Научная статья на тему 'МАКТАБДА ГЕРМЕНЕВТИК МЕЗОНЛАР БИЛАН ЛИНГВОПОЭТИКА САНЪАТИНИ ЎРГАНИШ'

МАКТАБДА ГЕРМЕНЕВТИК МЕЗОНЛАР БИЛАН ЛИНГВОПОЭТИКА САНЪАТИНИ ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

53
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сўз санъати / миллий тил / индукция / дедукция / индивидуализм / ғоя / ѐлқин / оммавийлик / бадиий ижод. / art of the word / the national language / induction / deduction / individualism / the idea / yalkin / publicity / poetry.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Мусажан Сабирович Таджибаев

Мақолада мактабда поэтик тилнинг санъат яратиш имкониятлари герменевтик мезонларда ўрганиш усуллари тадқиқ қилинган ҳамда бу борада ижтимоий-сиѐсий фактор мезонлари таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY OF LINGVOPOETIC ART WITH HERMENEUTIC PARAMETROS IN SCHOOL

The article analyzes to Study of lingvopoetic art with Hermeneutic parametros the principles of social and political factors in the creation of art poetic language in school.

Текст научной работы на тему «МАКТАБДА ГЕРМЕНЕВТИК МЕЗОНЛАР БИЛАН ЛИНГВОПОЭТИКА САНЪАТИНИ ЎРГАНИШ»

МАКТАБДА ГЕРМЕНЕВТИК МЕЗОНЛАР БИЛАН ЛИНГВОПОЭТИКА САНЪАТИНИ УРГАНИШ

Мусажан Сабирович Таджибаев

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

musaj ants@gmail .ru

Аннотация: Маколада мактабда поэтик тилнинг санъат яратиш имкониятлари герменевтик мезонларда урганиш усуллари тадкик килинган хдмда бу борада ижгимоий-сиёсий фактор мезонлари тахлил килинади.

Калит сузлар: суз санъати, миллий тил, индукция, дедукция, индивидуализм, гоя, ёлкин, оммавийлик, бадиий ижод.

STUDY OF LINGVOPOETIC ART WITH HERMENEUTIC PARAMETROS IN SCHOOL

Abstract: The article analyzes to Study of lingvopoetic art with Hermeneutic parametros the principles of social and political factors in the creation of art poetic language in school.

Keywords: art of the word, the national language, induction, deduction, individualism, the idea, yalkin, publicity, poetry.

ИЗУЧЕНИЕ ИССКУСТВО ЛИНГВОПОЭТИКИ ПО ГЕРМЕНЕТИЧЕСКИМ ПАРАМЕТРАМ В ШКОЛЕ

Аннотация: В статье анализируется принципы изучение исскуство лингвопоэтики по герменетическим параметрам в школе и социально-политические факторы при создании искусство поэтическим языком.

Ключевые слова: искусство слова, национальный язык, индукция, дедукция, индивидуализм, идея, ялкин, публичность, поэтическое творчество.

Санъат инсон хаётининг мазмуни. Санъатсиз хдёт вахшийлик, деган гап аксиома. Бирок санъатни эгаллаш, уни эшитиш, куриш ва хис килиш хамда ундан завкланиш баробарида уни тушуниш, уни тулаконли узлаштириш муаммоси ётади. Санъатнинг замирида оддий инсоний маданият туради. Маданият эса, инсонлар ва халклараро толерантликнинг таянч

нуктаси. Санъатни тушуниш борасида инсон хиссиётнинг олий шакли-суз воситасидаги ёлкиндан фойдаланади.

Бадиий адабиёт эса, суз санъатидир. Суз тил демакдир. Тил эса турли шаклларда реаллашади:

* инсон тили,

* хайвон тили,

* усимликлар тили.

Тилнинг бу шакллари ундан фойдаланувчилардаги ижтимоий мухитга муносабат воситасида вариантлашади.

Бу уринда биз ижтимоий - сиёсий алока воситаси хисобланган инсон тили хусусида фикр юритар эканмиз, тилнинг этник-географик категорияларини хам фаркланишимиз даркор:

* миллий тил,

* давлат тили, *халкаро тил.

Миллий тилнинг узи хам турли шаклларда намоён булади:

* умумхалк тили, *адабий тил,

* расмий тил,

*илмий - публицистик тил, *китобий тил,

* сузлашув тили, *куча тили, *махаллий тил,

*турли табака ва гурухлар тили, *бадиий тил.

