Научная статья на тему 'ТАРИХИЙ ҲИКОЯЛАРДА ЎТМИШ ВОҚЕЛИГИНИНГ РЕАЛ ТАСВИРИ'

ТАРИХИЙ ҲИКОЯЛАРДА ЎТМИШ ВОҚЕЛИГИНИНГ РЕАЛ ТАСВИРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
81
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарихий ҳикоянавислик / ўтмиш воқелиги / реал тасвир ва бадиий тўқима / қадимги туркий қавмлар / туркийлар ва жужанлар кураши / Амир Темур образи. / historical story / the past reality / real image and literary composed / image Amir Temur

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — M. Akbarova

Мақолада тарихий мавзунинг ҳикоя жанрида ёритилиши, ўтмиш воқелигининг реал тасвири хусусида сўз юритилади. Ёзувчи Ғулом Каримийнинг ҳикоялари мисолида тарихий шахс ва давр образи таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REALISTIC DEPICTION OF PAST REALITY IN HISTORICAL STORIES

In the article the illumination of historical subject in the narration genre and the real portrayal of past actuality is reflected.

Текст научной работы на тему «ТАРИХИЙ ҲИКОЯЛАРДА ЎТМИШ ВОҚЕЛИГИНИНГ РЕАЛ ТАСВИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТАРИХИЙ ХДКОЯЛАРДА УТМИШ ВОЦЕЛИГИНИНГ РЕАЛ ТАСВИРИ

Акбарова Мух,айё

Андижон шахдр 37-умумтаълим мактаби укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.7231859 Аннотация. Мацолада тарихий мавзунинг уикоя жанрида ёритилиши, утмиш воцелигининг реал тасвири хусусида суз юритилади. Ёзувчи Fулом Каримийнинг уикоялари мисолида тарихий шахс ва давр образи таулил цилинади.

Таянч суз ва иборалар: тарихий уикоянавислик, утмиш воцелиги, реал тасвир ва бадиий туцима, цадимги туркий цавмлар, туркийлар ва жужанлар кураши, Амир Темур образи.

РЕАЛИСТИЧНОЕ ИЗОБРАЖЕНИЕ ПРОШЛОЙ РЕАЛЬНОСТИ В ИСТОРИЧЕСКИХ РАССКАЗАХ Аннотация. В статье рассматривается тенденции реалистической изображении исторической времени, освещение исторической темы в жанре рассказ. Анализируется образы исторического лица и эпохи на примере рассказах Гуляма Карими.

Основные слова и словосочитания: исторический рассказ, прошлое действительность, реалистическая изображение и художественный вымысел, древние тюркские племя, сражении тюрков и жужанов, образ Амира Темура.

REALISTIC DEPICTION OF PAST REALITY IN HISTORICAL STORIES

Abstract. In the article the illumination of historical subject in the narration genre and the real portrayal ofpast actuality is reflected.

Keywоrds and phrases: historical story, the past reality, real image and literary composed, image Amir Temur

