Научная статья на тему 'ЧЎЛПОН ПУБЛИЦИСТИКАСИГА ДОИР: ЯНГИ АНИҚЛАНГАН ИККИ МАҚОЛАСИ ҲАҚИДА'

ЧЎЛПОН ПУБЛИЦИСТИКАСИГА ДОИР: ЯНГИ АНИҚЛАНГАН ИККИ МАҚОЛАСИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

173
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадид матбуоти / Чўлпон публицистикаси / “Вақт” газетаси / Чўлпоннинг публицистик мақолалари / Чўлпоннинг янги аниқланган мақоласи. / jadid press / Chulpon publicist / newspaper "Time" / publicist articles of Chulpon / newly identified article of Chulpon.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Дилдорахон Зумратбековна Абдуллаева, Искандаршоҳ Абдулвосит Ўғли Мадгазиев

Мақолада ўзбек жадид шоири Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпоннинг публицистик фаолияти, чўлпоншуносликда унинг илгари маълум бўлмаган икки мақоласи, Чўлпоннинг “Вақт” газетаси билан алоқаси ѐритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article covers the publicist activities of Abdulhamid Suleyman Ogli Chulpan, the Uzbek poet of jadid, his two previously unknown articles in the field of Chulponology, the connection of Chulpan with the "Time" newspaper.

Текст научной работы на тему «ЧЎЛПОН ПУБЛИЦИСТИКАСИГА ДОИР: ЯНГИ АНИҚЛАНГАН ИККИ МАҚОЛАСИ ҲАҚИДА»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

ЧУЛПОН ПУБЛИЦИСТИКАСИГА ДОИР: ЯНГИ АНЩЛАНГАН ИККИ

МАЦОЛАСИ ХДКВДА

Дилдорахон Зумратбековна Абдуллаева

Андижон давлат университети доценти, филология фанлари доктори

Искандаршо^ Абдулвосит ^ли Мадгазиев

Андижон давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада узбек жадид шоири Абдулхамид Сулаймон уFли Чулпоннинг публицистик фаолияти, чулпоншуносликда унинг илгари маълум булмаган икки маколаси, Чулпоннинг "Вакт" газетаси билан алокаси ёритилади.

Калит сузлар: жадид матбуоти, Чулпон публицистикаси, "Вакт" газетаси, Чулпоннинг публицистик маколалари, Чулпоннинг янги аникланган маколаси.

ABSTRACT

The article covers the publicist activities of Abdulhamid Suleyman Ogli Chulpan, the Uzbek poet of jadid, his two previously unknown articles in the field of Chulponology, the connection of Chulpan with the "Time" newspaper.

Keywords: jadid press, Chulpon publicist, newspaper "Time", publicist articles of Chulpon, newly identified article of Chulpon.

КИРИШ

ХХ аср бошларида шаклланган узбек жадидчилик харакати учун адабиёт, матбуот, театр кабилар жадид FOяларини оммалаштиришнинг асосий сохаларидан эди. Айникса, матбуот нашрлари жадид зиёлиларининг илFор фикрлари, давр янгиликларига булган муносабатини ёритишда кулай восита хисобланган. Узбек публицистикасининг пайдо булиши ва ривожланиши, тараккий этишида хам жадидларнинг урни катта булган. Хусусан Абдулхамид Сулаймон уFли Чулпон жадид матбуотининг пайдо булиши ва ривожланишида уз маколалари билан катта хисса кушган публицист хам эди. Чулпоннинг ижтимоий-сиёсий, маданий, адабий, оммабоп маколалари уша давр адабий-

