Научная статья на тему 'МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ҲАҚИДА МУЛОҲАЗАЛАР'

МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ҲАҚИДА МУЛОҲАЗАЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

591
97
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модерн / роман / дунѐқараш / характер / руҳият / услуб / эстетик идеал. / modern / novel / worldview / character / psyche / style / aesthetic ideal

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шахло Исамиддиновна Ботирова

Ушбу мақолада модерн ва модернизм ҳақида мулоҳазалар таҳлил қилинган. Яъни ушбу йўналишларнинг келиб чиқиш тарихи ва ривожланиш босқичлари илмий нуқтаи назардан қисқача кўриб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REFLECTIONS ON MODERNITY AND MODERNISM

This article analyzes considerations about modernity and modernism. That is, the history of the origin and stages of development of these areas are briefly considered from a scientific point of view

Текст научной работы на тему «МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ҲАҚИДА МУЛОҲАЗАЛАР»

МОДЕРН ВА МОДЕРНИЗМ ХДКВДА МУЛОХДЗАЛАР

Шахло Исамиддиновна Ботирова

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

botirova.2020@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада модерн ва модернизм хакида мулохазалар тахлил килинган. Яъни ушбу йуналишларнинг келиб чикиш тарихи ва ривожланиш боскичлари илмий нуктаи назардан кискача куриб чикилган.

Калит сузлар: модерн, роман, дунёкараш, характер, рухият, услуб, эстетик идеал.

REFLECTIONS ON MODERNITY AND MODERNISM

Shakhlo Isamiddinovna Botirova

Associate Professor of Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

botirova.2020@mail. ru

ABSTACT

This article analyzes considerations about modernity and modernism. That is, the history of the origin and stages of development of these areas are briefly considered from a scientific point of view.

Keywords: modern, novel, worldview, character, psyche, style, aesthetic ideal.

КИРИШ

Истиклол даври адабий-танкидий илми эришган ютуклардан бири шундаки, бу даврда бадиий-эстетик тафаккур тараккиётига улкан хисса кушган адиблар хаёти ва ижодини, бадииятини, шахсиятини, дунёкарашини, жанрлар аро узгаришларни, адабий оким ва йуналишларни тадкик этувчи фан тармоклари юзага келди.

Адабий-танкидий тафаккур каноралари кенгайиб кетди-урганилаётган масалалар сермикёс, серкирра, серкатлам булиб бораётир. Бадиий тафаккурдаги янгиланиш ходисаси адабиёт илмида эстетик принципларнинг шаклланишини, адабий мезонларнинг карор топиши ва катъий йуналиш касб этишини таъминламокда. Бу эса тарихий-адабий меросни, адабий жараён

ходисаларининг санъаткорлар дунёкараши ва ижодий методи билан уйгунликда урганишда, адабий асарларга муносабатдаги эстетик тахлил ва бахоларда намоён булмокда.

Биз ушбу маколамизда модерн ва модернизм адабиёти тушунчаларига имкониятимиз доирасида муносабат билдиришга харакат киламиз.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Узбекистон миллий энциклопедияси" да ( 6-том, Тошкент, 43-бет) модерн сузига шундай таъриф берилади.: (франц. Модерне- энг янги, замонавий)- 19 а. нинг охири-20-а. бошларида Европа ва Америка санъатида мавжуд булган бадиий услуб М. турли мамлакатларда турлича айтилади... Узбекистонда М. услубига хос хусусиятлар 19-а. охири-20-а. бошларида меъморлик ва рассомлик санъатида кузатилади. Тошкент, Кукон, Бухорода курилган айрим биноларда шу хусусиятлар (М. белгилари)ни куриш мумкин: Тошкентдаги князь Н.К.Романов саройи (хоз. ташки ишлар вазирлиги кабулхонаси ва б); графикада бу услубларни 1895й. нашр этилган "Урта Осиё" альманахида, ранг тасвирда эса А.Волков, Уста Мумин (А.Николаев), В.Уфимцев асарларида куриш мумкин.