КИРИШ

Тарихий мавзуни бадиий акс эттириш хдкида суз юритилганда, узбек адабиёти мисолида аксарият роман ёки кисса жанрлари зикр этилади. Эпик турнинг урта ва катта жанрларида тарихий мавзуни ёритиш ёзувчи учун, албатта, унгрок х,исобланади. Бир карашда утмиш вокелигини хдкконий акс эттиришда ёзувчи учун "катта майдон" зарур. Чунки укувчи вокеликнинг бутун мох,иятини тушуниши учун тарихий х,одисаларнинг узвийлигини англаши, тарихий шахсларнинг характери, рух,ияти, давр муаммоларини билиши шарт булади. Бирок, кичик эпик жанр х,исобланган х,икояда хдм роман ва киссалар кулами билан етказиладиган мох,иятни китобхонга узата олиш имконияти мавжуд. Тарихий мавзудаги х,икояларнинг камлигини адабиётшунос олим У.Норматов х,ам таъкидлаб утган эди. Бунинг сабаби "мух,им тарихий хдкикатлар, тарихий шахслар кисмати билан боглик вокеа х,одисаларни шунчаки акс эттирмай, балки бадиият талаблари, жанр имкониятлари асосида кайта идрок этилиб, бадиий инкишоф килиниши" (У.Норматов. "Умидбахш тамойиллар", 112-бет) кераклигидадир. Яна бир олим ^.Йулдошев истиклол йилларида нафакат тарихий х,икоялар, балки умуман х,икоя жанрида асарлар киссага нисбатан кам яратилганини айтиб утади: "Эндиликда киссаларнинг микдор жихдтидан х,ам мулрок яратилганлиги сабаблардан бири киссаларнинг жанр хусусиятига кура х,икояларга караганда бозорбоплигидадир дейиш мумкин" (^.Йулдошев. "Ёник суз", 548-бет). Дархдкикат, х,икояда "х,ам лиризм, х,ам тафсилот, х,ам замонга хос белгиларни" тенгдан акс эттириш кийин.

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

МЕТОД ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Утмишга муносабатнинг ижобий узгариши билан мустакиллик йилларида жамиятимизда тарихий шахслар образини яратишга эътибор филина бошланди. Дастлабки яратилган асарларда Амир Темур, Алишер Навоий, Бобур, Машраб каби сиймоларни улуглаш, мадд этиш устуворлик килса, кейинрок пайдо булган асарларда шундай шахсларнинг киёфасини реал тасвирлашга, фаолиятларини тарихий мантикка асосланиб ёритишга даракат килинди. Бу эса бадиий асарда тарихий шахс образини яратишда адибларимизнинг ижодий изланганидан далолат беради.

Истиклол даври тарихий дикоянавислигида гарчи асарлар микдори куп булмаса-да, уларнинг бадиияти, мазмунининг салмоги жидатидан бу жараён дакида суз юрита оламиз. Шунга кура тарихий дикоянависликда каламга олинган даврларни куйидагича гурудлаштириш мумкин: а) Энг кадимги давр дакидаги дикоялар; б) урта асрлар тарихи ёритилган дикоялар; в) хонликлар даври тарихи дакидаги дикоялар; г) якин утмиш дакидаги дикоялар.

Узбек халкининг энг кадимги утмиши тасвирланган дикоялар жуда озчиликни ташкил килади. Бунинг сабаблари кадимги давр дакидаги тарихий материалларни ёзувчи синчиклаб урганиши, асл манбалар билан пухта таниш булиши кераклигидир. Иккинчи томондан эса, мустакилликнинг дастлабки йилларида бундай манбалар ва маълумотлар етарли булмаганлиги билан изодланади.

Ёзувчи Гулом Каримийнинг "Темирчилар исёни" дикоясида кадимги аждодларимиз даёти бадиий акс эттирилган булиб, унда туркий кабилаларнинг мустакиллик учун кураш гояси азалдан кон-конига сингиб кетганлигига ургу берилади.

