Научная статья на тему 'ЖАДИД ДРАМАТУРГИЯСИДА БАРКАМОЛ ШАХС ВА ИДЕАЛ ЖАМИЯТ ТАЛҚИНИ'

ЖАДИД ДРАМАТУРГИЯСИДА БАРКАМОЛ ШАХС ВА ИДЕАЛ ЖАМИЯТ ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

167
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жадид / драматургия / жамият / баркамол шахс / маориф / jadid / dramaturgy / society / harmonious personality / education

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Адиба Раҳматовна Давлатова, Махлиё Шерали Қизи Ахмадалиева

Мақолада жадид драматургиясида баркамол шахс ва идеал жамият талқини масаласи қисқача кўриб чиқилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERPRETATION OF A PERFECT PERSON AND IDEAL SOCIETY IN JADID DRAMATURGY

The article briefly discusses the issue of interpretation of a harmoniously developed person and ideal society in modern drama.

Текст научной работы на тему «ЖАДИД ДРАМАТУРГИЯСИДА БАРКАМОЛ ШАХС ВА ИДЕАЛ ЖАМИЯТ ТАЛҚИНИ»

ЖАДИД ДРАМАТУРГИЯСИДА БАРКАМОЛ ШАХС ВА ИДЕАЛ

ЖАМИЯТ ТАЛЛИНН

Адиба Ра^матовна Давлатова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

Махлиё Шерали кизи Ахмадалиева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти магистранти

АННОТАЦИЯ

Маколада жадид драматургиясида баркамол шахс ва идеал жамият талкини масаласи кискача куриб чикилади.

Калит сузлар: жадид, драматургия, жамият, баркамол шахс, маориф.

INTERPRETATION OF A PERFECT PERSON AND IDEAL SOCIETY IN

JADID DRAMATURGY

Adiba Rakhmatovna Davlatova

Associate Professor of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

Mahliyo Sherali kizi Ahmadalieva

Master of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The article briefly discusses the issue of interpretation of a harmoniously developed person and ideal society in modern drama.

Keywords: jadid, dramaturgy, society, harmonious personality, education.

КИРИШ

Маориф сохдсидаги ислохртлар ва махаллий нашрларнинг вужудга келишида умумтуркий халклар билан фаол аралашув самарали таъсир курсатгани сингари драматургиянинг шаклланишида хам шу каби омиллар мухдм асос булиб хизмат килди. Театрнинг миллий онгга таъсирини яхши англаган зиёлилар уни "ибрат ойнаси" деб атадилар. «^ачонки миллий маданиятимизнинг узвий кисми булган театр санъати хусусида суз борар экан,

буюк маърифатпарвар Махмудхужа Бехбудийнинг «Театр - бу ибратхонадир», деб айтган фикрини эслаш уринлидир». [1]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Театрни тараккий килмокнинг биринчи сабаби экани тугрисида Бехбудий ("Тиётр надур?"), Авлоний ("Тиётр хусусида мунозара"), Тавалло ("Театр хакинда", "Театрга махсус") каби жадид зиёлилари катор макола ва асарлар эълон килди. "Миллатни маърифат нури билан уйготиб, озодлик ва тараккиёт тантанасини орзулаган жадид зиёлилар маслак йулидаги буюк амаллардан бири театр, деб тушундилар ва шу йулда саъй-харакат бошлаб, киска бир муддатда гоят шоён самараларга етишдилар" [2] Бир томондан, кардош халклар театр труппаларининг улкамиз буйлаб гастрол сафарлари, иккинчидан, етилган тарихий шароит туфайли улкамизда театр ва драматургия шаклланди. «Жадид зиёлилари орасида театру асарларини яратиш ва уни сахнага куйиш харакати озарбайжон, татар театру труппалари ва театру асарларининг Туркистонга 1910-1912 йилларда кириб келиши билан айникса кучайди». [3] Энди миллий театрни йулга куйиш, миллат рухини, онгини устириш учун маиший турмушдан олиб ёзилган драматик асарлар лозим эди. Дастлабки драматик асарларда хам маърифат ва жахолат, илм ва илмсизлик масаласидан бахс килинди. Матбуот сахифаларида кутарилган ижтимоий иллатлар, жахолат мавзуси драмаларда хам каламга олинди. Илк узбек жадид драмаси сифатида эътироф этилган "Падаркуш" асаридаги илм таргиби Бехбудий публицистикасида хам параллел равишда каламга олинди. Улар орасида "Аъмолимиз ёинки муродимиз" ма коласи алохида ахамиятга эга. Муаллиф кеча-кундуз мехнат ва машаккатнинг боиси келажакни таъминламок экани, бунинг учун тинимсиз харакат лозимлигини уктиради. Лекин бу йулдаги саъй-гайрат кайси максадга хизмат килмокда? Йигирма йиллаб захмат чекиб топилган мол-давлат уч кунлик туй учун сарф килинаётгани адолатданми? Карз олиб халкка ош бериш эвазига умрбод карздорлик тамгасини елкасига осиб яшаш кайси соглом жамиятга хос? Исроф этилаётган акчалар миллат болаларига, янаям аникрок айтганда, "замонавий кишилар"ни етиштирмокка берилса булмасми? Бу каби саволлар жамият ривожига тусик булаётган иллатларга муолажа излаётган миллатпарвар адиб изтиробларининг хосиласи эди. "Падаркуш" драмасида Бехбудийнинг бу карашлари Зиёли нуткида акс этган. Асарда Зиёли бойни дунё узгаришларидан огох этиб, "Олими замоний булмок учун болаларни,

