Научная статья на тему 'Фольклор санъати ва халқ достонлари: кеча ва бугун'

Фольклор санъати ва халқ достонлари: кеча ва бугун Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1195
242
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фольклор / достон / эртак / бахши / матал

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ш. Раҳматуллаева, У. Болтабоева, Б. Каримов

Ушбу мақолада фольклор санъати ва халқ достонларининг халқимиз маънавий ҳаётида тутган ўрни, унинг аҳамияти, соҳани ўрганишда илмий изланишлар олиб бораётган олимлар ва тадқиқотчиларнинг фикрлари келтирилган. Шунингдек, санъатнинг ушбу турига қаратилаётган юксак эътибор намуналари ўз ифодасини топган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Фольклор санъати ва халқ достонлари: кеча ва бугун»

Фольклор санъати ва халк достонлари: кеча ва бугун

Ш.Рах,матуллаева, У.Болтабоева, Б.Каримов, Узбекистон давлат санъат вамаданият институтининг Фаргона минтацавий филиали

Аннотация - Ушбу маколада фольклор санъати ва халк достонларининг халки-миз маънавий хаётида тутган урни, унинг ахамияти, сохани урганишда илмий изланишлар олиб бораётган олимлар ва тадкикотчиларнинг фикрлари келтирил-ган. Шунингдек, санъатнинг ушбу турига каратилаётган юксак эътибор намуна-лари уз ифодасини топган.

Калит сузлар - фольклор, достон, эртак, бахши, матал.

Фольклор барча санъатнинг бошланиши, сарчашмаси, шу сабабли х,ам бошка купгина санъатлар билан уйгунликка эга, шунинг билан бирга х,еч бирига ухшамаган узига хослиги билан ажралиб турувчи алох,ида санъат туридир. Бу сох,а уз ичига мусика, ракс, хунармандчилик, тасвирий, бадиий ва бошка санъатлар билан боглик тасав-вурларни камраб олади. Бошкача килиб айтганда, огзаки ижод халкнинг утмиши, бугуни ва келажагини узида ифода этувчи, унинг такдири билан чамбарчас боглик ижодий жараёндир. Шунинг учун х,ам алломаларимиз уни эл адабиёти деб атаган. Бирор бир халкнинг кандай халк эканлигини билиш учун даставвал унинг миллий анъаналарига, урф-одатларига назар солиш лозим булади.

Халк ижоди бу чинакам маънодаги доимий узгариш, доимий хдракатдаги санъатдир. Яъни, халк ижоди намуналари х,ар галги ижрода анъаналарнинг давомийлигини саклаган х,олда муттасил янгиланиб, узгариб, мукаммаллашиб бораверади. Шунинг учун х,ам халк ижоди намуналари ранг-барангдир. Ана шу ранг-баранглик халк огзаки ижоди-нинг узига хослигини таъминлаб берувчи энг мух,им жихдтлардан биридир. Халк огзаки ижоди намунаси бор-йуги огзаки ижро этилгани учунгина эмас, балки огзаки узлаштирилиб, огзаки ижро этилиб, огзаки тарзда мерос колдирилиши, бошкача

айтганда, х,ар галги ижро жараёнида кайта яралиши билан фаркланиб туради. Фольклоршунос олимлар таъкидлаганидек фольклорда кушик йук, балки кушикнинг ижро полати, ижро жараёни мавжуд. Бу фикрни халк ижодининг бошка жанрларига х,ам тадбик этиш мумкин.

Гурур билан айтишимиз мумкинки, бизда дунё фольклори намуналари билан бемалол беллаша оладиган достон, эртак, макол-матал, кушик, афсона ва ривоятларимиз бор. Юртимизда бугунги кунгача ёзиб олинган достонлар сонининг узи 400 тадан ошиб кетади. Бошка жанр намуналари вариантлари эса куплаб жилдларни ташкил этади. Бу ростакамига чинакам улкан хазинадир. Бундай бебах,о мерос хдмма халкка х,ам насиб этган эмас. Шундай улкан огзаки меросга эга халкнинг ёзма адабиётининг х,ам ранг баранглигига, бой эканлиги шак-шубх,а-сиздир.