Кулланиши кулами холатига мувофик: *кулланиш доираси чегараланган тил, *кулланиш доираси чегараланмаган тил.

Тилнинг бу каби классификациялари серкирра ва улар орасидаги булиниш хозирда хам давом этмокда. Бирок, биз бу уринда тилнинг хар кандай шаклларини умумлаштира оладиган шакли хакида фикр юритмокчимиз: бу тил - бадиий тил, бадиий адабиёт тилидир.

Бадиий адабиёт тили умумлаштирувчи характерга эга, чунки бадиий асар мавзу доирасида вокелик ва персонажларнинг реал инъикоси жараёнида ижтимоий хаётнинг хар кандай сохасига дахлдор була олади. "Ёзма адабиёт уз тараккиётида сон-саноксиз авлодларнинг коллектив ижоди булган

фольклордан доноликни, образ яратиш сохасида тупланган тажрибаларни, тил бойлигини ва хаёл уфкларининг кенглигини урганди".1

Вахоланки, бадиий асар муаллиф шахси ва образли лисоний масштаб воситасида тилнинг хар кандай ифода услубига бевосита мурожаат килиши мумкин. Илмий, расмий, китобий, оммавий, диалектал, чегараланган ва чегараланмаган тил унинг ифода аспектлари ичида булади. Шу боис бадиий адабиёт тили - бадиий тил, бадиий адабиётнинг узи каби оммавий характерга эга. Айнан мана шу оммавийлик бадиий адабиёт герменевтикасини ижтимоий ходисага айлантиради (Биз бадиий ижоднинг оммавий характери хакида куйида тухталамиз).

Бадиий асар матни герменевтик тахлили жараёнида бадиий адабиётнинг энг мухим атрибутларидан бири унинг бадиийлигини, аникроги, бадиийликнинг инсон тафаккуридаги фалсафий-эстетик фантазияга муносабатини назарда тутиш лозим. Бу уринда бадиийлик "узига хослик", "истиснолик", "ишланганлик", "сайцалланганлик", "меъёрланганлш" маъноларига якин ва айнан шу ходиса санъат мавжудлик белгисининг энг биринчи талаби. Бу маънолар бадиий адабиёт намунасининг шакли ва гояси бинобарида юзага чикади. Шакл ва гоя эса мантик - билишнинг узига хос кирралари. Билиш - тафаккур фаолияти, тафаккурнинг бу фаолияти эса, тилда намоён булади. Бадиийлик бадиий адабиётда сузда намоён буладиган алохида хусусият сифатида унинг тили хам демакдир: бадиийлик бу -бадиий тил.

Бадиий адабиётнинг яна бир мухим хусусияти - унинг индивидуал ижод намунаси эканлиги. Бадиий адабиётда энг мухим ходиса - индивидуализм -ижодкорнинг уз гояси, унинг уз асари оркали инсониятга айтмокчи булган сузи, гапидир. Гап, суз - тил бадиий асар намунасининг борлиги, унинг мавжудлик холатидир. Бу тамойил ижоднинг, асарнинг барча мавжудлик категорияларини камраб олади. Оламнинг мавжудлиги FOя экан, FOя суз билан ифодаланар, суз эса, тилнинг намоён булиш шакли экан, онг, FOя -тил, суз эса, нуткдир. Бадиий асар эса, бадиий нуткнинг реаллик касб этган варианти.

Тил, умумхалк тили онгнинг мавжудлик холати. Х,ар бир инсон уз онгини тил оркали реаллаштиради. Тил - бу уринда онгнинг реаллик калити. Нутк эса, тилнинг ёзма, огзаки, ички туйгуда реаллашган шакли. Суз эса, нуткнинг, амалдаги тилнинг товушда либосга эга булган куриниши.

1 Адабиёт назарияси. 2 жилдлик. 2-жилд.-Т.: Фан. 1979. 45-бет.

Буларнинг хаммаси умумхалк тилида умумий, айрим ижодкорда хусусий, индивидуал куринишга эга. Индивидуал ижод индивидуал тилни, аникроги тилнинг янги воситаларини талаб килади. Индивидуал тил - ижодкорлик.