аввало, мусулмоний хат ва саводини чикариб, зарурияти диния ва уз миллатимиз тилини билатургондан сунгра хукуматимизни(нг) низомли мактабларига бермок керакдур...Петербург, Масков дорилфунунларига юбориб, доктурлик, закунчилик, инженерлик, судялик, илми санъат, илми иктисод, илми хикмат, муаллимлик ва бошка илмларни укитмок лозимдир", -деса, муаллиф юкорида номи келтирилган маколасида эса "талабаларни Макка, Мадина, Миср, Истанбулга ва Русия дорилфунун ва дорулсаноатларига юборилуб диний ва дунёвий ва замонавий одамлар етишдурмок^а саъй килинсун",- деб айнан Зиёли фикрларини кайтаради.

[4]

Демак, илк жадид драмаларида зиёли образи - жадидларнинг идеали даражасига кутарилди. Миллат дардига даво изловчи бундай кишиларнинг типик образи жамиятни ислох килишга кодир кучга айланди. Негаки, миллат зиёлилари факат катта фидойилик эвазигагина кузланган максадга эришиш мумкинлигини англаб етган эдилар. Бехбудий маколасида "тарбиятхоналарни очмок учун ва хукумат мактабларига бола тайёр килмок учун нашри маориф ёинки жамияти хайрия ва ёинки тарбияти атфол жамияти ва ё исм ила, хулоса, жамиятлар керакдур", деган хулосага келади. [5]

НАТИЖАЛАР

Номлари санаб утилган жамиятлар амалда миллат болаларини укитиш, уларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш натижасида юрт истикболини таъминлаш масаласини дастурул амал килиб белгилаган эди. Биринчидан, муаллиф хукумат мактабларига бола тайёр килмок деганда зохиран ушбу мактабларга карши эмаслигини изхор килган булса хам, ботинан душманни уз куроли билан махв этиш гоясини кутаради. Яъни замонавий билимларни мукаммал эгаллаш натижасида хукумат идораларини укимишли, зиёли, асосийси миллий кадрлар билан таъминлашга эришиш керак. Иккинчидан, рус-тузем мактабларида ёш авлодга сингдирилаётган гоя нималардан иборат ва у юрт равнакига хисса кушадими ёки аксинчами? Мана шу масалалар хакикатини топиш учун хам чет тилларни, айникса, рус тилини укиш, урганиш лозимлиги кечиктирилмайдиган вазифа сифатида кун тартибига куйилган эди. Ушбу маколада Бехбудийнинг истиклолга ишора киладиган бирон бир жумласи кузга ташланмайди. Афтидан, бунинг сабабини жадидчилик харакатининг хали маърифатчилик боскичида эканлиги билан изохлаш мумкин. Жадид зиёлиларининг тарихий-ижтимоий