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

маданий хаётини акс эттирган, бу эса узбек публицистикасининг тадрижини урганишда бугунги кунда хам мухим хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жадид шоири, адиб, драматург, таржимон Абдулхамид Сулаймон уFли Чулпон публицист сифатида хам ижод килган эди. Унинг ижтимоий хаётнинг барча сохаларига, адабиётга доир маколалари адабиётшуносликда бир кадар урганилган. Адабиётшунослардан Б.Дусткораев [11], Э.Умаров [10], Д.Куронов [14], Д.Неъматова [13] Чулпоннинг публицистик маколаларини топиб нашр килдилар. С.Йулдошбекова "Чулпоннинг публицистик ва мухаррирлик фаолияти" мавзуида номзодлик диссертациясини ёзди [5]. С.Ахмедов [2], А.Бозоров [3], Т.Фидойи[9]ларнинг хам бу борадаги ишлари ахамиятга молик. Н.Йулдошев [4], Ш.Соатова [8], Д.Неъматова[7]ларнинг тадкикотлари хам Чулпон публицистикасини урганишда алохида ахамиятга сазовор. Мазкур ишларда Чулпон публицистикасига доир кимматли фикр-мулохазалар мавжуд. Бирок, Чулпоннинг публицистик фаолиятининг илк даврига оид масала кам тадкик этилган. Зеро Чулпон публицистик меросининг хали аникланмаган кирралари мавжуд.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Абдулхамид Сулаймон уFли Чулпон публицистик кобилиятининг шаклланиши унинг ёшлик чоFларидан бошланган. У хали усмир ёшидан жадидчиликка кизиккан, турк, татар матбуоти билан танишган. Жадид FOяларини акс эттирувчи газеталарни укир, узи хам илк маколаларини ёза бошлаган эди. Чулпон оиласида жадид газеталарининг мутолаа килиниши хакида адиб Муминжон Мухаммаджоновнинг "Турмуш уринишлари"да маълумот берилади. Асарда муаллифнинг Чулпон хонадонида мехмон булгани, Чулпоннинг "ун етти, ун саккиз ёшлар чамасидаги, ок чутир, барвастадан келган бир йигитча экан"и [6;130] тавсифланади. Чулпоннинг отаси Сулаймонкул баззоз хакида "...дадаси эски мадрасани битирган, хар куни газета укиб олам ишларидан хабардор булиб турадиган бир киши экан. "Вакт" ва "Таржимон" газеталарини укир экан", деб ёзади. Бундан Чулпон хам ушбу газеталарни укиган деган хулоса келиб чикади, албатта. Муминжон Мухаммаджоновнинг куйида берган маълумотлари хам Чулпоннинг матбуот билан якиндан алокада эканини исботлайди: "Абдулхамид хар кун хусусий

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

равишда русча укир эди. Татаристон, Озарбайжон, Хиндистонда чикадиган хамма газета ва журналларга муштарий булиб, русча газеталарни хам укиб турар эди" [6;130].

Жадид адиблардан Ахмад Закий Валидий ТуFOн Туркистонга илмий сафари хакида ёзганда Чулпон хакида эслаб шундай дейди: "Туркистонда танишганим шахслар орасида Назир Туракул билан Абдулхамид Сулаймон (Чулпон) менга алохида якин дустлар булдилар" [1;34]. Маълум булишича, Назир Туракулов кулига тушган китобларни танлаб эмас, балки бирваракайига укир, Ахмад Закий Валидий ТуFOн эса унга "инсон узининг киска умрида китобларни муайян бир максадда укиши кераклигини, одам шу вактдагина ютукка эришажагини" [1;35] айтади. Назир Туракулов Ахмад Закий Валидий ТуFOннинг бу фикрини "ун беш ёшли усмир Чулпон онгига сингдиришга харакат килган" экан. Ахмад Закий Валидий "Назир уша пайтда ватанпарвар туркчи эди. Истанбулда чикадиган "Турк юрти"ни укирди" деб ёзади. Чулпоннинг журналистик ва мухаррирлик фаолиятини урганган С.Йулдошбекова бу хакда тухталиб: "Бундан 1914 йилда Туркистонга Туркияда чикадиган "Турк юрти" журнали хам келиб тургани билинади. Бу журнални, эхтимол, Абдулхамид хам укиб турган булиши мумкин", деб ёзади [5;13]. Дархакикат, Чулпоннинг Ахмад Закий Валидийга хат ёзиб, уни уйига таклиф килгани, Назир Туракулов билан якиндан, дустона муносабатига кура Чулпон улар билан фикр алмашиб тургани, жадид матбуотидан хам хабардор булиб тургани, газета ва журналлар билан алока боFлаб турганини хулоса килиш мумкин.