Х,икояда турк шахзодаларидан Бумин ва Истамиларнинг дукмдорлиги даври каламга олинган. Туркийлар ва жужанлар уртасидаги зиддият душман томоннинг жуда куп улпон талаб килишидан юзага келади. Доимий машгулоти жангу жадал булган жужанлар туркийлардан темирдан ясалган курол аслада билан улпон тулашни шарт килиб куяди. Уларнинг жужанлар билан курашуви тасвирида туркий кавмларнинг урушга муносабати, меднат билан даёт кечириш гояси, уз она юртига мудаббат дислари бадиий ифодаланган. Ёзувчи асарда туркийларнинг бурига эътикоди сабаблари, жужанларга тобе булиб колганлик вокеаларини кабила окини тилидан баён килади. Туркийларнинг тинчликсеварлиги жужанлар билан курашдаги бир лавда оркали тасвирланади: Жанг вактида яраланган душман - жужанни бир кабиладаги чолу кампир асраб колиб парвариш киладилар. Бу иш учун уларни шадзода Бумин авф этади дамда "бундан сунг турклар ёв конини факат жанг майдонида тукадур. Кучимизга тан бериб таслим булганларни авф этиб шафкат килурмиз. Зеро, зулмга таянган давлат дам уз эли, дам очун адлида нафрат уйготур!" дейди (Е.Каримов. "Арслонхон минораси", 24-бет). ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Х,икояда онаси асли туркийлардан булган Инал образи мавжуд булиб, у вокеалар тизимида асосий урин тутади. Иналнинг онаси жужанлар томонидан мажбуран олиб кетилган ва жужанга турмушга чикиб, фарзанд курган. Жужанлар билан уз она юртига келган Иналда ябгу Буминнинг кизи Сулувсочга мудаббат ришталари богланади. Сулувсочга Иналнинг "жужан лашкарида юзбоши булгандан оддий турк жангчиси булганим афзал", деган сузлари таъсир килиб, унинг онаси дакида "турк юртидан

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

йирокда, ётлар орасида сени асл турк углони килиб улгайтирибдур", дейди. Инал дикояда уз она ватани ва у ердаги ёрини самимий севувчи образ сифатида ишонарли тасвирланган.

"Темирчилар исёни" дикоясида кадимги туркийлар яшаган давр, табиат, атроф мудит ёзувчи томонидан бадиий тасвирланган. Гарчи кадимги манбаларда табиат манзаралари дакидаги маълумотлар оз булса-да, ёзувчи дикояда уз тасаввури асосидаги табиат тасвирини беради. Куп уринларда туркийлар дакидаги маълумотлар асар кадрамонлари тилидан дикоя килинади. Дикояда туркийларнинг утрок яшаганлиги, дунармандчилик, яъни темирчилик билан шугулланганлиги даври, илк давлатчиликни шакллантириш нишоналари каламга олинган. Адабиётшунос У.Норматов: "Тарихий дакикат бадиий асар тусини олганда, ёзувчи шахси билан тасвир объекти бир-биридан ажралади, тасвир объекти мустакил даёт кечириш имконига эга булади, дакикатнинг модиятини очиш, у дакда хилма-хил фикр мушодада юритиш, бадслашиш имкони тугилади" деб таъкидлайди У.Норматов. "Умидбахш тамойиллар", 38-бет). "Темирчилар исёни" дикояси кадимги давр туркий аждодларимиз дакида булса-да, унда ифодаланган мустакиллик гояси дамма даврлар учун адамиятли булиб колаверади. МУ^ОКАМА

Гулом Каримийнинг "Улуг муаррих" номли дикояси тарихчи Мудаммад ибн Жаъфар Наршахийга багишланган. Х,икоя Наршахийнинг арк олдида даяжон билан турганлиги билан бошланади. Тарихнависнинг "Бухоро тарихи"ни не машаккатлар билан битгани ва уни амир кандай кабул килишининг хаёлида эканлиги, даяжон сабабларини ёритади. Мудаммад Наршахий арк ичидан амир юборган отда утиб бораркан, атроф, арк ичи илгари кандай долатда булганини дозирги долати билан таккослайди.

Наршахий саройга кириб борганда олтин тахтда утирган амир Нуд ибн Насрнинг савлат тукиб утириши, зарбофт либослару, кимматбадо курол асладалар таккан аёнларнинг тасвирланиши камтарин муаррих Наршахийнинг ташки куриниши, узини тутиши уртасидаги карама каршиликни укувчи онг остида сезиб туради. Аркка келгунга кадар тасвирланган уринда Наршахийнинг "Бухоро тарихи"ни ёзиш жараёнида датто когоз ва сиёдга маблаги колмаган кунлар булгани баён этилади.