вокеалар натижасида дунёкарашида, рухиятида содир булган узгаришлар ислохотчилик гояларидан эркинлик, моддий ва маънавий баркамолликка эришиш, мукаммал жамият куриш, хукукий тенгликка асосланган фукаровий давлат барпо этишдек юксак ижтимоий-эстетик идеаллар томон усиб борди. Х,ар бир асар, у бадиий ижод турига мансубми, публицистик ёки илмийми катъи назар, муаллиф ички "мен"и, вокеа-ходисаларга ёки кишиларга индивидуал муносабати уз ифодасини топган булади. Ижодкор уз дунёкараши, онг ва онг ости захирасидаги тушунчалардан юкори даражада ёза олмайди. Курган-кечирганлари, урганганлари ёхуд фаолиятига таъсир курсатган холатлар натижасида маълум бир муносабат шаклланади. Субъектнинг урганилаётган объектга муносабатида мохиятга караб ижобий ёки салбий ёндашув юзага келади. Уни кониктирмаётган вокеликлар, жамият ва инсон борлигига нисбатан нафрат асарларда фожеавий ёки хажв йули билан ифодаланиши мумкин. Утган асрнинг бошларида яратилган асарларнинг аксариятида мана шу жихатни кузатиш мумкин. Лекин асарлар тагматнида факатгина нафрат хисси устунлик килади, десак хато булади. Х,ажвий кахрамонлар муаллиф ёки бошка образлар нутки оркали эмас, уз-узини фош этиш йули билан юкоридаги саволнинг жавобига бир кадар ойдинлик киритади. "Падаркуш"даги бойнинг "хамбозасини куриб халк бетухтов кулиши"нинг сабаби хам шунда. Бу образнинг зидди(антиподи) хисобланган Домулла ва Зиёли образларининг фикри бир нуктада туташиб, ёзувчининг идеали - замона одамларини тарбиялаш ва миллат равнаки йулида хизмат эттиришдек улкан гояни ташкил этади. Шунингдек, Бехбудий савдо эркинлиги масаласини хам кутаради. Айнан шаръий билимларни чукур эгаллаган Домулла илмсизлик натижасида савдо ишлари хам армани, яхудий, ажнабийлар кулига утиб кетганидан афсусланиб, бойни огохликка даъват этади. Буни Зиёли хам таъкидлаб «...илми тижорат, илми иктисод ва бошка илмларни укутмок лозумдир» дейди. Демак, жамиятда хар томонлама етукликка эришиш учун аввало билимли, маърифатли ёшларни тарбиялаш керак. Бехбудий Зиёли ва Домулланинг нуткини асослаш учун беилмликнинг ута салбий окибатини тасвирлайдики, у томошобинга албатта таъсир курсатиши табиий эди. Таъсирнинг кучи нафакат томошобин балки, жадид ижодкорларни хам тулкинлантирди. Маърифат улар интилган энг юксак маснад - идеал даражасига айланди. «Падаркуш» бошлаб берган маърифат гояси таъсирида унлаб драматик асарлар яратилди ва сахналаштирилди. Биринчидан, 1911 йилда ёзилиб, 1913 йилда Самаркандда сахналаштирилган

илк драматик асар оз фурсатда бутун Туркистонга ёйилди. Жахолат танкиди, илм таргиби акс этган ушбу драма нафакат зиёлилар, балки бутун халк рухиятига таъсир курсатди. Гарчи Бехбудий асар сахналаштирилаётганда муаллифдан рухсат олиши шартлигини уктирган булса-да, асарнинг турли жойларда кайта-кайта уйналгани хакидаги маълумотлар янгиликка ташналикнинг ута кучлилигидан дарак беради. Иккинчидан, драма таъсирида Абдулла Кодирий, х,ожи Муин, Хдмза сингари адиблар янги жанрга кул уриб, ижодий имкониятларини синаб кура бошладилар. Шундай килиб, жадид драмаси шаклланиш боскичига кирди. "Амин булмогимиз керакдурким, бизлар то эркак ва киз болаларимизни биргаликда тарбия этмагунча бизлардан келажакда масъуд оилалар етишмас. Бизлар хеч вакт гояи аъмолимиз булгон чин бахт ва саодатга, тараккий ва тамаддунга етолмасмиз".