Чулпон публицистикасини урганган олимлар унинг "Вакт" газетасига хам маколалар ёзиб юбориб турганини тахмин килар эдилар. "Вакт" татар миллий матбуот нашри булиб, у Оренбургда чоп этилар эди. Газетанинг илк сони 21 февраль, 1906 йилда нашрдан чиккан. Унинг ношири Оренбургнинг йирик олтин ишлаб чикарувчи савдогар меценатлари ака-ука Зокир ва Шокир Рамеевлар эди. Зокир Рамеев Оренбург губерняси давлат Думасининг аъзоси булган. Газета тез орада татар жамиятининг обрули, харидоргир нашрига айланади. "Вакт" газетаси 1918 йилда ёпилади. Бу давргача газетанинг 2309 та сони нашр этилган эди. Газета таълим, тил ва адабиёт, маданият, мусика санъати, давлат мактабларидаги таълим масалаларини ёритар эди [15].

Чулпоннинг "Вакт", "Таржимон" газеталарини мутолаа килганини "Кеча ва кундуз" романидаги Мирёкуб ва Шарофиддин Хужаевларнинг сухбатидан

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

хам англаш мумкин. Шарофиддин Хужаев Мирёкубга танбех бериб шундай дейди: "Факат биргина айбингиз шуки, замон ахволидан хабардор эмассиз. Газет укимайсиз. Шу замонда мундан ёмон гунох борми? К,андай яхши газеталар бор. Оренбургда, К,озонда, Уфада, Бокуда, Астраханда, айникса, Москавда, уруш битгандан кейин четдан олдириб укинг! Бокчасаройга беш сум пул юборсангиз, бир йилгача хар куни "Таржимон" келади" [12;194]. "Таржимон" газетаси билан таништирар экан, бу матбуот нашрининг "жадид газетларининг отаси, Исмоил бобойнинг газети, энг эски газет" эканлигини таъкидлайди. Шарофиддин Хужаев Исмоил Гаспиринскийнинг "Тилда, фикрда, ишда бирлик!" шиорини эслатар экан, "Бойларнинг ерлари, заводчиларнинг заводи, фабрикачиларнинг фабрикалари билан бизнинг ишимиз йук. У уларнинг уз ишлари. Биз укийдиган газетларнинг хеч бири ундай демайди. Улар кайта: "Бой бул! Завод сол! Фабрика оч! Беш минглаб, ун минглаб рабочи ишлат! Миллий саноатни ривожлантир!" - дейди. "Вакт" газетасининг мутасаддиси ким? Рамеев. Биласизми, у ким? У миллиончи. Тилла конлари бор. Жадидлардан куркманг", дейди [12;194]. Мирёкуб Москвага боргунга кадар Шарофиддин Хужаевнинг таъсирида дунёкараши узгаради, газета укишни одат килади.

"Вакт" газетаси билан Чулпоннинг танишлиги ва алокаси хакида тахминлар булса-да, бирок бу фикрнинг чулпоншуносликда аник исботи мавжуд эмас эди. Бизнинг изланишларимизга кура эса Чулпоннинг "Вакт" газетасида иккита маколаси чоп этилгани маълум булди. Биринчи макола ахборот тарзида булиб, "Адабиёт кечаси" деб номланади хамда у мазкур нашрнинг 1914 йил, 23 май (№1492) сонида [16] босилган. Хабар-маколанинг остида муаллиф сифатида Чулпон номи берилган. Унда Чулпон Андижонда татар ёшлари томонидан адабиёт кечаси утказилишга тайёргарлик килингани хакида маълумот беради. Тадбир ташкилотчиларининг узаро уюшмаганлиги учун утказилмай колгани айтилади. Адабиёт кечаси утказилса, шу каби жамоат ишларига маблаF ажратилишидан умид килган эдик, деб ёзади Чулпон. Ёшларнинг арзимас нарса учун тортишиб колганидан кечанинг утказилмай колишига таассуф билдирамиз, дейди муаллиф.