Бадиий асарда ижодкор икки шаклда намоён булади: янги гоя ижодкори ёки мавжуд гоянинг янги шакли ижодкори сифатида. Биринчисида у дахоликка даъвогар, иккинчисида мавжуд дахоликнинг давомчиси. Бадиий ижод дахолари ёки унинг давомчилари уз гоялари билан хали башарият тасаввури уфклари илгамаган кирраларни кашф этишга интиладилар.

Борликни билиш - англаниш меъёри хозирги мутафаккирларнинг тадкикотларига кура 36 даражани ташкил этади. Ердаги мавжудот шундан бор - йуги 3 даражасини истифода эта олади. 0 дан 1 гача усимлик, 1 дан 2 гача х,айвонот, 2 дан 3 гача инсоният. Албатта, буларнинг узи хам чексиз ички булинишларга эга. Шу боис бу шаклдаги классификация жуда нисбий характерга эга булиб, факат материалистик таълимот нуктаи назардан талабга жавоб бера олади. Вахоланки, уфология илмида борликнинг мавжудлик холатини узаро тортишув, мувозанат натижаси билан белгилайдилар. Бутун олам мувозанати илмда гравитация деб номланган. Гравитация борлик бирлигининг энг мухим холатики, усиз борликнинг мавжудлик инъикоси хакида гап булиши мумкин хам эмас. Кол аверса, гравитация хар бир мавжуд нуктанинг борликда уз урни ва ахамияти борлигининг зарурий шарти хисобланади. Бинобарин, уша нуктани истисно килиш борликда мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Мувозанатнинг бузилиши эса, борликнинг халокати демакдир. Герменевтика жамиятдаги гравитациянинг мавжудлик холатини урганишга каратилган фан. У борликнинг (Ер сайёрасида) мавжуд хар бир вокеа-ходисасининг урни ва ролини меъёрлаштиришга каратилган таълимот. Герменевтиканинг предмети ва таълимоти бу-тушуниш назарияси, яъни олам ва одам борлиги ва бирлигини тушуниш муаммоси. Тушуниш бу-геометрик фикрлаш демакдир. Вахоланки, Аллох томонидан яратилган хар бир нарса ва мавжудотнинг урни ва ахамияти борлигини тушуниш, унинг мавжудлиги билан келишиш, узаро нифок, айникса, интикомга урин йуклигини тушуниш ва атрофдагиларга шу тушунилган гояни етказиш хакидаги таълимот. Бу борада Урта асрларда тасаввуф таълимоти катор эътиборга молик гояларни илгари сурган.

Бадиий адабиёт, бинобарин, конкрет бадиий асар бадиий гоя, бадиий тафаккур сояси эканлигини хисобга олган холда гоянинг реал шаклини истисно килиб, биз бу каби булинишларни бадиий гоя мавжудлигининг факат бир шакли билан боглик эканлигини эътироф киламиз. Санъат ёки

бадиий адабиёт борликнинг образли инъикоси булганлиги боис бундай реалистик моддий жараёнларни гояга айлантиради хамда уларнинг мавжудлик холатини образларда инсон табиатига мутаносиб тасвирлайди. Бундай тасвир индивидуал ижодкорнинг уз менталитети ва дунёкараши хамда худо берган таланти бинобарида ижодга, борликнинг оригинал куринишига айланади. Бадиий адабиётда бу каби ходисалар сузнинг лексик-семантик ёки стилистик имкониятлари ичида ётади. Герменевтика санъатнинг образли инъикосини инсоният борлиги ижтимоий гравитациянинг конуний куринишларини яратишга каратилган таълимот сифатида санъат воситасида борлик ходисаларининг образли изохини унинг барча конун-коидалари доирасида тушуниш, тушунтириш хамда уни хис килиш методларини яратади.

Ижод индивидуаллиги бадиий гоя индивидуаллигининг асосида ётади. Борликнинг изохи бехад, бирок бу хол ундаги тинимсиз оригиналликнинг энг одми холати холос. Олам ходисаларининг ичида абадийликка факат гоягина дахлдор. Х,ар кандай материаллик эфемерликка махкум. Х,ар кандай эфемер ходисалар уртасида кандайдир умумий богланиш - дедукция кузатилади.

Дедукция бизни силлогизмга етаклайди. Инсон тафаккурининг энг заиф жойи унинг мана шу силлогизмлар - инкорни инкор ёки сабаб-натижалар домида колганлигидадир. Шу хол материализм, шу хол реализм.

