Научная статья на тему 'ЖАҲОН АДАБИЁТИДА УЧЛИК ТИМСОЛИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЖАҲОН АДАБИЁТИДА УЧЛИК ТИМСОЛИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
26
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
учлик тамойили / уч ўлчам / бадиий матн / архитектоника / унсур / композиция / макон / бинарлик / муаммо / тасвир / ровий-персонаж / образ / мантиқий конструкция. / principle of three / three dimensions / artistic text / architecture / element / composition / space / binary / problem / image / narrator-character / logical construction.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — S. Xodjaev

Мақолада жаҳон адабиёти намуналарида учлик тимсолининг ўзига хос хусусиятлари ва уларнинг бадиий-фалсафий функциялари таҳлилга тортилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF THE SYMBOL OF THE TRINITY IN WORLD LITERATURE

In the article the specific characteristics of the trinity symbol and their artistic-philosophical functions in examples of world literature are analyzed.

Текст научной работы на тему «ЖАҲОН АДАБИЁТИДА УЧЛИК ТИМСОЛИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЖА^ОН АДАБИЁТИДА УЧЛИК ТИМСОЛИНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ

С.Ходжаев

ФарДУ катта укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7257461

Аннотация. Мацолада жауон адабиёти намуналарида учлик тимсолининг узига хос хусусиятлари ва уларнинг бадиий-фалсафий функциялари та^лилга тортилган.

Калит суз ва ибора: учлик тамойили, уч улчам, бадиий матн, архитектоника, унсур, композиция, макон, бинарлик, муаммо, тасвир, ровий-персонаж, образ, мантиций конструкция.

ХАРАКТЕРИСТИКА СИМВОЛА ТРОИЦЫ В МИРОВОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Аннотация. В статье на примере произведений мировой литературы анализируется своеобразие принципа триады и его художественно-философские функции.

Ключевые слова и выражения: принцип триады, три измерения, художественный текст, элемент, композиция, пространство, бинарность, проблема, изображение, рассказчик-персонаж, образ, логическая конструкция.

CHARACTERISTICS OF THE SYMBOL OF THE TRINITY IN WORLD

LITERATURE

Abstract. In the article the specific characteristics of the trinity symbol and their artistic-philosophical functions in examples of world literature are analyzed.

Keywords and phrases: principle of three, three dimensions, artistic text, architecture, element, composition, space, binary, problem, image, narrator-character, logical construction.

КИРИШ

Жахон адабиёти намуналарини куздан кечирганимизда уларда вокеликни бадиий идрок этиш хамда бадиий матн сифатида яратиш жараёнида ёзувчилар асар архитертоникасига турли йуллар билан ёндошганини кузатиш мумкин. Хусусан, баъзи асарларда композиция, баъзиларда эса образлар учлик тамойилга асосланганини кузатиш мумкин. Зеро, бадиий асар яратилишида ижодкор куллаган учлик тамойили ва унинг асар композициясига алохида хусусият сифатида сингдириб юборилиши бадиий асарнинг шакл ва мазмун бирлигини таъминловчи мухим унсур саналади. Шунинг учун антик назариётчилар асар композициясида учлик борлигини кадимдан эътироф этишган. Масалан, «лирик хорлардаги строфа, антистрофа ва эподларни алмашиниб турувчи учлик» деб аташган. Тугри мазкур купрок драматик ёки трагик асарларга нисбатан кулланган. Лекин биз учун мухими, асар композициясида учлик тамойилининг мавжудлигини саналади. Бошка бир назарий манбада эса "Нима булганда хам, шубхасиз, жанрий идентификациянинг махсулдорлигини барча асар структурасининг асосида "кахрамон-муаллиф-укувчи" ётади", дейилган. Шу манбанинг бошка урнида эса анънавий учлик тушунчасини куйидаги тарзда тилга олишган: "Шунингдек олимлар замонавий немис олимларининг анъанавий учлик (эпос, лирика, драма)ни кайта текшириш концепциясига хам мурожаат килишади". Б.Саримсоков "бадиий образ инсон онги, рухи, хис-туйгулари оркали акс этган вокелик" деб ёзганда бадиий образ асосида хам учлик борлигини курсатган. Яъни айнан инсон онги, рухи ва хис-туйгуси образ асосини ташкил