Модернизм - сузи куйидагича таърифланади: 1) 19-а. нинг 2- ярми -20 -а. нинг 50- 60 йилларида Европа, А^Ш адабиёти ва санъатида ривож топган оким ва йуналишларнинг умумий номи. Дастлаб Францияда ташкил топган... Бадиий ижоднинг мумтоз анъаналаридан воз кечиш, ижодкор уз шахсий кечинма, таассурот ва тасаввурларини устун куйиши, бадиий шаклларни янгилаш жараёнига алохида ахамият бериш улар ижодига хос булган хусусиятлардир. М. вакиллари реализмга карши курашди, классицизм ( академизм) га хос булган ижодий тамойилларни инкор этишга интилди...

20-а. бошида ривож топган авангардизм йуналишларида 19- а. М. принциплари уз ривожини топди. М. нинг янги боскич хусусиятлари тасвирий санъатда анъанавий тасвирлаш усулларидан бутунлай воз кечиш, реал образлар шаклини узгартириш ёки умуман йукотиш (кубизм, экспрессионезм, сюрреализм, дадоизм) каби куринишларда намоён булган. М. нинг энг йирик назариётчиси Ортега-и- Гассет санъатнинг халкчиллигига карши чикди...

Узбек адабиётшунослари ... М. га хос айрим унсурлар 1920- 30-йиллар адабиётида кузга ташланганлигини, бу жараён 1990-йилларда нисбатан кучайганини таъкидлайдилар; 2) салбий маънода-ижодда ифоданинг устунлиги,

яъни ижодий услублар мохияти, бадиий асарлар мазмунининг тез-тез узгариб турувчи бадиий эхтиёж ва дидларга буйсуниши. Шу маънода (модага буйсунадиган) М. хакикий новаторлик, янгиланиш жараёнига карама-каршидир (43-44 бетлар).

Модерн ва модернизм адабиётига багишланган илмий ишларни бирма-бир санаб чикиш анча вактни талаб этади. Улар орасида Клод Франсуа Мориак, Эмиль Анрио, Андре Моруа, Ролан Барт, Андре Жермен, Шарль Брюнон, В.В.Набоков, С.Г.Бочаров, М. К.Мамардашвали, М.В.Толмачёва каби ёзувчи ва мунаккидларнинг кенг эътироф этилган тадкикотларини алохида тилга олиш мумкин.Бу тадкикотларда ХХ аср модернизм адабиётининг асосий тамойиллари, модернистик насри анъаналари хакида жахоншумул фикрлар уртага ташланган.

Узбек адабиётшунослиги ва танкидчилигида хам модерн ва модернизм адабиётини талкин килишга доир уринишлар булмокда. "Модернизм - жун ходиса эмас..."(Озод Шарафиддинов), "Маънавият, модернизм ва абсурд" (Пиримкул Кодиров), "Модерн шеъриятида янгича талкин" (Наргиз Маматкулова), "Мумтоз адабиёт ва модерн адабиёти" (Х,амидулла Болтабоев, Махкам Махмудов), "ХХ аср модерн адабиёти манзаралари" (Мухаммаджон Холбеков), "Онг окими. Модерн" (Тиловолди Жураев), "Узбек модерн шеърияти", Акмал Саидов, Гулом Карим, Т.Умрзоковларнинг макола, туплам ва монографиялари, шулар жумласидандир.

Булар орасида Озод Шарафиддинов ва Пиримкул Кодировнинг модернизм хакидаги фикрлари алохида ажралиб туради. Озод Шарафиддинов ёзади:

- Албатта, модернизм бир турдаги жун ходиса эмас. Модернистик окимларни дабдурстдан тушуниб олиш хам муайян кийинчиликларни тугдиради. Модерн адабиёт ходисаларига биз берадиган таърифлар тугри келавермайди. Бунинг устига бизнинг санъат ва адабиётга карашларимизда жуда катта нуксон бор: бизнинг назариямиз санъат ва адабиётдаги ранг-барангликни тан омайди. У имкон борича санъат ва адабиётнинг хамма тур ва хамма хилларига муштарак булган конун-коидаларни инкишоф этишга харакат килади. Масалан, шеърият хам, наср хам бадиий адабиётга киради. Лекин айни чогда уларнинг орасида осмон билан ерчалик фарк борлигини курмаслик мумкин эмас. Роман, киссалар бобида уйлаб чикарилган коидаларимиз лирика ва достонга мутлако тугри келмайди". Озод Шарафиддиновнинг фикрича, модернизмни жахон адабиёти тарихининг исталган давридан топиш мумкин.

