Научная статья на тему 'ЎЗБЕК АДАБИЙ ТАНҚИДИ ТАРАҚҚИЁТИ'

ЎЗБЕК АДАБИЙ ТАНҚИДИ ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
630
201
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мунаққид / проза / лирика / драматургия / адабий-танқид / аруз / қофия / адабиёт назарияси / матбуот / рукн / критик / проза / лирика / драма / литературная критика / мечта / рифма / теория литературы / пресса / колонка

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муножатхон Асқарова

Ўзбек миллатининг бой ва мазмунли адабий меросини ўрганиш ва тадқиқ этишда адабий танқиднинг роли беқиёсдир. Адабий танқиднинг пайдо бўлиши ва ривожланишида китобхоннинг ижтимоий эстетик эҳтиёжлари етакчи аҳамиятга эга бўлган. Бадиий асарни ўқиб чиққан саводхон ўқувчида ўз фикр-мулоҳазаларини баён этиш истаги пайдо бўлади. Бадиий асарнинг пайдо бўлиши билан унга баҳо берилиши унинг қимматини белгилаган. Илмий-эстетик тафаккур маҳсули саналувчи адабий танқид сўз санъати сифатида дунёга келиб, шаклланиш ва ривожланиш жараёнига кирган ҳодисадир. Адабий танқид ҳаракатдаги эстетик тафаккур тарзида адабий жараён моҳиятини таҳлил қилиш ва баҳолаш хусусиятини касб этган. Санъат қанчалик ички хилма-хилликка эга бўлса, танқид ҳам ўша соҳаларга тегишлилик касб этади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ

Роль литературной критики в изучении и исследовании богатого и значимого литературного наследия узбекского народа несравнима. Социально-эстетические потребности читателя сыграли ведущую роль в возникновении и развитии литературной критики. Образованный читатель, прочитавший произведение искусства, захочет выразить свои мысли. С появлением произведения искусства его оценка определяла его ценность. Литературная критика, являющаяся продуктом научного и эстетического мышления, явление, пришедшее в мир как искусство речи и вступившее в процесс становления и развития. Литературная критика приобрела характер анализа и оценки сути литературного процесса в форме эстетического мышления в действии. Насколько искусство имеет внутреннее разнообразие, критика относится к этим областям.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК АДАБИЙ ТАНҚИДИ ТАРАҚҚИЁТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 5 / 2020 ISSN 2181-063X

УЗБЕК АДАБИЙ ТАЩВДИ ТАРАВДИЁТИ

Муножатхон Аскарова asqarova.munoj atxon 19@gmail .com Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фаргона минтакавий филиали

Аннотация: Узбек миллатининг бой ва мазмунли адабий меросини урганиш ва тадкик этишда адабий танкиднинг роли бекиёсдир. Адабий танкиднинг пайдо булиши ва ривожланишида китобхоннинг ижтимоий эстетик эхтиёжлари етакчи ахамиятга эга булган. Бадиий асарни укиб чиккан саводхон укувчида уз фикр-мулохазаларини баён этиш истаги пайдо булади. Бадиий асарнинг пайдо булиши билан унга бахо берилиши унинг кимматини белгилаган. Илмий-эстетик тафаккур махсули саналувчи адабий танкид суз санъати сифатида дунёга келиб, шаклланиш ва ривожланиш жараёнига кирган ходисадир. Адабий танкид харакатдаги эстетик тафаккур тарзида адабий жараён мохиятини тахлил килиш ва бахолаш хусусиятини касб этган. Санъат канчалик ички хилма-хилликка эга булса, танкид хам уша сохаларга тегишлилик касб этади.

Калит сузлар: мунаккид, проза, лирика, драматургия, адабий-танкид, аруз, кофия, адабиёт назарияси, матбуот, рукн.