Х,ар кандай санъат фольклордан бош-ланади, деган гап бугун пайдо булган эмас. У узок йиллик хдётий кузатиш, илмий тажрибанинг х,осиласидир. Х,акикатдан х,ам тасвирий санъат, хунармандчилик, мусика, ракс, бадиий ва х,оказо санъатларнинг аввали-боши, юзага келиши бевосита халк огзаки ижодига, халкнинг илк тасаввур ва ишончларига бориб такалади. Мух,тарам Президентимиз томонларидан х,ам бугун маданият ва санъатнинг барча тур ва йуналишларини кенг ривожлантиришга алох,ида эътибор каратилаётгани нафакат мамлакатимиз фукаролари балки, хорижлик-ларнинг х,ам эътирофига сазовор булаёт-ганлигини куришимиз мумкин. Биргина мисол 2019 йилнинг 10-15 апрел кунлари Сурх,ондарё вилоятининг Термиз шах,рида утказилган "Халкаро Бах,шичилик санъати фестивалининг" тантанали очилиш маро-симида сузлаган Президентимиз нуткига эътибор каратадиган булсак унда х,ам фольклор ва халк достончилик анъаналарига, унинг кеча ва бугунги ах,волига алох,ида

тухталиб утилди.

"Жах,он маданий меросининг бу улмас асарлари бизга инсониятнинг насл-насаби, тарихий илдизлари, олийжаноб идеаллари бир эканини, бинобарин, турли миллат ва элат вакилларининг келажак сари интилиш-лари х,ам муштарак эканини англатади. Айни вактда х,озирги глобаллашув даврида, тижорат воситасига айланган "оммавий маданият", шоу-бизнеснинг салбий таъсири тобора кучайиб бораётган мураккаб замонда х,ар кандай миллий маданиятнинг булоги булган фольклор санъатига эътибор ва кизикиш, афсуски, сусайиб бораётгани х,ам сир эмас. Х,олбуки, фольклор санъати, таъбир жоиз булса, бу - инсониятнинг болалик кушигидир. Мана шундай ноёб ва буюк санъат бугунги кунда шунчаки маданий ёдгорлик намунасига айланиб, куп жойларда унутилиб кетаётгани, х,имоя ва мух,офазага мух,тож булиб тургани - бу х,ам давримизнинг аччик хдкикатидир. Ушбу гузал ва бетакрор санъатнинг йуколиб кетиши санъат ах,лини купрок ташвишга солади. Шу сабабли тенгсиз маънавий бойлигимиз булмиш мумтоз санъатни, халк ижодининг нодир намуналарини асраб-авайлаш ва ривожлантириш, уни келгуси авлодларга безавол етказиш жах,ондаги илгор фикрли олимлар ва санъаткорларнинг, давлат ва жамоат арбоблари, барча маданият ах,лининг эзгу бурчидир," - дея такидлайди Президентимиз Ш.М.Мирзиёев.

Дархдкикат, бугун фольклор санъатига ва хдлк достончилигига берилаётган юксак эътибор натижасида улмас кадриятларимиз, миллий урф-одат ва анъаналаримиз, достон-чиликнинг нодир дурдоналари янгидан куз очмокда десак муболага килмаган буламиз.

Фольклорнинг ёзма адабиётга таъсири масалалари Алишер Навоий замонида кандай долзарб ахдмиятга эга булса, бугун х,ам худди шундай. Алишер Навоийнинг барча асарларида биз фольклорга ижодий ёндошувни, миллийликка суяниб, умум-башарий кадриятлар улугланганини кузата-миз. Бу анъана Навоий, Бобур замонидан сунг Абдулла ^одирийдан то бугунги кунда ижод этаётган адибларимизгача, Чулпондан

то замонамиз шоирларининг изланишларида х,ам у ёки бу даражада давом этяпти. Факат бизда эмас, дунё адабиётида х,ам шу х,ол кузатилмокда. Айтиш мумкинки, сунгги юз йилликда адабиётда фольклор ва достон-чиликка кайта юзланиш даври бошланди. Жойс, Борхес, Маркес, Кафка, Кавабата каби адиблар ижоди бунинг мисолидир. XXI асрда дунё мифларига кайтадан мурожаат, янгича талкин килиш даври, неомифологизм даври бошланди десак, янглишмаган буламиз. Фольклор х,ар бир ижодкорга уз йули, услуби, узлигини, ук томир илдизини топишга ёрдам беради. Лотин Америкалик улуг адиблардан бири Хорхе Луис Борхес: «Адабиёт миф билан бошланиб, миф билан тугайди», - дейди. Буни бошкачарок килиб айтадиган булсак, х,ар кандай санъат, жумладан, бадиий суз санъати х,ам фольклор билан бошланиб, фольклор билан бирга тараккий этади.

Фольклор ва тарих чиндан х,ам долзарб мавзу. Зеро, эпос, яъни огзаки ижод намунаси булган достонлар шунчаки бадиий асар эмас, балки халкнинг тарихи, маданияти, урф-одат ва анъаналари, тафаккур тарзини узида мужассам этган миллий комус хдмдир.