Иккинчи макола биринчисига караганда хажман каттарок булиб, "Туркистонда тартибли мактаблар" деб номланади. Макола "Вакт" газетасининг 1915 йил, 15 июль (№1822) сонида [17] чоп этилган. Маколада Чулпон сунгги вактларда Туркистонда тартибли мактабларга яхшигина эхтиёж

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

сезила бошлаганини айтиб утади. Шахар ва кишлокларда мактабнинг кераклигини била бошладилар, дейди. Андижоннинг узида кунгилдагидай мактаб булмагани холда Андижон уездига карашли Жалолободда Тожризо Бадалий афанди томонидан уч шуъбали зур бир мактаб очилгани таъкидланади. Мактабнинг хар томондан "хифзи сихатга" (санитария-гигиена холатларига) мос келгани ва зур эканлиги, Чулпонга ёкканлиги айтиб утилади. Бу мактабга бир укитувчи олиниб янги усулда укитишга тайёрлангани хакида суз юритади. Шулук уездига карашли Избосканда хам Журабой афанди томонидан бир мактаб очилгани, Кукондан укитувчи олиб келиниб 50-60 бола тартиб билан укитила бошлангани хакида баён килинади. Бу мактабнинг хам "хифзи сихатга" (санитария-гигиена холатларига) мувофик эканлиги, бундай кенг, обод мактабнинг Андижон, Уш ва МарFилон шахарларида йук эканлигини айтади. Мазкур мактабга Кукондаги Камол кози томонидан курилган мактаб ракобат кила олади, деган фикрни билдиради Чулпон.

Яна Хужанд уездига карашли Хистивозда мактаб очилгани, Мадрасаи Олияда укиган Мухаммаджон афанди укитувчи булиб келгани айтилади. Мухаммаджон афандининг "Садои Туркистон" мухбирларидан эканига изох берилади. Маколада зикр этилган "Мухаммаджон афанди" Муминжон Мухаммаджонов - Тошкин булиб, "Турмуш уринишлари"да "Садои Туркистон" газетасини ФарFOна губернатори Иванов бошкатдан чикаришга рухсат бермаганини" айтади. Сунгра "Интибохи Туркистон" ("Туркистоннинг уЙFOниши") номли газетани чикаришга ижозат сураб губернаторга ариза берилгани, бу аризани Муминжон Мухаммаджонов ёзиб, рус тилига Чулпон таржима килгани айтилади. Губернатор томонидан М.Мухаммаджонов буйича текширув утказилиб, охири газета чикиши рад этилади. Шундан сунг Чулпон ва унинг отаси Сулаймонкул баззоз М.Мухаммаджоновга Чулпоннинг амакисига карашли болахонасини мактаб килиб очиб берадилар.

Куринадики, Чулпон ва Муминжон Мухаммаджоновлар матбуот ва жадид мактабларини ташкил этишда астойдил жонбозлик курсатганлар. Мактубларнинг очилиши ва у ердаги таълим шакли, шарт-шароит хакида Чулпон алохида эътибор каратади.

Шунингдек юкорида зикр этилган маколада Чулпон шахарларга нисбатан овул ва кишлокларда ахоли мактабга эхтиёжни яхширок хис этаётганини куйидагича билдиради: "Муна шулардан очик куринадирки, бу кун Туркистон овулларинда мактабка эхтиёж шахарларга караFанда яхширок онглашилуб

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

борадир. Шахар кубрак савдо ортиндан бора. Аммо овул халки хакикий илм ва хунар излий". Шахар атрофидаги овулларда тартибли мактаблар булгани холда Андижонда факат иккита: 1. Зиёиддин афанди мактаби; 2. Тошкентлик Х,асан кори мактаби борлиги хамда колганлари каноатланарли эмаслигини айтиб утади Чулпон.

"Тартибли мактаблар" деганда Чулпон янги усул мактабидаги укувчиларнинг ёшига караб синфларга булиб укитиш методи хамда укитишдаги тартиботни назарда тутади. "Вакт" газетаси таълим сохасидаги муаммо ва бошка масалаларни хам куп марталаб ёритган. Демак, Чулпоннинг мазкур нашрларда яна маколалари булиши эхтимол килинади.