Саройда амир ва унинг аёнлари Абулфазл Суламий, Жайдонийлар Бухоро тарихи илк марта ёзилганини таъкидлаб, Наршахийни мактайдилар. Бу ерда муаррихнинг обруси ва шудратига дасадланаётган кишилардан бошка олимнинг илму маърифатига давас ва эдтиром билан бокиб турган Абуали Балъамийнинг нигодини сезади. Жайдоний Наршахийга "Бухорий нисбасини олинг" деб таклиф берганда, муаррих узини Имом Бухорий, Абу Х,афс Кабир Бухорийлар каторига куя олмаслигини айтиб рад этади. Жайдоний амир вазири булиб, унинг таклифини рад этишни сарой аёнлари "беодоблик", "дурматсизлик" деб эгриликка оладилар. Лекин амир бу нокулай вазиятни юмшатиб, "Амир Наршахий нисбали одам дам Бухоро фарзанди-ку" (Е.Каримов. "Арслонхон минораси", 36-бет) дейди ва Наршахийни мударрислик лавозимига тайинлайди. Амир унга кандай мукофот берилишини узидан сураганда муаррих асарининг хаттотлар томонидан кучиртириб беришини айтади. Шундан сунг такдирлашнинг кейинги кисми бошланиб, саройдаги анъаналарга мувофик жомда олтин тангалар келтирилиб, Наршахийнинг бошидан сочилади. Маросимнинг энг ажабтовур жидати шунда эдики, мукофотланаётган одам уларни эгилиб, датто эмаклаб йигиши керак эди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Ёзувчи бош кахрамонининг характерини очиб беришда ушбу маросимни тасвирлаши хам катта ахамият касб этади: "Мухаммад йиллар давомида вайроналардан сопол синиклари, занглаган темир пайконларни излаб топиб кайси даврга оидлигини аниклаш учун уларни чангу зангдан тозалашдан ор этмаган. Хозир эса ерга эгилиб, хатто тиззалаб, унлаб нигохлар остида тангаларни териб олишни уйлар экан, бутун вужуди музлаб, куз олди коронгилашди" (Е.Каримов. "Арслонхон минораси", 37-бет). Наршахий амирга юзланиб олтин хадяларни толиби илмларга беришларини сурайди.

Хикоядан англашиладиган ёзувчининг гоявий нияти шундаки, маънавий мероснинг бахоси тенгсиз эканлиги, уни моддий нарсалар ва олтину кумушлар билан улчаб булмаслигини уктиришдир.

"Арслонхон минораси" хикоясида корахонийлардан булган Арслонхон Мухаммад ибн Сулаймоннинг хасталик вактида хам Бухорода ободонлаштириш ва курилиш ишларини олиб боргани тасвирланади. Арслонхоннинг оёк кули фалажланиб колгач, тахтни угли Насрга топширади. Хикояда Арслонхоннинг халкпарвар, адолатпеша эканлиги хаста хоннинг халк томонидан махзун кутиб олиниши лавхаси билан далилланади. Бухорода курилган минора тунда кулаб тушгач, Арслонхон уни янгидан куришга ахд киладилар. Арслонхон уста Бакога минора тархини чиздиради. курилиш бошланишида кули базур харакатланса хам илк гиштни Арслонхон куйиб беради. Арслонхоннинг минора ва иншоотлар бунёд этишга булган эътибори унинг кизи Мохитурконга хам утган. Арслонхоннинг инсоний ва хоконлик фазилатлари унинг уста Бако билан сухбати диалоглардан хам аён булади.