Рабленинг "Гаргантюа ва Пантагрюэл" деган машхур романи ёки Свифтнинг "Гулливернинг саёхатлари" хакидаги киссаси, Гоголнинг "Миргород" туркумига кирадиган асарлари ва яна унлаб асарлар бу фикрнинг далилидир". Шуро адабиётида хам таъкиклар хар канча кучли булмасин, айрим ёзувчилар янги шакллар излашдан тухтаган эмас. Факат бу ёзувчиларнинг ижодида модернистик изланишлар ё фантастик элементлар оркали ёки сатира ва юмор ёрдамида ифодаланган. Жумладан, машхур М. Булгаков "Итюрак" номли киссасида бир профессорнинг тажрибалари туфайли итдан одамга айланиб колган шахснинг партияга кириши ва катта идораларда ишлаб, итларга хос харакатлар килишини жуда ёркин очган.

Зукко мунаккиднинг таъкидлашича, 20-30-йилларда узбек адабиётида хам муайян модернистик изланишлар булган. Бу Ойбек, Миртемир, Чулпон ижодларида куринади. Ойбекнинг дастлабки шеърларида модернистик изланиш хис- туйгуларининг тахлилига жуда кенг урин берилганида куринади. Миртемир биринчи китобида хаёт завкини тизгинсиз пафос билан ифодалашга интилади. Афсуски, унда меъёр бузилгани учун пафос куп уринларда оддий баландпарвозликка айланиб кетади. Чулпон эса " Кеча ва кундуз" романида, айникса, Зебо устидан суд эпизодлари тасвирланган уринларда уша вокеаларнинг абсурдлигини жуда ёркин ифодалаган. Ифодалаганда хам курук сузлар билан эмас, кахрамонларнинг хатти-харакатлари, хис-туйгулари билан ифодалаган. Афсуски, узбек адабиётидаги бундай изланишлар уз вактида танкидчилик томонидан куллаб-кувватлнмади ва натижада давом эттирилмай колиб кетди.

Канчалик етук танкидчи булишига карамасдан Озод Шарафиддинов хам модернизмга узининг муносабати аник эмаслигини айтади. "Баъзи бир модернистик асарларни, айникса, юморга йугрилган асарларни (Станислав Лем, Рей Бредберн) завк билан енгил укийман. Фолкнер, Жойс, Пруст каби адибларнинг асарларини эса укишда кийналаман. ^атто баъзан уларнинг асарларини ярмидан ташлаб куйган холларим хам булган".

Аллома ёзувчи ва мунаккид Пиримкул Кодиров "Маънавият, модернизм ва абсурд" маколасида мустакиллик даври адабиётининг асосий хусусиятлари хакида фикр юритади. Уткир ^ошимов ва Тогай Муродларнинг истиклол даврида яратилган янги романларига айникса, адабиётшуносликда модерн усулида ёзилган роман деб бахоланаётган Т.Рустамнинг "Капалаклар уйини"га муносабат билдирилади. Танкидчининг фикрича, романда хали онги шаклланмаган ёшларни йулдан оздирадиган ва хаётдан бездирадиган иллатлар

фош этилади, муаллифнинг истеъдодида хажвий йуналиш кучли эканлиги буртиб туради. Бирок муаллиф гох Жеймс Жойснинг онг окимига, гох М. Прустнинг экспрессив услубига амал килади, аммо уларга хос юксак махоратни эгаллай олмагани учун таклиддан юкорига кутарила олмайди. "Капалаклар уйини" романида Жойсни эслатадиган киноя ва масхаралар энг аввало оддий одамларга таккабурона муносабатда кузга ташланади. Х,еч кимга зарари тегмайдиган, эшак миниб рузгор тебратадиган камтар бир инсон Эшим бутун роман давомида "Эшим-эшак" деб камситилади. Инсон зотини эшакдан хам паст куйиб, бу кадар аёвсиз ерга уриш модернизм таъсирига берилиб, инсонпарварликдан юз угиришга ухшайди. Бир вактлар Герберт Уэллснинг Жойсга карата "Сиз оддий одамлардан юз угирдингиз",- деган танкидини "Капалаклар уйини" муаллифига хам айтишга тугри келади.