РАЗВИТИЕ УЗБЕКСКОЙ ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ

Муноятхон Аскарова asqarova.munoj atxon 19@gmail .com Ферганский региональный филиал государственного института искусств и культуры Узбекистана

Аннотация: Роль литературной критики в изучении и исследовании богатого и значимого литературного наследия узбекского народа несравнима. Социально-эстетические потребности читателя сыграли ведущую роль в возникновении и развитии литературной критики. Образованный читатель, прочитавший произведение искусства, захочет выразить свои мысли. С появлением произведения искусства его оценка определяла его ценность. Литературная критика, являющаяся продуктом научного и эстетического мышления, - явление, пришедшее в мир как искусство речи и вступившее в процесс становления и развития. Литературная критика приобрела характер анализа и оценки сути литературного процесса в форме эстетического мышления

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Issue 5 / 2020 ISSN 2181-063X

в действии. Насколько искусство имеет внутреннее разнообразие, критика относится к этим областям.

Ключевые слова: критик, проза, лирика, драма, литературная критика, мечта, рифма, теория литературы, пресса, колонка.

DEVELOPMENT OF UZBEK LITERARY CRITICISM

Munojatxon Askarova asqarova.munoj atxon 19@gmail .com Fergana regional branch of Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract: The role of literary criticism in the study and research of the rich and meaningful literary heritage of the Uzbek nation is incomparable. The social aesthetic needs of the reader played a leading role in the emergence and development of literary criticism. An educated reader who has read a work of art will have a desire to express his or her thoughts. With the appearance of a work of art, its evaluation determined its value. Literary criticism, which is the product of scientific and aesthetic thinking, is a phenomenon that came into the world as the art of speech and entered the process of formation and development. Literary criticism has acquired the character of analyzing and evaluating the essence of the literary process in the form of aesthetic thinking in action. As much as art has internal diversity, so does criticism in those areas.

Keywords: critic, prose, lyric, drama, literary criticism, dream, rhyme, literary theory, press, column.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев: "..дар бир суверен давлат узининг бетакрор тарихи ва маданиятига эгадир. Бу тарих ва маданиятнинг хдкикий ижодкори, яратувчиси эса, хдкди равишда шу мамлакат халки хдсобланади"1. деган эдилар. Дархдкикат хдр бир халк миллат сифатида шаклланиши ва давлатнинг тарааккий этишида унинг тарихи ва маданиятини якиндан билиш ва тадкик этиш алохдда урин тутади. Узбек миллатининг бой ва мазмунли адабий меросини урганиш ва тадкик этишда адабий танкиднинг роли бекиёсдир. Адабий танкиднинг пайдо булиши ва ривожланишида, аввало, китобхоннинг ижтимоий эстетик э^тиёжлари етакчи ахдмиятга эга булган. Чунки бирор-бир бадиий асарни укиб чиккан саводхон укувчида уз фикр-муло^азаларини баён этиш, колаверса, муаллиф билан фикрлашиш истаги пайдо булади. Ана шу маънавий э^тиёж даврлар утиши билан адабий танкидчиликнинг

1 Мирзиёев Ш. Эркин ва фаравон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Ш.Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки // "Адолат" газетаси, 2016, 16 декабр. 1-бет.