МУ^ОКАМА

Х,ожи Муиннинг яхши келажак гарови сифатида берган бу каби тавсиялари драматик асарларида батафсил ёритилди. У нинг Комилбойи ("Эски мактаб, янги мактаб") хам "очик фикрли, янги мактаб тарафдори" сифатида Бехбудий орзуидаги Зиёли ("Падаркуш")га жуда якин. Агар Авлоний Камол, Хдмза Махмудхону Марямхонлар фожеасида ота-она ва фарзанд муаммосини курсатса, эски ва янги мактаблар мукоясасида Х,ожи Муиннинг ижтимоий муаммоларга муносабати акс этган. Комилбойнинг "Х,озир Туркистонда мингларча мактаблар, юз мингларча фарзандларимиз шундок жохил мактабдорларнинг кулларида хароб ва паришон холдадирлар" (Эски мактаб мударрисига нисбатан фикри - А.Д.) деган маорифдаги тургунликдан куйиниб айтган сузлари амалий фаолиятга айланиб, янги мактабга асос булади. Усули жадид мактабларида олиб борилаётган диний ва дунёвий илмлар нафакат келажак авлод, балки миллат истикболи йулидаги саъй-харакатлардан бири экани таъкидланган. Комил - муаллифнинг эстетик идеалини белгилай олган образдир. У янгилик тарафдори. Таълим ислохи учун борини беришга шай. Эски мактаб мударриси Домла эса Бехбудий Домулласининг тамоман акси, жадид мактабларига муносабати салбий. Айнан мана шу образ адиб идеали - Комилбойни янада якколрок тасаввур этиш имконини беради. Комилбой хам худди Зиёли ва Домулла («Падаркуш») каби жамиятнинг фаол аъзоси сифатида атрофида кечаётган инкирозга чора

истайди. «Инкироздан кутулмок учун биргина йул борки, ул хам маориф йулидан иборатдур. Шохрох маорифга кирмок учун яна бир йул борки, ул янги мактабдур». [6]

Драмадаги муаллим образи хам Комилбой каби янгилик тарафдори, янги усулли жадид мактабининг ёш укитувчиси сифатида асарда бош кахрамоннинг ижобий хусусиятларини тулдириб келади. Унинг узи хам диний ва дунёвий билимлар сохибидир. Ёш авлодни тарбиялашга чогланган маърифатпарварнинг узи хар томонлама комил булмоги лозим эди. Асар хотимасида муаллиф бадиий ниятига эришади, яъни Комилбой эскилик тарафдори булган домла имомни узининг хакикатига - жадид мактабларининг фойдали эканига ишонтиради. Драмада каламга олинган гоя - кадим ва жадид муоммоси жадидларнинг дастлабки асарларида барча зиёлиларни кийнаган савол сифатида уртага ташланади. Х,ожи Муин муроса, бирлашиш йулини танлайди. Асар якунида Комилбой ва Домла имом муносабати хам Зиёли хамда Домла образига якинлашиб колади. Демак, хар иккала адибни бир маслак, идеал бир нуктада туташтиради. Янги мактаб очиб катор илмли шогирдлар тайёрлаётган, эзгу харакатига бошкаларни ишонтира, эргаштира олаётган булса-да, килаётган ишларидан коникмаган Комилбой: "Хрзирча дин ва миллатим учун тилга олурлик зур хизмат булмасам хам, лекин мундан сунгра жоним борича бору будимни шу мукаддас йулда сарф килмок ниятидаман!"- дейди. Аввало диний, сунгра замонавий билимлар ила куролланган, асосийси эгаллаган илму сарватини миллат равнакига хизмат килдиришга шай замона кишиси -илк жадид драмаларида ифодаланган эстетик идеал намунаси эди.

«Падаркуш» драмасида хам аслида бир оиланинг фожеаси баён этилган. Лекин унда кутарилган масала умуммиллат турмушига алокадор булгани, колаверса, факат жахолат ва маърифат тушунчалари ёритилгани учун хам уни биринчи гурухга мансуб деб топдик. Бу давр адабиётида иккинчи гурухга ажратганимиз, яъни ёзувчи эстетик идеали маиший турмуш ва кахрамонлар фожеаси фонида ифодаланган драмалар хам купчиликни ташкил этади. Жадид зиёлилари ислохни аввало оиладан бошлаш лозимлиги хусусида куйиниб ёздилар. Качонки, жамият равнаки учун билимдон, ватанпарвар ёшлар керак экан, уларга йул ва имкон берадиган шароит хам даркор эди. Боланинг узлигини англаши, кандай инсон булиб вояга етишида аввало оила мухитининг урни катта. Шунинг учун хам жадидлар (Авлоний «Оила

мунозараси», Х,ожи Муин «Оила тарбияси», Фитрат «Оила», Саид Ахрорий «Оила китоби») оила хусусида унлаб асар ва рисолалар ёздилар.