Биргина «Алпомиш» достонини олиб карайлик. Мазкур достон нафакат узбек, балки дунё достончилигида алох,ида мавкега эга, тарихий асослари кадимий, бадиий жихдтдан юксак эпик ижод намунаси х,исобланади.

Бу достон куп ва хуп урганилди. Бирок хдли бу достоннинг жах,он фольклор-шунослигидаги урни, мифологик асослари, бадиий катламлари такрор ва такрор урганилишни талаб этади.

Халк огзаки ижодидаги "Достон" фольклоршунос олимларнинг диккатини алох,ида узига жалб этган, узбек халк огзаки ижоди таркибида энг куп урганилган, катта мунозараларга сабаб булган, колаверса, узбек халк огзаки ижоди меросини бутун дунёга маълум ва машхур килган жанрдир.

Достонни олимлар синкретик жанр деб биладилар. «Синкретик» сузи юнонча бирлашган; кисм, булакларга ажралган

маъносини беради. Достон хакида гап борганда, синкретик сузи бу жанрдаги асарларда суз, мусика, хонандалик, хофизлик, бадиий укиш, нотиклик, актёрлик санъатларининг уйгун намоён булишини изохлайди. Х,акикатан хам, Бола бахши (Курбонназар Абдуллаев), Чори бахши Хужамбердиев, Шомурод бахши Тогаев, Каххор бахши Кодир бахши угли Рахимов ижроларини бевосита куриш ва эшитиш жараёнида юкорида кайд этилган санъат-ларнинг тулик гузалликда уйгунлашувини, кушимча равишда бу ижрочи ва ижодкор-ларда бадиха санъати махорати тулик намоён булганини курганмиз. Устоз Мухаммад-нодир Саидовнинг юкорида куйган турт талабига кура достон хакида тулик тасаввур хосил килиш учун бахшининг бевосита тингловчилар доирасида табиий вазиятда ижро махоратидан бахраманд булиш шартини хам кушимча равишда кайд килмокчимиз. Бу шартнинг зарур эканлиги телевидение, радио, фонограммалар оркали достон ижроси билан танишиш натижасида аник сезилади. Бахши техник воситалар (камера, микрофон) гувохлигидан кура бевосита тингловчилар учун табиий шароитда достон ижро этганида узини эркин хис килади, бадихагуйлик кобилиятини яхширок курсатиш имконига эга булади. Бахши достон куйлаётганида узининг ижросидан узи завкланадиган пайт булади. Тингловчилар бахши махоратидан бахра олиб эхтиросли овозлар чикаришади. Ана шундай холатда бахшининг кайнаши руй беради. Табиий шароитда кайнаш тезрок амалга ошади. Ундан ташкари думбира тунтариш одати хам бор. Ижрочи бир оз дам олиш бахонаси билан думбира тунтаради ва хонадан хаво олиш учун ташкарига чикади. Бу вактда тингловчилар уз атаган хадяларини туплаб думбира ёнига кийикчага солиб куйишади. Бу одат хам табиий ижро пайтида осон ва кулай бажарилади. Хуллас, бахши учун хам, тингловчи учун хам оддий, самимий, табиий шароитда достон айтиш маъкул хисобланади.

Шундай килиб, "Алпомиш", Гуругли туркумидаги "Гуруглининг тугилиши",

"Малика Айёр", "Равшан" каби унлаб асарлар, "Кунтугмиш", "Рустамхон", "Ошик Гариб ва Шохсанам" кабилар халк огзаки ижодидаги достон жанрига мансуб намуна-лар булиб, асрлар давомида эл калбидан самимий хурматга сазовор, шухратга эришган дурдоналардир.

Достонни бахшилар куйлайдилар. Бахши-лар эса уз устозларидан махсус достончилик сирларини урганган санъаткорлардир.

Х,амма узбек достончилиги анъаналарида хажман чекланиш кузатилмайди. Маданий меросимиз хазинасида "Бозиргон", "Сохиб-кироннинг тугилиши" каби кичик асарлар ва айни пайтда, "Алпомиш", "Малика Айёр"дек йирик достонлар бор. Достонлар хажмидаги нисбий улчов инобатга олинса, думбира чертиб ижро этиладиган Самарканд, Бухоро, Кашкадарё, Сурхондарёда айтиладиган достонлар хажми Хоразм достонларидан хам, Фаргона водийси достонларидан хам кенглиги билан ажралиб туради. Х,ажман Фаргона водийсидагилар анча кичик хисобланади.

Достон матни шеърий ва насрий парчалардан иборат булади.