Ижоднинг индивидуаллиги куп холларда айнан шу кобикни ёриб чикишга интилган дахолар фаолиятининг тулкинидир. Соя моддий холат, тулкин эса, ички туйгу, шаклсиз фаросатга буйсунмас ёлкин. Ёлкин категорияси табиат ва жамият конунларини тушуниш борасида инсон менталитетининг мавжудлик холати. Инсон нималар биландир тарих ва келажакни хозирги холатга боглай олиши, улардаги вокеа-ходисаларни ёдда саклаши, тасаввур килиш ва кайта ишлаши, энг мухими улардан узига хос хулоса, тушунчалар ярата олиши лозим. Унга бундай имкониятни такдим кила оладиган ходиса ёлкин булиб, инсоният унинг воситасида борлик ва жамият мавжудлик категориялари устидан уз тушунчаларини ярата олади. ^ар кандай ёлкин инсонда аввало тасаввур оркали гавдаланади. Тасаввур эса, образлар билан ишлайди. Айнан шу ходиса санъатни борликнинг мавжудлигини тушунишнинг энг мухим шарти сифатида тасдиклайди.

Мутафаккирларнинг тафаккур ёлкинлари нуткка айланганда, умуминсоний борлик касб этганда тафаккур дурдоналари булаоладилар. Х,ар бир тафаккур дурдонасининг мантикка эгалиги унинг силлогизм натижаси

эканлигини тан олиш демакдир. Агар гоя инсон тафаккури доирасига сигмаса, у янгилик, ижод. Х,ар бир инсон индивидуал дунё, унинг борлиги узига хос замин, унинг уз урмонлари, мамлакатлари, миллат-халклари, уммон-тоглари куйингки, Ер сайёрасидаги барча мавжудликлар инсонда унинг менталитетига мувофик у ёки бу даражада мавжуд. Бас, шундай экан, хар бир инсон узига хос дунё. Шу дунёнинг адабиётдаги инъикоси ижод демакдир.

Герменевтик индивидуализм асар яшаш тарзининг энг мухим шарти. Борликни индивидуал кашф этган ёки билишнинг, тафаккурнинг индивидуал холатини кашф этган асаргина унинг муаллифига шухрат келтиради, кейинги авлод учун классик намуна сифатида яшайди. Шухрат -машхурлик, машхурлик - таникли булмок. Таникли инсон - мавжуд материал, реал кобикни, гоя - тафаккур ёлкини билан ёриб чиккан одам. Бундай бахт талантларга, салохиятлиларгагина насиб килади. Талант ва салохият эгалари дахолар, дахолар эса ижодкорлардир. Ижодкор ягона, индивидуал куринишга эга. Гоя - индивидуал тафаккур ёлкини. Оммада гоя факат материаллашади, реалликнинг кулига айланади, ижодийликни йукотади. Шу боис ижод - гоя - тафаккур олий заминий куринишдир.

Заминнинг олий куриниши унинг узидан йироклашади. Тугарак жахонда хамма геометрик томон само, фазо - космос. Шу боис заминдан узоклашган, кутарилган тафаккур, у кайси томонга каратилган булмасин самовий хисобланади.

Индивидуал тафаккур ёлкини самовий, самовийлик - оригиналлик, оригиналлик - янгилик, янгилик - бетакрорлик, бетакрорлик - ижодийлик. Ижодийлик билан индивидуаллик бу тизимда бирлашмокда.

Юкорида куриб утилганидек, хар кандай индивидуаллик хозирча ижтимоий тафаккур билан боглик, чунки унинг маъно - мохияти жамият томонидан англаниши керак. Агар жамият ундаги индивидуализмни англай олмаса, бундай индивидуализм сохиби аклдан ташкари хисобланади, жамият уни кабул килмайди. Индивидуаллик, ижодийлик факат тилнинг узига хос шакли билангина жамиятга тушунарли булади. Биз бу ерда тафаккурни, онгни борликнинг реаллик калити деб хисобланган холда фикр юритмокдамиз. Бирок, таъкидлаш лозимки, реализм ижодийликка тускинлик килади. Индивидуализмни ижодийлик ва хиссиёт билан боглаш романтизм методи талабалардан бири (Англия XIX аср романтизми). Х,иссиёт аклни, мантикни, рационализмни инкор килади. Борлик вокеа - ходисаларини акл -идрок (хисоб-китоб) йули билан эмас, балки эхтирос, хиссиёт, калб даъвати,