юзага келишига, махсус фан сифатида шаклланишига шароит тугдирган. Адабий-танкидий асарларда бадиий асарнинг ютук ва камчиликлари, ижодкорнинг бадиий махорати хакида илмий мулохаза юритилибгина колмасдан, муайян бир жамиятнинг ижтимоий манфаатлари хам акс этган булади ва, умуман, бу соха кадимдан фалсафа, эстетика, этика фанлари билан узвий алокадорликда ривожланиб келган. Адабий танкид гоят кадимий ходиса сифатида дастлаб Платон, Аристотелларнинг адабий-ижтимоий фаолиятларида антик замонлардаёк намоён булган эди. Аслини олганда, танкиднинг илк унсурлари халк огзаки ижодида бошланган. Утмишда бадиий асар хакида икки хил: огзаки ва ёзма шаклларда фикр билдирилганига дуч келиш мумкин. Бадиий асарнинг илк яратувчиси халк булганидек, уларга илк муносабатни билдирувчи хам халкнинг узидир. Х,аётнинг турли томонларини, жумладан, кишиларнинг табиий офатларга, душманларга карши курашидаги жасоратларини, хаёт учун, озодлик учун курашда курсатган кахрамонликларини, фазилатлари ва ранг-баранг рухий холатларини ифода этувчи асарларнинг майдонга келиши ва халкнинг бу асарларга тугридан-тугри муносабатда булиши, уларда тасвирланган вокеа-ходисаларни маъкуллаши, улардан завкланиши ёки аксинча коникмаганлиги табиий эди. Демак, бадиий асарнинг пайдо булиши билан унга бахо берилиши (канчалик оддий булишидан катъий назар) унинг кимматини белгилаган. Бундай фикрлар халк бахшилари асарларини эшитганлар томонидан огзаки тарзда ифода этилган. Бадиий асар хакида бу хилда фикр билдириш тугрисидаги маълумотлар унчалик куп булмаса-да, аммо бизгача етиб келган. Бу ходисанинг кадимийлигидан гувохлик беради. Жумладан, Фозил Йулдош углидан "Санобар", "Фарход ва Ширин" достонларини эшитган халкнинг бахшига уз таассуротларини билдирганлиги фикримизни тасдиклайди. "Санобар" достонини тинглаган халкнинг уз бахшисига мурожаат килиб: "бизга йиглоки кишилар тугрисида эмас, балки одамни рухан тетик килувчи, кахрамонлик ва эзгуликка бошловчи кишилар хакидаги достонларни купрок айтсангиз" - дегани ёки "Фарход ва Ширин" киссасини кахрамонларнинг вафот этиши билан эмас, балки туй-томоша билан тугатишни сурашидан иборат мулохазаларида катта хакикат кузга ташланади. Зеро, бу ходисада доим умид билан яшаган халкнинг бадиий асарга бахо бериш мезони зухур топганлиги ойдинлашади. Илмий-эстетик тафаккур махсули саналувчи адабий танкид суз санъати сифатида дунёга келиб, шаклланиш ва ривожланиш жараёнига кирган ходисадир. У жамият тараккиётида, адабиёт ривожида мустакил ва мустахкам мавкега эга. Бинобарин, танкид деганда нимани тушунамиз? "Танкид" - арабча суз.Унинг узаги "Н^Д" яъни, "накада" феъли. Накд сузи хам шу узакдан. Танкид арабча "накада" сузидан келиб чиккан булиб, мухокама килмок, текширмок, урганмок, ниманингдир хакконийлиги ва тугрилигини исботламок, ютук ва

камчиликларини белгилаш, ва нихоят, бадиий асарни тахлил килиш, изохлаш каби маъноларни ифодалайди. Арабий лугатларнинг шаходат беришича, "накд" сузининг бош маъноси - "сараламок", яъни яхшини ёмондан ёки аслни ноаслдан ажратишдир. Шарк мумтоз поэтикаси анъанаси учликдан-илми кофия, илми аруз, илми бадеъдан таркиб топган эди. Танкид эса ана шу учлик ичида шакллана бошлаган. Вазн, кофия ва ифода, тасвир, баёндаги типик хато ва камчиликлар "айб" (куплиги "айюб") деган умумий истилох остида махсус урганилиб, хар бир муайян айб мустакил ном билан юритилган. Бора-бора адабиётшуносликнинг ана шу айбларини курсатадиган, яъни бадиий асарлардаги камчиликлардан вокиф этадиган сохаси алохида фан сифатида ажралиб чиккан ва уни "илми накд" дея алохида ходиса сифатида караш анъанага айлана борган. Бирок бошда у дастлаб илми аруз, илми кофия, илми бадеъда хар бирининг узида накд кисми сифатида сингган холда мавжуд булган.