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

этади. ^.Йулчиев эса "макон х,ар кандай аспектдан каралганда х,ам оламни уч улчам (яъни узунлик, баландлик, кенглик)да намоён булишини" курсатади. МЕТОД ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Куринадики, адабиётшунослик назариясида учлик тамойили мавжуд. Лекин сунгги йилларда амалга оширилган илмий тадкикотларда, хусусан, бадиий асар архитектоникасига оид изланишларда учлик тамойилига нисбатан камрок эътибор килинади. Вах,оланки, асар композициясида учлик ва унинг турли шакллари мазмуний компонентлар юзага чикишини таъминловчи асосий воситалардан х,исобланади. Аслида учлик вокеликни бадиий идрок этиш, тасвирлаш тамойили сифатида адабиётшуносликда мавжуд. Хусусан, "Эртак структураксини ташкил этувчи асосий тамойил бинарлик х,исобланади. Бирок сюжет курилишида унинг ёнида учлик тамойили х,ам иштирок этади ва у структуранинг иккилик хусусиятини бузмаган х,олда унга сезиларли узгаришлар киритади". Буни, аввало, бадиий матннинг турли даражаларида кузатиш мумкинлигини айтиш лозим. Тадкикот давомида маълум булдики, учлик асосга эга бадиий асарлар талайгина булиб, бундай матнларда учлик хусусияти вокеликнинг асосий кисмида намоён булади. Масалан, барча асарларда бадиий вокелик композицион ифодага кура, уч улчамли шаклда акс эттирилади. Баъзи асарларда сюжет тузилишига кура, учликнинг ёндош ёки сайёр жихдтлари х,ам кузга ташланди. Биз фаслда тадкик этилаётган муаммонинг асосан ана шу уч жихдтига эътибор каратамиз.

Маълумки, бадиий асар композициясида образ ёки сюжет курилишида учлик алох,ида уринга эга. Чунки бадиий адабиёт уз мох,иятига кура, борликни, бутун хдётни камраб олади. Борлик эса кишига уч улчамда намоён булади. "Чунки бадиий асардаги шакл ва мазмун бирлиги аник макон ва замон доирасида намоён булади". Шундан экан, х,ар кандай бадиий асар композициясидаги сюжет курилиши уч улчамда намоён булиши хдкида суз юритиш максадга мувофик булади. Масалан, А^Ш ёзувчиси Марк Твен "Жанна д' Арк" (Personal Recollections of Joan of Arc) романидаги вокеалар Франция утмишида ёз берган. Ана шу тарихий вокеаларни бадиий кайта шакллантиришда ёзувчи асар вокеаларини уч улчамда тасвирлайди. Буни куйидаги парчадан кузатиш мумкин:

"Уша олис даврда бизнинг бошка кишлоклар каби чекка, овлок гуша эди. Узининг кингир-кийшик, тор, узун ва киска кучалари, дехдонларнинг томларига ёпилган похоли х,ошиядек куриб турадиган х,овлилари лабринтни эслатарди. Уйлар кичик туйнук, тугрироги, ойна урнидаги тешикдан тушган нур билан хира ёритиларди. Поли -тупрокдан, мебеллари деярли йук эди. Ах,оли асосан чорвачилик билан, бутун ёшлар эса чупонлик билан шугулланарди. ^ишлок ажойиб жойда жойланган эди. Бир томони Мааас дарёсининг чаманларга айланган кенгкиргогига, бошка томони эса гуллар ва ут-уланлар билан копланган тепаликларга туташган булиб, тепаликлардан х,ам баланрокда калин, тим коронгу кайинзор шовуллаб турарди. ("Our domremy was like any other humble little hamlet of that remote time and region. It was a maze of crooked, narrow lanes and alleys shaded and sheltered by the overhanging thatch roofs of the barnlike houses. The houses were dimly lighted by wooden-shuttered windows—that is, holes in the walls which served for windows. The floors were dirt, and there was very little furniture. Sheep and cattle grazing was the main industry; all the young folks tended flocks. The situation was beautiful. From one edge of the village a flowery plain extended in a wide sweep to the river—the Meuse; from the rear

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

edge of the village a grassy slope rose gradually, and at the top was the great oak forest—a forest that was deep and gloomy and dense, and full").

ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Мазкур парчада Жанна д" Арк тугилиб усган кишлок табиати ва у ердаги кишилар хакида бадиий информация берилган. Марк Твен шу ерда Домреми кишлоги жойлашган макон, унинг узунлиги, кенглиги ва юзасини тасвирлайди. Айнан шу тасвирда биз уч улчамни кузатишимиз мумкин. Яъни кишлок жойланган макон табиати жойиб эканлигини таъкидлар экан ёзувчи унинг юзасини хакида хам маълумот беради. Иккинчидан унинг Маас дарёси киргогидан тепаликка кадар чузилганлиги (узунлиги), баландлиги эса, асосан, похол билан ёпилган томлари ва тепалик ортидаги шовуллаб турган кайинзор оркали ифодаланган. Демак, пейзаж тасвири ёрдамида ёзувчи аник жойни тасвирлар экан уни укувчига уч улчамда, бадиий тасвир ва ифода воситалари оркали етказади. Тасвирнинг узидаёк ёзувчи вокеалар худди шу ердан бошланишига ишора килади. Шу ерда юкоридаги парча умумий композициянинг мухим кисми сюжет учун эса экспозиция эканлиги аниклашади. Шундан келиб чикиб хулоса килиш мумкинки, уч улчамли тасвир асар композициясида бадиий эстетик таъсир ва бадиий асар композицияси учун мухим ифода воситаси саналади. Демак, бу асарда вокеликни уч улчамли акс эттириш узак масала хисобланади. Биз насрий асарларда борликни учлик тамойил асосдаги тасвирини барча асарларда хам кузатдик. Масалан, "Дарахтлар орасидаги йулакдан оёк учида, бошимизга новдалар тегсин, деб эгилиб юриб, богнинг охиригача бордик. Ошхона ёнида утаётганда томирга кокилиб кетдим ва шовкин чикардим. Шошганча чуккалаб, овоз чикармасдан утирдик. Катта негр аёл, Жим уни "Уотсон хоним" дерди, ошона остонасида утирганди; у бизга аник куриниб турарди,чунки унинг ортида шам ёниб турганди. У сакраб турди ва бир дакикача кулок солиб турдида сунгра деди:

- Ким бор у ерда?

У яна бироз кутди, кейин оёк учида юриб ва иккимизнинг уртамизга келиб тухтади,шу кадар якин келдики кул чузсанег еткудек жойда эди". ("We went tiptoeing along a path amongst the trees back towards the end of the widow's garden, stooping down so as the branches wouldn't scrape our heads. When we was passing by the kitchen I fell over a root and made a noise. We scrouched down and laid still. Miss Watson's big nigger, named Jim, was setting in the kitchen door; we could see him pretty clear, because there was a light behind him. He got up and stretched his neck out about a minute, listening. Then he says: "Who dah?"

He listened some more; then he come tiptoeing down and stood right between us; we could a touched him, nearly").

МУ^ОКАМА

Марк Твеннинг Гек Финн саргузаштлари романининг иккинчи бобидан олинган ушбу парчада хам Гек ва Жимнинг тундаги "саёхати"га оид тасвир келтирилган булиб, ёзувчи уларни хам уч улчам асосида тасвирлайди. Демак, учлик тамойилга асосланган тасвир барча бадиий асарларда учрайдиган ходиса саналади.

Асар билан танишиш жараёнида бадиий матн, кахрамон ва укувчи учлиги хам мавжудлиги кузга ташланади. "Асарни бошка вокелик сифатида кабул килиш (бизнинг вокелик билан боглик холда) - биз укувчилар мавжуд булмаган, кахрамонлар яшайдиган ва харакат киладиган барча нарсалар - укувчининг нуктаи назарини фикр билан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

уйгунлаштириш, яъни кахрамонлардан бирининг нуктаи назарини, аникроги укувчи худди кахрамонлар каби, у кахрамонни ураб турган хамма нарсани реаллик деб бахолаб, муаллиф ва матннинг мавжудлигини унутиши талаб этилади". Натижада, бадиий вокеликнинг матн, кахрамон ва укувчи учлигидаги муносабатини тахлил эхтиёжи тугилади.