юрак туйгуси билан бошкаришни таргиб килади. Бу уринда юрак, калб, кунгил онг, аклга карши куйилади. Бу категориялар тасаввурда намоён булади, бинобарин, тасаввур борликнинг мавжудлик холати сифатида кайд килинади. Тасаввурда борликнинг хар кандай куриниши муаллиф хохиш-истаги босими остида кайта ишланиши мумкин. Ижоднинг мавжудлиги талантли шахсларда инсониятга борликнинг оригинал куринишларини хис килиш, тасаввурга киритиш имкониятни беради. Айнан шу ходиса Белинскийга "Шекспир асарлари инсониятнинг аклан бир-икки погона юкори кутарилишига восита булган", деб тан олиши учун асос була олади.

Бадиий тилнинг асар гоясига мувофик шаклланиши методикаси жараёни юкоридаги талаблар асосида намоён булади. Бадиий тил реаллиги куп холларда герменевтика воситасида шаклланаётган гояни кандай лингвистик ва лингвопоэтик воситалар билан яратилишининг таъминланишини кузатишдан иборат. Сузларнинг маъно хоссалари, асар архитектоникасига мувофик равишда хох алохида, хох куршов холатида булсин ижодкорнинг рухий, ботиний калбий ёки онгли, акл - фаросат фаолиятига буйсуниши даркор. Бу хол асар жанрига мувофик турли даражада булади: шеъриятда кичик ва киска куламда, эпосда кенг ва батафсил, драмада кенг, бирок даврий жихатдан оз муддат ичида тезлик билан юз берадиган вокеалар тизимида. Аристотель силлогизм назариясида индуктив ва дедуктив методлар борликда бутун ва кисмларнинг узаро гравитациясини яратар экан жамиятда хам бир инсон: у хох катта ёки аклли, кучли, хох кичик ёки аклан, жисмонан заиф булса хам уз урнига эга булиши лозимлиги хакида айтган эди. Бадиий адабиёт бундай одамлар уртасида юзага келиши мумкин булган вокеа-ходисаларни уша давр ижтимоий психологиясидан келиб чикиб ижод килади. Инсонпарварлик шахснинг хар бир мавжудлик холатини унинг шахсий менталитетидан келиб чикккан холда тугри тушунишни, унга адекват муносабатда булишни талаб килади.

Асарда ижодкор айтмокчи булган гоя сузларнинг уз ва хаттоки кучма маънолари хосиласи булмаслиги хам мумкин. Ижодкор яратган гоя афористик шаклда бутун асар заминида мужассам килинади. Асар гоясини укувчи - китобхон унинг сюжетидан, образлар ва вокеалар динамикаси, уларнинг психологияси харакатидан излаши лозим. Купинча муаллиф узи айтмокчи булган гап бошка ёкда колиб, умуман бошка мазмун, сюжет, хатто гояни хам яратиши мумкин. Бу хам, албатта, асар сюжети, кахрамонлар психологияси, вокеалар ривожининг муаллифга богланмаган холдаги тараккиётига боглик. Бу тасодифийлик онг махсули идрок билан

белгиланади. Гоя хар доим ва хар кандай холатда бир умумий кобикка эга. У асарнинг куламида бошдан охиригача вокеа - ходиса, харакат, суз, образ, бадиий - тасвирий воситаларнинг умумий ёки хусусий инъикосларида ёлкин воситасида сезилиб туради. Ижодкор гояни лингвистик воситалар семантикаси жараёнида эмас, балки ёлкин билан етказади укувчига. Ёлкин бизнинг назаримизда шундай универсал психологик ходисаки, унда нафакат инсоният жамияти ёки менталитетига боглик ходисалар, балки умумборлик вокеа-ходисаларнинг хам тасавввурий акси намоён булади. Бу ходиса энг аввало хар инсоннинг шахсий фазилатлари борасида, у дунёга келган ва яшаб турган ижтимоий мухитнинг менталитети билан хам боглик. Биз хеч качон бир шароитдаги одамдан у шахсий тасаввурига сигдира олиши мумкин булганидан ортикрок нарса талаб кила олмаймиз. Чунки у шундай яралган ва факат уз мухитида муносиб борлик. Бирок бундай митти оламлар узаро бирлашиб, яхлит жамиятнинг борлигини ташкил килар эканлар хамда макон ва замонда мавжуд эканлар улар уз мавжудлиги доирасида борлик ва инсониятнинг маълум (уз имкониятидан келиб чикиб) билим ва гоялар запасини истифода этадилар хамда хар бир вокеа-ходисага шу позициядан туриб шахсий муносабатини яратадилар. Бундай психологик жараён хозирда нафакат инсонларда исботланган, балки хайвон ва усимларга хам хос эканлиги аникланган.