Шаркда Навоийгача ва ундан кейин хам адабиётшунослик бобида куп хайрли ишлар килиниб, бир талай асарлар ёзилган. Шеърият назарияси ва танкидчилигига оид фикр-мулохазалар утмишда нафакат тазкираларда, балки Форобий, Беруний, Ибн Сино, Бобур каби маънавиятимизнинг улуг намояндалари асарларида хам кенг ифода этилганки, бу жихатдан уларнинг шеър ва шоирлик масъулияти хакидаги карашлари адабиётшунослик, адабий танкид илмининг ривожига сезиларли таъсир этган. Масалан, Форобий шеър санъати ва унинг вазифасини шундай белгилайди: "Бу санъат - бирор максадни амалга ошираётган пайтда, йулдан чикиб кетмасликка ёрдам берувчи ва инсон хаёлини когозда намоён этувчи санъатдир. Шеърнинг олти хили бор. Шундан учтаси яхши ва учтаси ёмондир. Яхшилардан бири шуки, унинг ёрдамида инсон аклий кувватини мукаммаллаштиради, саодатга олиб борувчи фикри ойдинлашади, яхши ишларга, фазилатли булишга илхомланади, хасислик, ёмон ва кабих ишлардан сакланади. Иккинчи яхши хили кишининг рухий сезгиларини юксалтиради, хаддан ташкари эхтиёткорликдан холи килади, иззат-нафсни саклайди, газабланишдан, ёмон ишлардан эхтиёт килишга ёрдам беради. Учинчиси кишини заифликдан саклайди, унинг нафсини, хирсини тияди, гамдан халос килади, ёмонлик олдида ана шу юкорида кайд килинган ижобий хислатларни намоён этишга ёрдам беради".

XIII асрнинг йирик адабиётшуноси Шамсиддин Мухаммад бинни хайс Розийнинг "Ал-Муъжам" китобида эса илми накд алохида фасл килиб ажратилган. Олим бу илмнинг ахамияти, вазифалари хакида хам махсус фикр юритади. 1483 йили Алишер Навоийнинг бевосита моддий ва маънавий хомийлигида битилган Атоуллох Хусайнийнинг "Бадойиъ ус-саноеъ" асарида хам айблар алохида бобда баён этилган. Алишер Навоийнинг яна бир замондоши Хусайн Воиз Кошифийнинг"Бадойиъ ул афкор фи санойиъ ул ашъор"китоби хам