Узбек достончилиги ижро усулига кура хилма-хил куринишга эга эканини куриб чикдик. Таникли олимлар В.М.Жирмунский, Х,.Т.Зарифов, М.Саидов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоковларнинг урганиш натижалари-га кура достонлар мазмунан хам макол, эртак, кушик сингари турларга булинади. Олимларимиз таснифларида фарклар бор-лигини кайд килган холда, умуман, достонларни мазмунан куйидаги турларга булишни айрим манбааларга кура куйидаги-ча булган дейилади:

1. Кахрамонлик достонлари ("Алпомиш").

2. Ишкий-романтик достонлар ("Равшан", "Кунтугмиш").

3. Жангнома достонлари ("Якка Ахмад").

4. Китобий достонлар ("Ошик Гариб ва Шохсанам", "Сайёд ва ^амро").

5. Тарихий достонлар ("Ойсулув").

Юкоридаги таснифнинг асосини достон-

ларда тасвирланган вокеаларнинг мохияти белгилайди. Аввало, севги-мухаббат, кахрамонлик, саргузашт, жанг лавхалари акс

этмаган достонларнинг узи йук. ^айси достонни эшитманг ёки укиманг, албатта, асар кахрамони мардлиги, жасорати билан бизда хурмат козонади. Албатта, у кимнидир севади ва узок сафарга отланади. Аммо шунга карамай, асарнинг умумий мазмуни заминида муайян мавзу етакчи хисобланади.

Номоддий маданий мерос ёдгорликларини кенг куламда туплаш ва хатловга олиш максадида 2012 йил 9-18 апрел кунлари Фаргона водийсида утган экспедиция давомида узбек халк огзаки бадиий ижодининг "улан", "лапар", "ёр-ёр", "алла", "келин салом", "келин утирсин", "терма-кушик", "ашула", "байт-газал", "йиги-йуклов кушиклари", "ривоят", "афсона", "топиш-мок", "макол", "дуо-олкиш", "ё рамазон", "айтишув", "кинна айтимлари", "зикр айтим-лари", "аския", "кизикчилик (кулги-хикоя)", "латифа", табиат ходисалари билан боглик халк карашлари, мифологик тасаввурлар, халк календарига оид материаллар, об-хаво узгаришларига оид таъбирлар тупланди. Халкимизнинг кадимий дехкончилик маданияти билан алокадор маросимлар замирида шаклланиб, узида серхосиллик гояси хамда табиатнинг кукламги уйгониши-ни тараннум этувчи "Аргувон гули" номли анъанавий бахорий удум ва "Сумбула сайли" фольклори ёзиб олинганлиги эътиборга лойик.

Истиклол шарофати туфайли халк огзаки бадиий ижодиётини туплаш, системалаш-тириш, оммавий ва академик нашрларини амалга ошириш хамда кенг куламли фун-даментал тадкикотлар яратиш борасида йирик ишларни амалга ошириб келаётган Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг Фолклор архивига мамлакатимизнинг бой маданий меросни

узида мужассамлаштирган ноёб илмий объектларидан бири макоми берилганлиги. Фолклор архиви мамлакатимизнинг етакчи илмий фондларидан бири булиб, унда сакланаётган материаллар узбек фило-логиясининг тараккиётини белгиловчи йирик илмий ишларнинг яратилиши учун манба булишини хисобга олсак бугун изланишлар олиб бораётган соха фидоий-ларига жуда катта ютук дея эътироф этамиз.

Хаммамизга маълумки, фольклор - бу халк ижодию халкимиз табиати, унинг рухиятини фольклор асарларидек теран бадиий ифода этувчи намуналарни топиш кийин. Шундай экан, узлигимизни, дунё маданият ва цивилизацияси тарихи, бугуни-даги муносиб урнимизни курсатиш фольклорни урганиш, таргиб этиш билан чамбарчас богликдир. Юкоридаги фикр-ларимиз жамланмаси хам талаба ва магистр-ларга фольклоршунослик фанининг мохияти, урганиш объекти ва предмети, тадкикот методлари, жахон фольклоршунослигидаги етакчи илмий мактабларининг назариялари, узбек фольклоршунослиги тарихи буйича керак булувчи айрим манбааларга эга булишлар мумкин ва миллий узликни англашдек улугвор максадларга хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] Ж.Эшонкул, Фольклор - миллатнинг боций тарихи, Тошкент, Ёшлик журнали, 2014, 8-сон

[2] К.Имомов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоков, О.Сафаров, Узбек халц огзаки поэтик ижоди, Тошкент, Укитувчи, 1990

[3] М.Саидов, Узбек достончилигида бадиий майорат, Тошкент, Фан, 1969

[4] М.Жураев, Фольклоршунослик асослари, Тошкент, Фан, 2009

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.