Борликдаги хар бир мавжудлик митти олам экан, унинг мавжудлиги мана шундай ёлкинни истифода килиш оркали борлик конуниятлари ва вокеликни бевосита иштирокчисига айланиши учун имкон яратади. Демак борлик, унинг мавжудлик конуниятлари реал ва абадий вокелик экан, уларнинг ёлкини хам абадий, шунингдек, уларнинг инсон психологиясида менталитетига муносиб акс этиши хам реал вокелик. Санъатнинг оммавийлиги шартида энг мухим нукта мана шу. Энди мана шу уринда асар гоясини шакллантиришда хисобга олиниши зарур булган бадиий адабиётнинг мухим хусусияти - оммавийликка тухталиб утиш зарур.

Оммавийлик - бадиий асар мавжудлик функциясининг, унинг герменевтик шароитда шаклланишининг мухим шарти. Бадиий асар факат кенг омма тамонидан кабул килингандагина адабиёт, санъат намунаси була олади. Омма - халк асарни уч мухим хусусиятга таянган холда кабул килади: биринчисида бадиийлиги учун, узининг эстетик эхтиёжини кондириш максадида, иккинчисида алохида дахо тамонидан яратилган индивидуал ижод намунаси сифатида ва нихоят, унинг янги, инсон учун номаълум булган, унга янги дунё сирларини очадиган бадиий гоя ташиганлиги учун. Бу

уринда бадиийлик ва ижодийлик худди ягона денгизга бирлашган дарёлар каби бир манзил ва гояда-оммавийликда бирлашадилар.

Бу уч хусусият оммага бадиий асарни реаллаштирган нуткнинг мавжудлик холати - суз оркали етиб боради. Суз ва унинг маъно хусусиятлари бадиий асар умумий гоясининг реаллиги калити сифатида онг билан англаниб, тилга айланади. Бадиий асар гоясининг лисоний - тил хусусияти айнан шу шаклда намоён булади.

Оммавийлик бадиий асар гояси тилидан ташкари, унинг ифода - шакл тилига хам боглик. Асарнинг эстетик эхтиёжга мувофиклашуви айникса, шеърий асарларда янги лингвопоэтик материал яратишни ёки мавжуд материални янги архитектоникада - шакл ва маънода истифода этишни талаб килади. Омма ижодкордан янги асар, бинобарин, янги суз кутади. Бу уринда янги суз жумласидаги "суз" калимаси "гоя" маъносини англатади. Хрзирги вактда "суз" калимасининг бошка маънолари хам шаклланмокда. Унинг "китоб", "бадиий асар" "таълимот" маъноларидан ташкари матбуотда "спортда галаба", "устунлик", сиёсатда "катъийлик", "ваъдага вафо килиш", ижтимоий хаётда "менлик" каби маъноларда кулланмокда.(Бу борада яна юкорида айтилган бой ва камбагал сузлар гурухига эътибор беринг). Инсон мавжудлиги борликни тушуниш, тушунтириш оркали намоён булар экан, инсон уни суз билан тушунтиради, талкин ва такрир килади. Демак, борлик асосида суз ётади. Бутун борликни битта ягона "суз" билан изохлаш мумкин.