Аникрок айтганда, хар кандай матн, бу уринда бадиий матн, ва ундаги мазмунни ифодаловчи шахс (бу уринда ровий,вокеани баён килувчи, бош кахрамон) ва укувчи муносабати юзага чикиши мумкин. Масалан, биз асарни укуш жараёнида ундаги бадиий информацияни Гек Финн тилидан эшитамиз ва у билан алокага киришамиз. Натижада матн, кахрамон ва укувчи учлиги юзга чикади.

Бу ерда учликнинг хар бир кисмига алохида эътибор каратиш зарурати тугилади. Аввло,бадиий матн ва унинг тизимли характери, икки ва уч томонла муносабатига хам тухталиб утиш керак булади. Зеро, "Бадиий матн бу структура меъёрларининг шунчаки амалдаги куриниши эмас, балки уларнинг бузилиши хамдир. У амалга ошириш конунияти ва уларни бузишанъналаридан шаклланиб иккита структур майдонда юзага чикади. Гарчи ушбу анъналарнинг хар бири якка етакчиликка интилса, карма-карши томонни йук килишса ва томонлар кайсиниси галаба козонса хам бу санъат учун маглубият булади. Бадиий матннинг хаёти уларнинг узаро тортишувдаги муносабатида куринади.

Ю.М.Лотмоннинг мазкур хулосаси гарчи бадиий матндаги тизимлар хакида булса-да, бадиий матн-персонаж ва укувчи учлигига хам жорий этиш мумкин. Чунки бадиий матн биринчи галда бу тил белгилари, унинг мазмуни ва ифодаси каби ички булинишларга хам учрайдики, бу ерда хам учлик тамойили кузга ташланади. Фикримизни янада аникрок ифодалаш учун бадиий асар олинган куйидаги парчани тахлил киламиз:

"Деярли бир ой давомида карокчилар уйинини уйнадик, кейин мен уйиндан чикдим,кейин барча болалар хам уйинни ташлашди. Биз хеч кимни тунамадик, улдирмадик - факат узимизни ахмокка солдик, холос. Урмондан юргуриб чикардикда чучка хайдовчиларга ёки бозорга кукат ва полиз экинлари олиб аёлларга ташлангандек буларди. Уларга хеч качон тегмаганмиз. Том Сойeр чучкаларни "ёмби"лар, шолгом ва кукатларни кимматбахо тош деб атарди. Сунгра горга кайтиб, узимизча канчап одам улдирганимиз ёки ярадор килганимизни айтиб мактанардик. Бундан биз нима фойдалигини мен билмасдим". ХУЛОСА

Мазкур парча асли 1) микроматн булиб, унда 2) ровий-персонаж бор. Матнга учинчи субъект, яъни 3) укувчи аралашса, аникроги матнни укиса у фаоллашади. Бу эса асосан хар кандай бадиий матн учлик тамойили билан юзага чикишининг исботи булади. Чунки матн укилмаса у фаоллашмайди ва бу ерда учлик тамойили тулик амалга ошиши учун укувчининг урни хам зарур булади. Шу ерда матнни англаш тизимли булиши кузга ташланади.

REFERENCES

1. Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А.Н.Николюкина. -М.: НПК «Интелвак», 2001

2. Коллектив. Теория литературы. Том III. Роды и жанры (основные проблемы в историческом освещении).— М.: ИМЛИ РАН, 2003

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

3. Саримсоков Б.Бадиийлик асослари ва мезонлари. - Тошкент: 2004

4. Йулчиев Лирик топохронос. - Тошкент: Fan ziyosi, 2021

5. Мелетинский Е.М., С.Ю.Неклюдон, Е.С.Новик, Д.М.Сегел., Троичность. IV. (1969)/ 130-131; 4.5) http;// diction.chat.ru.

6. Йулчиев ^.В. Лирик шеърда бадиий макон муаммоси. Суз санъати халкаро журнали | Международный журнал Искусство слова | International journal of Word Art. №5, 2020.

7. Twain, Mark. Personal Recollections of Joan of Arc. Published: 1896

The Adventures of Huckleberry Finn (Tom Sawyer's Comrade) by Mark Twain. A Glass bookclassic - http://boorzip.ru

8. Коллектив. Теория литературы. В 2 томах. Том 1. - Москва: Академия, 2004

9. Лотман Ю.М. Структура художественного текста // Лотман Ю.М. Об искусстве. -СПб.: «Искусство - СПБ», 1998

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.