П.Кодиров тадкикотчи Наргиз Маматкулова "Модерн шеъриятида янгича талкин" маколасида Абдували Кутбиддиннинг "Изохсиз лугат" достонини тадкик килар экан, бутунлай бошкача хулосалар чикарганини таъкидлайди. "Кузингдан, бурнингдан битлар чикмокдалар амал-такал килиб, огзингдан семириб кетган курбака зурга тушаётир- кекирдагингни ёриб юборар".

Бу хунук ва эстетикадан йирок сатрларни Н.Маматкулова модерн шеъриятининг янгича талкини сифатида мактайди. "Бу сатрларда,- деб ёзади олима,- миллатга нисбатан катта айблов мавжуд. Миллатнинг рухий таркоклиги ва хашоратлар каби майдалашуви, кискаси, улкан бир фожиа тасвирланади". Юкорида келтирилган сатрларда гап миллат хакида эмас, мустамлака зулми остида эзилган, алданган одамлар хакида боради. Шоир бу одамга ачинади, уни куткаришни уйлайди.

П.Кодиров алохида ургу бериб айтганидек, "модерн шеърияти тадкикотчиси эса бу одамни узгартириб бутун бир миллатга айлантириб юборади". Ёзувчи тадкикотида Жеймс Жойс, Албер Камю, Пауло Коэло ижодлари хакида хам асосли фикрлар юритади. П. Кодировнинг маънавият, модернизм, абсурд хакидаги салмокли илмий карашларини чукур укиб урганса арзийди. Модерн бадиий услуби ва модернизм окимига багишланган салмокли тадкикотлардан бири, француз адабиётининг билимдони, захматкаш олим, профессор Мухаммаджон Холбековнинг "ХХ аср модерн адабиёти манзаралари" (Тошкент, "МИМТО7 SO'Z", 2012) китобидир.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Китобда модернизм ва модерн атамалари бир-биридан ажратиб талкин килинади. Модернизм ва модерн сузларининг инглиз, олмон, француз, испан

тилидаги лугавий маънолари берилиб, модернизм бу уз конун-коидаларига, акида ва тамойилларига эга булган адабий оким, жараён тушунчасини ифодаласа, модерн- бу замонавий, янги адабиёт маъносини англатади деб хулосаланади. Янаям мукаммалрок килиб айтганда, модернизм ХХ аср Гарбий Европа ва Америка адабиётида кечган адабий назарий жараён, яъни оким деб тушунилса, модерн хар бир миллий адабиётда содир булувчи, замонавий, янгича услуб ва тамойилларнинг мажмуасидан иборатдир. Китоб муаллифи таъкидлаганидай, ХХ аср модерн санъаткорлари узларининг ижодини нечогли янги ходиса деб бахолашига карамай, улар билиб-билмай ёки истаб-истамай, аввалги асарларда (хатто антик даврларда) мавжуд булган ижодий йуналиш, оким, метод-усуллардан, хусусан Данте,Сервантес, Шекспир, Рабле асарларидан, Х1Х аср адиблари В.Гюго, Ч. Диккенс, В. Скотт, Бальзак, Г. Лонгфелло, У. Уитмен, О. Уайльд, Г. Мелвилл, Х. Ибсен, Ш. Бодлер, Эдгар По асарларидан илхомланган ва фойдаланганлар. Айрим модернчлар Жеймс Жойс, Т. Лав Пикок, Умберто Эко ва бошкалар уз асарларида Гомер, Шекспир, Рабле, Сервантес, В. Гюго асарларидан айрим гояларни ва хатто матн парчаларини хам аралаштириб, "Манбаини топинг" дегандай адабий топишмокка айлантириб юборганлар. Гохида модернчилар хикоя, новелла жанрини "янгиланиш" жараёнида бадиа, эссе, хатто адабий-танкидий уй-мулохазаларини хам бадиий адабиётга аралаштирганлар. Хусусан, аргентиналик адиб Луис Борхес ижодида бу ходиса жуда куп учрайди. У "Марвли хаким ёхуд никобли пайгамбар" бадиасида Муканна кузгалони вокеасини тилга олмаган холда факат унинг "Кора атиргул" китобида айтган фавкулодда гаройиб, диний-мистик, фалсафий карашларини баён килади. Гапни Муканнанинг кимёгар эканлигини, жун либосларни исталган-ранг, буёклар билан узгартиришини каерга борса, узи билан ургатилган икки арслонни бирга олиб юришини, бу арслонлар унинг жамоли нурини кургач, кур булиб колганлигини, динни инкор этувчилар охиратда 999 оловли киёфада жазоланишларини баён килади. Фалсафий фикр-мулохазалар бадиий тасвир урнини эгалласа хам, укувчини хайратлантиради.