Ёзувчининг "Курагон" хикоясида сохибкирон Амир Темурнинг уттиз турт ёшидаги вокеалар каламга олинади. Темур кайногаси амир Хусайнга Мовороуннахрни мугуллардан озод килиш учун лашкарларини бирлаштиришни таклиф килади. Хусайн эса Сейистонга хужум килиш кераклигини унга уктиради. Темурбек ва Хусайн Сейистонда жанг олиб боришаётганда амир Хусайн уз харамидаги аёлларни, хдтто хотинини хам ташлаб кочади, Темурбекнинг саволига кези келганда Чингизхон хам хотинларини ташлаб жонини куткарганини айтади. Темурбек сейистонликларга карши курашда ахли харам ва бошка аёлларни куткарар экан оёгига ук санчилиб, яраланади. Китобхон вокеаларни тушуниши учун ёзувчи булиб утаётган вокеаларга кадар нималар руй берганини бир неча жумлада хикоя килиб беради.

^айногаси булса хам Хусайн Темурбекка бир неча суикасдлар уюштиради, Темурбек Хусайнннинг Мовороуннахрни бирлаштиришга бош кушмаслигини куриб уни Балхда маглуб этади. Одатга кура енгган амир маглуб булган ракибининг ахли аёлини узиники килиб оларди. Бирок, асли Темурбек севган Сароймулкхоним такдир такозоси билан Хусайнга умр йулдоши булган эди. Бу уринда "оркага кайтиш" усули оркали Хусайн ва Сароймулкхонимнинг туйлари кечасида Темурбекнинг изтиробларини ички монолог оркали тасвирланади. Утмишдаги изтироблари ортда колиб, Сароймулкхоним Темурбек измида булса-да, у маликанинг узини эмас, калбини буйсундиришни истарди.

Темурбекнинг Сароймулкхонимга совга килган ок утовга кириб келишидан то хикоя сунггигача кахрамонларнинг диалогларидан ташкил топган булиб, укувчи куз олдига пьесага хос холат келади. Чунки адабиётшунос олим ДДуронов таъкидлаганидек, хикояда очерклилик ва новеллистиклик хусусиятлари аввало узаро фаркланса, кейинчалик бир

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бирини тулдириши, бойитиши кузатилади (ДДуронов. "Чулпон насри поэтикаси", 41-бет). Бундай коришиклик, яъни синтезлашиш Е.Каримий дикояларига дам хосдир.

Х,икояда Амир Темурнинг "курагон" унвонига эришиш учунгина эмас, балки унинг адолат, халкпарварлик ва инсонийлик жидатидан килган даракатлари, дар бир инсонга хос булган мудаббат кечинмаларига эга шахс тимсолида тасвирланади. Темурбек ва Сароймулкхонимнинг судбатлари оркали уларнинг Мовороуннадрни обод, фаровон, халкини бахтиёр килиш борасидаги орзу умид, максадлари муштарак эканлиги аён булади. Х,икоя гуё тугалланмагандек тасаввур уйготади, бирок Сароймулкхонимнинг Амир Темурни Афросиёбга менгзаш мумкинлиги, Туронни Афросиёб давридаги мавкеини тиклаши дакидаги утли сузлари укувчида тарих вокелигига ишончи ва кизикишини уйготади.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, истиклол даврида тарихий дикоялар кам яратилган булса да, бу йуналишга сон ва сифат жидатидан муносиб дисса кушган Гулом Каримий дикоялари алодида адамиятга эга. Унинг тарихий дикояларида энг кам мурожаат килинган кадимги давр туркийлар даёти, шунингдек, урта асрлар тарихий вокеалари каламга олинган. Бу тур дикояларда утмиш вокелиги реал тасвирланиб, ундаги гоялар дамма замонлар учун алокадор эканлиги китобхон томонидан тушунилади. Шу боис тарихий дикоялар утмиш дакида маълумот берибгина колмай, бугунги замондошларимизга тарихимизни бадиий идрок этишида, бадиий-эстетик оламининг шаклланишида дам муайян вазифа бажаради.

REFERENCES

1. Йулдошев Ёник суз. - Т.: Янги аср авлоди, 2006.

2. Каримий F. Арслонхон минораси. - Т.: Узбекистон, 2012.

3. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. - Т.: Маънавият, 2000.

4. ^уронов Д. Чулпон насри поэтикаси. - Т.: Шарк, 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.