«Падаркуш» таъсирида яратилган «Бахтсиз куёв» (Кодирий) драмасининг сюжети хам бевосита оилавий муаммолар билан алокадор. Яъни уша давр учун нихоятда огир булган туй олик-соликлари хусусида. Драмада адиб орзусидаги муайян бир образни курмаймиз. Лекин оила фожеаси фонида Кодирий истаган мукаммал турмуш, тенглик масаласини англаш кийин эмас. Укувчида бу сезимни пайдо килиш учун адиб бир канча воситалардан фойдаланади. Биринчиси, элликбоши образи. Драма аввалида адиб уни уттиз беш яшар, янги фикрли киши деб таништиради.Элликбошининг замона ахволидан бохабарлиги Абдурахим билан биргаликда Файзибойникига совчиликка боргандаги сухбатда янада ойдинлашади. Яъни у Файзибойни хаддан ортик солик солишдан кайтаради. Чунки булгуси куёв етим, унинг карз кутармокдан узга иложи йук. Карз олиб туй бериш мусулмончиликка хам, соглом жамиятга хам хос эмаслигини харчанд уктирса-да, на жохил бойни, на уни куллаб-кувватлаб турган турган илмсиз имомни максаддан кайтара олмайди. Элликбошининг жохил отани бидъатдан кайтара олмаслигининг боиси бошка э ди. Аслида ёзувчи окибатни тасвирлаб, кейин сабабни руй-рост курсатишни ният килган. Натижада элликбоши гувохлигида ёзувчи кутган фожеа содир булади. Яъни карзни муддатида кайтара олмаган йигит номусга, чорасизликка чидай олмай узини улдиради, энг дахшатлиси келин хам жахолат, бидъат курбонига айланади. Бу жудоликка чидолмай додлаб турган Файзибойга мурожаати воситасида ёзувчи халкка, укувчига хакикий ниятини ошкор этади. «Шариъати мустафога буйунсунинглар, энди кузларингизни очинглар. Бидъат туйга исроф буладургон окчага углингизларни укитунглар ёки жамияти хайрияларга иона килинглар. Угил укитмок яхши хам фарздур, туйга исроф килмок бидъатдур». Демак, элликбоши ёзувчининг маърифат идеалини ифодалашга хизмат килган. Иккинчи восита эса бироз мукаммалрок. Айнан Файзибой, Домла имом ва Бой образларининг танкидий киёфаси воситасида адиб бундай кимсаларнинг зидди булган шахсларни орзу килади. Яъни Файзибойнинг кибри, очкузлиги, Домла имомнинг илмсизлиги, жахолати, Бойнинг рибохурлиги танкидида аслида етимпарвар, миллатни турли

бидъатлардан кайтарувчи, эл-юрт манфаатини уйлайдиган кишиларга

эхтиёж масаласи турган эди. Шундай килиб, маиший турмушдан олиб ёзилган драмалар мавзу ва сон жихатдан усиб борди.

Авлонийнинг "Биз ва Сиз"да бош кахрамон зиёли, европадан кайтгач, эскиликлар хамон давом этаётган турмушга куника олмаётган йигит. Драмада жиддий мулохазалар оркали вокеалар линияси фожеага айлана боради, кахрамонлар такдири аянчли хотима топади. "Биз ва Сиз"да оиладаги, турмушдаги жахолат, илмсизлик фош этилади. Ун йил Европада тахсил олиб кайтган Камол хам рухий ва жисмоний, хам маънавий жихатдан баркамол йигит. Тахсили давомида юртида кечаётган узгаришларни эшитиб, хурсанд булган кахрамон уйга кайтгач, тамоман акс манзарани куриб кайгуга ботади. "Эмди нима килмок керак?" деган савол уни кийнайди ва "...мен узимга лозим билдим, жазм килдим, булар турмушида катъий кураш ясашга. Бу курашда ё мен енгармен, ё улар" 7 [Кодирий А. Диёри бакр. Шеърлар, хикоялар, сахна асарлари, хангома, фельетон ва маколалар. - Т.: Янги аср авлоди, 2007. - Б. 39. ] - деган карорга келади. Мана шу ерда адибнинг, шунингдек, бутун жадидларнинг гоя-максадлари аниклашади. Факатгина ислох йули билан максадга эришиш мумкин. Хулоса килиб айтганда, "Падаркуш" яратилган даврдан то 1917 йилгача узбек драматургияси шаклланиш боскичини бошдан кечирди. Бу боскичда муаллифларнинг эстетик идеали замон ва жамият эхтиёжига караб узгариб, баркарорлашиб борди. 1911-1916 йиллар оралигида яратилган драмаларни таснифлаш жараёнида, ёзувчи эстетик идеали асосан уч йуналишда ифодаланганини кузатдик. Уларни таснифлаш, тахлил этиш натижасида куйидаги хулосаларга келдик:

ХУЛОСА

1911-1917 йиллар мобайнида яратилган драматик асарларда худди шеъриятда булгани каби илм-маърифат тушунчаси таргиб килинди. «Падаркуш» ( Домулла, Зиёли), «Янги мактаб, эски мактаб» (Комилбой, жадид муаллими) каби драмаларда асосан маърифатли шахс - ёзувчи эстетик идеалини белгилагани маълум булди. Мактабларни ислох килиш, диний ва дунёвий билимларни тенг эгаллаган очик фикрли ёшларни тарбиялаш, бунинг учун ота-оналарнинг хам замон янгиликларидан хабардор булиши лозимлиги хам акс этди. «Бахтсиз куёв» (Кодирий), «Биз ва Сиз» (Авлоний), «Захарли хаёт ёхуд ишк курбонлари» (Хдмза), «Мазлума хотин», «Туй» (Х,ожи Муин) каби драмаларда ёзувчи эстетик идеали маиший турмуш

ва кахрамонлар фожеаси фонида тасвирланди. Фожеага дуч булган хар бир кахрамон аслида миллат ва жамиятнинг бирон бир иллатини, камчилигини узида ифодалади. Аксарият драмалар якунида бир хиллик, яъни фожеавий якун кузга ташланади. Даврнинг огирлигини, мутаассибликнинг авж олганини яккол курсатиш учун тугри усул танланган эди. Ижодкорнинг ижтимоий, эстетик, ахлокий идеали кулги воситасида англашиладиган драмалар адади хам кенгайиб борди. Драмаларда асосан кахрамонлар уз-узини фош этди. Кулгили вазиятлар ва шахслар тасвири ортида аслида, ён-атрофдаги аянчли манзара турганини ижодкорлар махорат билан тасвирлай олди. Ифодаланаётган жохиллар, кукнорихурлар, бангилар ёзувчи идеалидаги маърифатпарвар, зиёли кахрамонларни тасаввур этиш воситаси эканлиги аникланди. Бу давр драматургиясида маърифатли инсон асосий эстетик идеал сифатида ифодаланди. Чорасизликдан кутилиш, оилавий такомилга эришиш, алалокибат миллат ва жамиятни юкори макомга кутариш ёзувчиларнинг муштарак эстетик идеалига айланди.

REFERENCES

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: Маънавият, 2008. - Б. 144.

2. Ризаев Ш. Жадид драмаси. - Т.: Шарк, 1997. - Б. 51.

3. Сотти Хусайн. Хдмза Хдкимзода. Хаёти ва фаолияти. Тошкент - Самарканд, 1940. - Б.14.

4. Бехбудий. Танланган асарлар. Тузатилган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: Маънавият, 2006. - Б.45.

5. Давлатова А.Р. Жадид адабиётида эстетик идеал талкини. Узбек тили ва адабиёти. Тошкент, 2008, Н3. 57-59 бетлар.

6. Давлатова А. Р. Дастлабки дадил кадам. Шарк юлдузи. Тошкент, 2010. Н. 6. 76-82 бетлар.

7. Давлатова А. Р. Эътикодга садокат. Жахон адабиёти. Тошкент, 2006, 7-сон, 119-121 бетлар.

8. Давлатова А.Р. Тафаккур ва бадиий ижод уйгунлиги. Жахон адабиёти. Тошкент, 2007, 2-сон 159-161 бетлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.