Сузбоши муаллифлари Х,.Болтабоев, М.Махмудов фикрича, М.Холбеков тугри кузатганидай, модерн адабиёти факат бадиий асарлардан иборат булмай, у бадиа эртак, тадкикот, мактубларни ва турли мумтоз бадиий асарларнинг парчаларини хам уз ичига олади. Луис Борхес ижодида теран поэтик, психологик хикоялар билан айни вактда бадиа, макола, кичик илмий тадкикотлар хам учрайди. "(Бобил кутубхонаси", "Паскол фазоси", "Кеведо",

"Колрижнинг туши", "Честертон хакида", "Ибн Рушд изланиши", "Дон Кихотда яширинган сехр", "Соткин ва кахрамон мавзуси", "Марк инжили", "Сюжет", "Китобга эхтиром" ва бошкалар).

Мухаммаджон Холбеков талкинича, "Ёлгизликнинг юз йили" романини идрок килиш, "магзини чакиш" бошка модернист ёзувчиларнинг интеллектуал романларига караганда, анча осон ва марокли. Гарсиа Маркес уз вактида телесераллар учун сценарийлар ёзгани шунчалик кунгулхушлик, вактичоглик машгулоти булмаган, балки унинг ижоди учун махорат мактаби вазифасини утаган. У тулик англаган холда "сара жамият" вакилларига эмас, балки оддий укувчиларига макбул килиб ёзади. Шу сабаб роман оммабоп китобга айланди. Аслида, сценарийнавислик нуктаи назаридан караганда, Маркесни хакикий постмодернист ёзувчи десак булади.

Модернизм-бу замонлар оралигидаги тафовутни, "эскилик ва янгилик" уртасидаги ихтилофларни уз гоявий карашлари бош мезони килиб олган юз йилликнинг маънавий киёфасидир.

Модернизм - бу Ж. Жойс ва Г. Стайн, Ф. Кафка ва Г. Кайзер, Л. Пиранделло ва Ю. О' Нил, Т. Манн ва У. Фолкнер, А. Дёблин ва Ж. Дос Пасос, Б. Брехт ва Э. Ионеску, Х.Л. Борхес ва Г. Г Маркес, А. Мёрдок ва Г. Грасснинг модернизм рухидаги матнларидан иборатдир. Уларнинг барчаси модернизм нуктаи назаридан узига хос, бошкаларга ухшамайдиган, уларнинг хар бири алохида ёндашишни модернизмнинг бутун типологиясига, терминологик ва стилистик тавсифларига аниклик киритишни такозо этади. Ж.Жойс каламига мансуб "Улиис" романи хам символизм, хам авангард, хам "юксак модерн", хам "постмодерн" окимидаги асардек укилиши мумкин. Шунга яраша мазкур романнинг адабий жараёнидаги мавкеи ва тутган урни замонга хамоханг узгариб бориши хам мукаррардир.

Ахборот коммуникацияларнинг кудратли кучи тугрисида 1960-йиллардаёк америкалик танкидчилар айтганидек, эндиликда энг топкир ёзувчининг хам газетада босилган, телеведениеда берилган интернет оркали узатилган ахборот билан беллашишга курби етмайди, бу унинг кулидан хам келмайди. Газета, телеведение ва интернет хабарлари исталган тукима ва уйдирмадан иборат булса-да "шубхасиз тугри", "мохирона ишланган" одамларда "кучли таассурот колдирадиган" янгилик булиб куринади.

М. Холбеков уз китобида модерн окими ва модернизм адабиёти тушунчаларига янада аниклик киритишга харакат килади, илмий карашларини гарб ёзувчилари ижоди мисолида асосли билдиришга интилади.