Бу хол оммавий холатда бадиий асар гоясининг мавжудлик шакли суз -тил билан боглик эканлигини исботламокда. Дунёнинг асосида гоя - суз ётади. ^ар кандай харакат, холат - реаллик, реаллик эса, гояга эга, гоя эса суз билан реаллашади, яъни оммалашади. Суз хар кандай харакат ва холатнинг реаллашган кобигидир. Харакат ва холатнинг, вокеа-ходисаларнинг ранг-баранглиги инсоният лугавий имкониятлари ичида ётади. Инсоният онги фахмламаган вокеа - ходиса онг ходисасидан ташкари хисобланади, яъни узининг моддий кобиги - сузга айланмайди. Демак, у тил ходисаси эмас. Бадиий ижод хаёт ранг - баранглигини кашф этиш жараёнида куп холларда айнан мана шу англанмаган ходисаларни номлайди, яратади, инсониятга такдим килади. Табиатдаги индуктивлик, яъни марказга интилиш, куп вокеа - ходисаларни умумлаштиришнинг энг мухим ролини таъкидлайди, яъни уларни сузда - тилда реаллаштиради, умумлаштиради.

Оммавийлик суз - тилнинг мана шу хусусияти билан боглик. Айтилган гоя суз - тил - оммавийлик. Чунки бадиий асар шу шаклда инсоният оммасига етиб боради. Утган асарнинг бошларида европалик олимлар

товушларнинг хам худди нур каби рангоранг белгилари бор эканлигини исботлашди. Вахоланки борликнинг пайдо булиши асосида нур ётади. Нур эса, турли рангларда зохир булади. Демак, товуш рангли экан, товуш асосида яралган суз, оханг, уларнинг негизи ва хосиласида ётган гоя хам рангли булиши керак. Бадиий ёлкин кучи ва кудрати мана шундай ранглар спектрининг даражаси билан белгиланади.

Бадиий тилнинг бадиий адабиёт специфик хусусиятларига муносабати юзасидан олиб борилган кискача тахлил шуни курсатадики, бадиий асар шахс ижодийлиги ва асарда акс этган маълум гоянинг омма онгидаги ёлкинидан иборатдир.

Ёлкин индивидуал инсонда хиссиёт ва жамиятда тил - суз воситасида реаллашади. Ёлкиннинг реаллик кобиги адекват равишда хис ва тилдир. Бадиий матннинг герменевтик шароитда ёлкини унинг тил оркали узлаштирилишига асосланади. Бадиий асар муваффакияти у яратган ёлкиннинг рангоранг товланиши ва ёлкин ранглари спектрининг оригиналлиги билан боглик. Халкнинг асрлар мобайнида туплаган бой хаётий тажрибаси киска матнларга-маколларга, бадиий асарда умумий гояни шакллантира оладиган афоризмларга айланади ва келажак авлодга мерос килиб колдирилади. Маколлар халкнинг дунёкараши, миллий маънавиятини белгиловчи мезонлардан бири хисобланади. Маколларда инсон турмуш тарзи, орзу интилишлари унинг хаётий тажрибасига киёсан акс этади, шу боис макол рационал ёки сентиментал билишдан кура купрок бадиий тилнинг эмпирик фаолияти самараси сифатида бахоланади.

Бадиий тилнинг мукаммал, теран, жозибадор ва нафис булиши бадиий асар муваффакиятининг энг мухим гарови. Инсоният бадиий асарни мана шу хусусият гарови воситасида кабул килади, узлаштиради, оммавийлаштиради.

Бадиий адабиёт-бадиий асар бадиий тилда акс этган поэтик образли борлик сифатида олам хакидаги индивидуал инсон тасаввурини герменевтикада ёлкин воситасида оммалаштириш демакдир. Жамиятнинг хар бир вакили уз менталитети ва худо берган имкониятларидан келиб чикиб, асар воситасида табиат ва жамиятдаги муносабатларни такдим килинган образларда куради, эшитади, хис килади хамда улардан хулоса, тушунчалар яратади. Охир-окибат узининг рухий-психологик дунёсини кайта яратиш бинобарида жамиятнинг тулаконли аъзоси булишга интилади. Катарсис-бадиий адабиётда ижтимоий тушунишнинг калити сифатида мана шундай тарбиявий ахамиятга эга.

REFERENCES

1. Тисельтон Э. Герменевтика. - Черкасси: 2008.

2. Жахон адиблари адабиёт хавдда.-Т.: Маънавият. 2010.

3. Михайлов А.А. Современная философская герменевтика. -Минск: 1984.

4. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. -Москва: 1986.

5. Шпет Г.Г. Герменевтика и ее проблемы // Контекст. Литературно-теоретические исследования.-Москва: 1989-1992.

6. Султонов И. Адабиёт назарияси. -Тошкент: 1982.

7. Маллаев Н. Узбек адабиёти тарихи. -Тошкент: 1968.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.