ХУЛОСА

Чулпон ХХ асрнинг бошларида пайдо булиб, ривожланган жадид публицистикасининг асосий сиймоларидан биридир. Чулпоннинг болалик чоFидан оиласида жадид матбуоти нашрлари укилган, шу боис у газета ва журналларга ошно булиб, узининг жадид фикрларини матбуотда чоп эттирган. Унинг усмир чоFидан "Вакт", "Таржимон", "Суз", "Турк юрти" каби газета ва журналларни укиши ва бу матбуот сахифаларида уз маколаларини чоп этиши жадид публицистикасининг ривожида катта роль уйнади. "Вакт" газетасида Чулпоннинг адабий тадбир ва мактаб таълими хакида босилган маколаларидан унинг жадид FOяларини таркатишда газетани яхши восита деб билганини, мазкур матбуот нашри билан алокада булганини айтиш мумкин. Унинг маколалари факат Туркистондагина эмас, Россия улкаларида хам чоп этилгани Чулпон публицистикасининг масштаби кенглигини курсатади. "Вакт" газетасининг турли сонларида юкорида зикр этилган Чулпоннинг икки маколасидан ташкари маколалар хам чоп этилгани тахмин килинади. Шу боис хам Чулпоннинг Оренбургга саёхати, 1906-1918 йилларда Оренбургда чоп этилган "Вакт" газетаси билан алокаси, газетанинг бош мухаррири билан муносабати келгусида урганилиши зарур масалалардан бири хисобланади.

(Ушбу макола бажарилиши 2021-2022-йилларга мулжалланган А-ОТ-2021-57 ракамли "Чулпон хаёти ва ижодий мероси манбаларининг электрон платформаси ва мобил иловасини яратиш" мавзусидаги амалий грант лойихаси доирасида тайёрланган.)

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 10 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-10-122-128

REFERENCES

1. Ахмад Закий Валидий ТуFOн. Булинганни бури ер. - Т.: Адолат, 1997. - 280 б.

2. Ахмедов С. Жасорат. Чулпон ва жадидчилик. / Миллий тикланиш. 1997. 4 апрель.

3. Бозоров А. Чулпон Бухорода. / УзАС. 1991. 21 июнь.

4. Йулдошев Н. Чулпон хаёти ва ижоди библиографияси. Т.: Университет, 1992. - 32 б.

5. Йулдошбекова С. Чулпоннинг публицистик ва мухаррирлик фаолияти. Филол.фанлари... диссертацияси. - Т., 2002. - 135б.

6. Мухаммаджонов М. Турмуш уринишлари. - Т., 1964. - 180 б.

7. Неъматова Д. Чулпон публицистик асарларининг лингвистик тахлили. - Т.: Турон замин-зиё, 2016. - 128 б.

8. Соатова Ш. Чулпон. Туркистонга илм нурин сочар эдим... // Шуро. Оренбург. 1915 й. 9-сон. - 287-288-б. "Умид" сарлавхали шеъри ва "Уш" маколаси / УзАС. 2000 й. 1 январь.

9. Фидойи Т. Чулпоннинг журналистик фаолиятига бир назар. - Т.: Узбекистон, 1991.

10. Чулпон. Ватанимиз Туркистонда зироат ва дехкончилик. /Кайта нашр: Миллий тикланиш. 1997. 3 июнь. Нашрга тайёрловчи: Э.Умаров.

11. Чулпон А. Гузал Туркистон. Шеърлар. Нашрга тайёрловчи: Б.Дусткораев. -Т.: Маънавият, 1997. - 280 б.

12. Чулпон А. Асарлар. 4 жилдлик. 2-ж. Нашрга тайёрловчи: Д.Куронов. -Тошкент: "Академнашр", 2016. - 376 б.

13. Чулпон А. Асарлар. 4 жилдлик. 4-ж. Нашрга тайёрловчи: Д.Неъматова. -Тошкент: "Академнашр", 2016. - 320 б.

14. Куронов Д. Чулпоннинг хаёти ва ижодий мероси. - Тошкент: Укитувчи, 1997. - 80 б.

15. www.historybiz.ru>vyxod-pervogo-nomera. «Вакыт» («Время») в Оренбурге.

16. Вакт. 1914 йил, 23 май (№1492) сон. Чулпон. "Адабиёт кечаси".

17. Вакт. 1915 йил, 15 июль (№1822) сон. Чулпон. "Туркистонда тартибли мактаблар".

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.