Олим талкинича, модернизм-бу умумий дунёкарашга эга булган бир катор адабиёт ва санъат йуналишлари мажмуаси булиб, у хамма куникиб колган, анъанавий тус олган бадиий образларнинг айрим ижобий ва салбий хислатларини алохида ажратиб таърифлаган холда колган жихатларни парчаларга булиб ташлади. Модернизм таърифдорлари узлари яшаётган жамиятнинг ибтидоий бетартиблиги, бугунги куннинг чалкаш ва мазмунсизлиги, замонанинг ута тартибсизлиги, кишилар онгидаги алгов-далгов фикр-хаёллар инсоннинг ёлгизлик хис-туйгуси кучайишига, кескинлашувига олиб келди деб хисобладилар. Сабаби, тажовузкорлик ва адоват рухи билан сугорилган вокелик шахсни енгилмасликка, хамма вакт голиб чикишига ундайди, узгалар унга бас кела олмаслиги, ундан устун була олмаслиги, унга кучи етмаслиги билан ожиз булиб коладилар.

Модерн окими адабиёт ва санъат услуби сифатида инсонни ураб турувчи мухитни безатишга, унга оро беришга харакат килади; хаётдаги жараёнларни, арзимаган майда-чуйда куринишларигача (неореализм) томоша, спектаклларга айлантиришга, ранг-баранг, тил, фикр безаклари билан ураб-буркаб, бадиий матнни мураккаблаштиришга интилади. Бунинг сабабларидан бири Гарб жамиятида юксак идеалларнинг кадрсизланиши ва инсоннинг хузур-халоватсиз, бир зайилдаги маъносиз хаёти, рухиятидаги парокандалик эди. Модерн услубига Гарб адабиётидан романтизм, хиссиётга берилувчанлик, нозик табиатлилик хамда катъий, мустахкам чизикли структуравий асос сингдирилади. Шарк санъатидан эса-бир маромдаги ифодавийлик, серхашам ва бежамдор накшинкорлик, шаркона нафосат кушилди.

XIX асрнинг охири ХХ аср боши Европа маданияти узида мужассам этган модерн услуби китобхон тасаввурида кадимги дунё цивализициясининг давомидек гавдаланди, адабий жараён эса умуммаданий тараккиётнинг ажралмас кисмига айланди. Ушбу ходисанинг асосини нафакат бадиий асар, балки адабий танкид, даврий нашрлар, мемуар (хотиралар, ёдномалар) ва Эпистоляр (мактуб, нома русумидаги асарлар) адабиёт ташкил килди.

Тадкикотчи ушбу китобида XX аср адабий жараёнини янгилашга купрок хисса кушган, унга янгича рух багишлаган модерн ёзувчилар тугрисида завк-шавк билан фикр юритишга харакат килади. Вахоланки, бадиий адабиётга хакдкдй янгилик олиб кирувчилар учун нима сузлашдан кура, кандай килиб сузлаш анча мухимрокдир. Марсель Пруст (1871-1922), Франц Кафка (18831924), Жеймс Жойс (1882-1941), Виржиния Вульф (1882-1941) каби машхур адиблар модернизм адабиёти классиклари хисобланишади. Уларнинг бадиий

концепциялари ХХ аср охирига келиб умумевропа адабиёти тараккиётининг асосий тенденциясига айланди. Бу мохир суз усталари уз ижодида асосий ургуни адабиёт ва хаёт уртасидаги фаол узаро таъсир даражасидан бадиий асарнинг ички матн (контексти) ига оид жихатларга каратдилар, яъни улар таърифида эндиликда реал вокелик адабиётга эмас, балки, аксинча, адабиёт реал хаётга уз таъсирини утказа бошлади.

Модернизмнинг кейинги тараккиёти куп жихатдан турли йилларда Нобел мукофотига сазовор булган Томас Манн (1875-1955), Х,ерман Х,ессе (18771962), Альбер Камю (1913-1960), Уильям Голдинг (1911-1993), шунингдек М. Булгаков (1891-1940), А. Платонов (1899-1951) каби бир катор адиблар ижоди билан богликдир. Улар ижодида вокеликни тасвирлаш хакикий хаётни акс эттиришнинг модернистик услуби бевосита бадиий матн оркали намоён этилди: бунда умуммаданий ёки субектив холатлар мифлар воситасида бадиий мазмун негизини ташкил этди.

