамда маданий-маърифий, ободончилик вакфларини бошкариш, идора этиш ваколати Бош вакф бошкармаси зиммасига юклатилган.

Мадрасалар хамда бошка диний муассасаларнинг вакфларидан олинадиган даромадлардан фойдаланиш тартиби совет хокимиятининг доимий диккат марказида булди. Бунга далил сифатида Туркистон Республикаси ХКСнинг 1923 йил 17 мартдаги кенгайтирилган йигилишини мисол тарикасида келтириш мумкин. Мазкур йигилишда вакф маблаглари хакидаги масала мухокама килинди. ХКС маданий-маърифий ахамиятга эга булган вакфларнигина тан олиш зарур деган карорга келди. Бу маблаглар биринчи навбатда совет мактабларини таъминлашга, уларнинг бир кисмигина мадрасалар учун ажратилган эди.

Бундан шуни куриш мумкинки, совет хукумати 1923 йилдан бошлаб мадрасалар фаолиятини тугатиш максадида уларнинг иктисодий асосини чеклашга киришган. Бош вакф бошкармаси совет хукуматининг бу сиёсатини бевосита амалга ошириш ва уларни советлаштириш вазифасини утаган.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, ХИХ-асрнинг 60-80-йиллари урталарида Туркистон улкасида ва Тошкентда вакф ташкил килиш аввалги даврга

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 8 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-8-11-17

нисбатан бир неча баробар ортгани, Туркистон улкасида вакфларни тафтиш килиш бошланган 1887-йилдан сунг кескин тушиб кетгани вакфномаларнинг статистик тахлили оркали исботлаб берилди. Бу жараён вакф килиш кескин ортган даврдан кейинги курсаткичларни хар бир ун йилликлар буйича уртача даражасини олиб караганда яккол кузга ташланади. Жумладан, ХИХ-асрнинг 30-йилларида хар йилга 0,8 тадан вакф килиш тугри келган. Кейинги ун йилликларда усиш холати юз берган. Масалан, шу асрнинг 40-йилларида йилига 1,5 та, 50- йилларида 2 та, 60-йилларда 3,3 та, 70-йилларида 3,4 та, 80-йилларида 4,7 та, 90-йилларида 0,2 та вакф килиш холати тугри келган. Аслида 1880-1887-йилларда йилига 6,1 тадан вакф килиш холати юз берган.

REFERENCES

1. Алимов И.А.Узбекистонда вакф мулкларининг тугатилиши.-Т., Фан, 2009.222 б.

2. Алимов И.А. Из истории решения вакфного вопроса в первые годы советской власти в Узбекистане октябрская революция в Средней Азии и Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. - Т., 1991-С 239-254.

3. Басилов В.Н. Культ святых в исламе. - М.: Мысль, 1970. - 144 с.

4. Комилов О.К. Узбекистон миллий таълимидаги узгаришлар (XX асрнинг 20-йиллари).-Т.: Akademnashr, 2010. - 120 б.

5. Мустафаева Н. Узбекистонда совет хукуматининг диний сиёсати. //Узбекистон тарихи. - №2, 2005. 35-43-б.

6. Юнусова Х. Узбекистонда Совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг окибатлари (XX аср 80-йиллар мисолида). / масъул мухаррир Р.Х.Муртазаева. Узбекистон миллий университети. - Адабиёт ва санъат нашриёти, 2005. - 116 б.

7. Абдурахмонова Ж.Н. Совет хокимиятининг Узбекистонда таълим сохасидаги катагонлик сиёсати (Самарканд, Сурхондарё ва Кашкадарё вилоятлари мисолида 1925- 1941 йй.): Тарих фан. номз. ... дисс.автореф. -Т.: Уз МУ, 2002.31 б.

8. Салмонов А.М. Узбекистонда мусулмон диний муассаса ва ташкилотлар тарихи (1917-1950 йй.): Тарих фан. номз. дис. автореф.-Т., 2008.-33 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.