ХХ аср бошида дунё микёсида буюк узагришлар руй берди, даврлар алмашди, эски санъат ва адабиёт урнига янгича санъат ва адабиёт асарлари юзага келди, умуминсоний дунёкарашлар хам узгарди, Европа давлатлари жахоншумул вокеалар марказига айланиб колди. ХХ асрнинг машхур ёзувчиларидан бири, "Эврилиш" (1912), "Жараён" (1925), " Каср" (1926) каби новелла ва романлар муаллифи Франц Кафка бу жараённинг марказида турди, уларга уз муносабатини ижодида акс эттиришга харакат килди. "мен купрок вактни ёлгиз утказишим керак. Мен яратган асарларнинг барчаси -ёлгизлик махсулидир... Адабиётга дахлдор булмаган нарсаларни жиним хечам суймайди....",- деб ёзган эди Кафка. У инсоний кадриятларни топтаган, гуманизм идеалларини рад этган, мавжуд гайриинсоний дунёга нафрат билан карарди. Кафка ижодкор сифатида довруг козонишга ишонмасдан, хаёт пайтида асарларини нашр килдирмади. У хатто уз дустига вафотидан сунг барча кулёзмаларини ёкиб юборишни васият килган эди. Яхшиямки, окил дусти васиятга карши, Кафка кулёзмаларини ноширга берди ва бу билан адабиёт оламига катта хизмат курсатди.

Модернизм тарафдорлари бир инсон калбини, унинг калбида яшириниб ётган, сир тутилган хиссиётларига разм соладилар, синчковлик билан урганадилар. Модернизм адабиёти пешвоси хисобланган Марсел Пруст ана шундай ёзувчи эди. Турт девор исканжасида яшаган, огир дард изтиробида кечган киска умри давомида Пруст ягона фабула, яъни бадиий асарда тасвирланган вокеаларнинг изчил занжири, хикоячи ва кахрамон кечинмалари

билан муштарак акс этган "Йукотилган вактни ахтариб" номли туркум романларини яратди. Эпопеянинг охири ва умрининг тугаб бораётган палласида Пруст хаётни эмас, балки адабиётнинг афзаллигини тараннум этиб: "Х,акикий хаёт, ягона хаёт -бу абадиётдир", "Объектив борлик эмас, балки онг устундир", деган хулосага келади.

Инглиз модерн ёзувчиси Жеймс Жойс ижоди француз адиби Марсел Пруст ва олмон ёзувчиси Франц Кафка мероси каби улкандир. Шунинг учун хам Гарб адабиётшунос ва мунаккидлари бу учала ёзувини Европа модернизм адабиётининг "отаси" деб тан олишади. Бугунги кунга келиб, Жойс модернизмнинг энг номдор адиби сифатида эътироф этилмокда. Ёзувчининг 1904-1914 йилларда ёзилган дастлабки хикоялари кейинчалик "Дублинликлар" сарлавхаси остида нашр этилди; у ушбу туплами билан хам инглиз классиклари каторидан жой олишга лойикдир. Унинг хикояларида вокелик хеч бир муболагасиз хакконий тарзда акс эттирилади. Уларда кийинчилик даврини бошидан кечираётган, ижтимоий, маданий тургунликда яшаётган тор фикрли, юксак орзулардан йирок, пуч хаёлларда берилган кишиларнинг такдири тасвирланганини кузатамиз.

XIX аср охири XX аср бошларига келиб рус адабиётига модернизм гоялари хам шиддат билан кириб кела бошлади. В. Брюсов, Н. Гумилёв, А. Ахматова, М.Цветаевалар ижоди бунинг яккол далилидир. Факатгина Гарб модерн адабиётига хамоханг ижод килган А. Платоновнинг "Котлован", "Чевенгур" романлари, М. Булгаковнинг "Ок гвардия", "Уста ва Маргарита", Б.Пастернакнинг "Доктор Живаго" романлари, В. Набоков, И. Бунин каби ёзувчилар асарлари XX аср жахон адабиёти сахнасидан муносиб урин олди. М. Xолбеков тугри таъкидлаганидек, XIX аср охири XX асрнинг бошида шаклланган "жадид адабиёти" намоёндалари А. Фитрат, А. Авлоний, А. Кодирий, А. Чулпонлар катогон йилларида сиёсий тузум курбонига айландилар. XX асрнинг 30-40 йилларида М. Горький асос солган соц. реализм анъаналари таъсирида ижод оламига кадам куйган Ойбек, F. Гулом, X,. Олимжон, М. Шайхзода, М. Исмоилий, Шухрат, Уйгун, К. Яшин, У. Носир, Миртемир, Зулфия, С. Абдулла каби истеъдодлар кейинчалик шуро сиёсати ва мафкурасини узбек адабиётига сингдиришга мажбур буладилар. Улар жахон адабиёти жараёнида кечган модернизмнинг у ёки бу йуналишида уз кучини синаб куришга хам улгуришмади, негаки модернизм, юкорида таъкидланганидек, "совет адабиёти ва санъати"да ривожланишга имкон топа олмади.

ХУЛОСА

ХХ асрнинг 80-йилларида адабиёт оламида танилган Рауф Парфи, Омон Мухтор, Мурод Мухаммад Дуст, Эркин Аъзамов, Шавкат Рахмон, Усмон Азим, Тогай Мурод, Хуршид Даврон каби адиблар Гарб адабиётидаги илгор окимлар ва улар анъаналарига якинлашишга илк журъат этдилар. Мустакиллик даврида камол топган Назар Эшонкул, Улугбек Хдмдам каби ижодкорлар Гарб модернизм ва пост модернизм анъаналарини урганиб, уз насрий ижодида улардан илхомландилар.

Узбек адабиётида модернизм, постмодернизм ёки абсурд анъаналари мавжудми ёки адибларимиз ижодини Гарб ва Америка модерн ёзувчилари Ф. Кафка, Ж. Жойс, Э Хемингуэй, У. Фолкнер, А. Камю, А. Вулф ижоди билан киёсий урганиш максадга мувофикми? Бу масалаларга жавоб топишда таникли олим Мухаммаджон Холбековнинг "ХХ аср модерн адабиёти манзаралари" китоби дастури амал булиб хизмат килади.

Мустакиллик даврига келиб, шеърият ва прозада модерн йуналишида ижод килишга интилиш, адабиётшунослигимизда эса ХХ ва ХХ1 аср модерн адабиётининг услуб ва жилоларини тадкик этишда янги боскич бошланди десак, янглишмаймиз.

REFERENCES

1. Каримов И. А., Юксак маънавият-енгилмас куч. Т. : "Маънавият" нашр. 2008,-176 б.

2. Узбекистон Миллий энциклопедияси 6-том. "Узбекистон Миллий энциклопедияси" нашриёти. Т: 2003. 43-44- бетлар.

3. Шарафиддинов О., Модернизм-жун ходиса эмас... "Шарафиддинов О., Ижодни англаш бахти" китобида. Т: "Шарк НАКТ. 2004, 237-247-бетлар.

4. Кодиров П., Маънавият, модернизм ва абсурд. "Мустакиллик даври адабиёти китобида" Т: Гафур Гулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи. 2006, 28-40- бетлар.

5. Маматкулова Н., Модерн шеъриятида янгича талкин. "Ёшлик" журнали, 2003 йил, 4-сон.

6. Узбек модерн шеърияти. туплам Т: "Маънавият" нашриёти, 2003. 120 б.

7. Холбеков М., ХХ аср модерн адабиёти манзаралари. маколалар туплами. Т: "Мумтоз суз" нашриёти. 2012-308б.

8. Болтабоев X,., МахмудовМ., Мумтоз адабиёт ва модерн адабиёти. Холбеков М. ХХ аср модерн адабиёти манзаралари. маколалар туплами. Т.: "МИМТО7 SO'Z " нашриёти", 2012, 3-8- бетлар.

9. Жураев Т., Онг окими. Модерн "Жахон адабиёти" журнали , 2009 йил 3-сон.

10. Ботирова Ш.И. (2020). Об обучении студентов филологии основам анализа и литературным терминам. Преподавание языка и литературы, 7(7), 82-83.

11. Botirova, S. (2020). The Role of Artistic Psychology in the Metaphorical Harmony of Man And the Reality of Life. Asian Journal of Multidimensional Research, 9(4), 16-20.

12. Botirova Sh. I. (2020). For Students of Philology Teaching Literary Conditions of Learning Basic Analysis. Science and Education, 7(5), 110-113.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.