Шарк танкид илми тарихини ёритиш учун мухим манба хисобланади. Бу асарнинг бадиий санъатга багишланган анъанавий китоблардан фарки шундаки, унинг биринчи боби бадиий санъатлар, иккинчи боби илми накд, яъни адабий танкидга багишланган. Кошифий бу адабий илмни янада мукаммаллаштирди, уша пайтгача санъатлар ичида юрган жуда куп айбларни ажратиб олди. Китобда накднинг лугавий ва истилохий маъноси, бу адабий илмнинг вазифалари ва ахамияти жуда аник таърифланган: "Назм айтмак баёнидаким уни накд илми дерлар ва адабий илмларнинг бири деб билурлар ва накд лугатда "сараламок" ва "соф" тангани калбаки тангадан ажратмок дегани. Истилохда энг яхши шеърни ёмонидан ажратиш ва уларни узаро фарклаш илмидан иборат ва бу илмни шунинг учун накд деганларки, танга наккоди (сараловчи) калбаки тангалар орасидаги хакикий тангани ажратса, бу илм сохиби (танкидчи) хам покиза ва беайб суханни ношоиста ва айблик суханлар орасидан саралаб айтиши керак. Х,ар холда кимки шеър айбларидан огох булмаса, унга беайб шеърни намуна килиб курсатиши лозим". Куриниб турибдки, олимнинг адабий танкид олдига куйган талаби хозир хам уз ахамиятини йукотган эмас. Колаверса, грекча "сritike " сузи билан ифодаланган (бу сузни русларда илк бор Кантемир 1799 йилда "критик" шаклида таомилга киритган)танкид, В.Г.Белинский талкинича, "хукм килмок", кенг маънода эса, мулохаза билдирмок, фикр юритмок маъноларида кулланган. Шу сабабли танкид факат санъат ва адабиёт асарларигагина хос булмай, турли фанларга, жумладан, тарих, ахлок ва бошка сохаларга хам тааллуклидир. Демак, танкид тушунчаси, доирасининг кенглиги, унинг хаётдаги барча ходиса вокеаларга тегишли эканини курсатади. Шу жихатдан танкид хаётнинг кайси бир сохасига тегишли булса, уша жабха номи билан хам аталиши анъанавийдир,айтайлик, ижтимоий танкид, иктисодий танкид каби. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, рус ва Европадаги катор халкларда реалистик адабий танкиднинг санъат ва фан синтезидан иборат холда шакллана бошлаши XVII асрнинг охири ва XVIII асрнинг бошларига тугри келади. Ва адабий танкид харакатдаги эстетик тафаккур тарзида адабий жараён мохиятини тахлил килиш ва бахолаш хусусиятини касб этган. У ижтимоий фалсафий эстетик караш шаклида адабиёт ва жамият муносабатлари кай даражада инъикос топганлигини замон мафкураси призмасидан утказган холда умумлаштириш санъати даражасига кутарилган. Бинобарин, санъат канчалик ички хилма-хилликка эга булса, танкид хам уша сохаларга тегишлилик касб этади. Бунга театр танкиди, кино танкиди ходисаларини мисол килиб курсатиш мумкин. Санъат сохаларидан бирига тааллукли адабиёт билан боглик танкид-адабий танкид деб номланади. Чунки адабий танкиднинг кизикиш доирасини суз оркали тасвирлаш санъати деб юритилувчи адабиёт ташкил этади.

Узбек адабий танкидининг ривожланиши узбек вактли матбуоти билан чамбарчас богликдир. Вактли матбуот адабиётга алокадор бу янги сохани тараккий эттиришга уз хиссасини кушди. Нашр этилган бадиий ва таржима асарларга биринчи марта вактли матбуот уз сахифаларида такризлар бера бошлади. Жорий адабий жараённинг ходисаларини ва бадиий ижоднинг айрим асарларини тахлил этиб, унинг кимматли фазилатларини кенг оммага тушунтириб бериш асосида унинг эстетик дидини тарбиялашга мулжалланган танкид уз укувчисига матбуот - газета ва журналлар оркали мурожаат кила бошлади. XIX асрнинг биринчи ярмида В.Белинский: "Танкид аллакачон бизнинг публиканинг эхтиёжи булиб колди. Хеч бир журнал ёки газета танкид ва библиография булимисиз яшай олмайди",- деб ёзган эди. Х1Х асрнинг сунгги чораги ва ХХ аср бошларида Туркистонда узбек миллий вактли матбуоти тугилди ва тез сурьатлар билан ривожлана борди. Вактли матбуотнинг тугилиши рузномачилик ишининг ривож топиши муносабати билан узбекларда хам дастлабки миллий журналистлар етишиб чика бошлади.

Узбек вактли матбуоти хам ХХ аср бошларидан эътиборан уз сахифаларида адабий танкид хакида, унинг ахамияти, булажак асарларга ижобий таъсири, умуман, адабиётнинг тараккиётидаги роли хакида кимматли илмий маколалар чоп этиб борди. Инчунин, "Садои Туркистон" газетаси танкид истилохи ва унинг адабиётга биринчи марта кириб келаётганлиги хакида шундай маълумот беради. "Ушбу калима кулимизда булгон лугат китобларининг баъзиларида булса хам баъзиларида йукдир. Туркистон вилоятида истеъмол килинадургон лугат китобларида булмаганлик тугрисинда бу "танкид калимаси бизнинг истилох орасида янгидир". Газета танкид истилохи "Ахбори кабир" лугатида "алнокид" калимасига тугри келиб "яхши нарсанинг орасидан ёмонини ажратиб чикариб ташламок" маъносини билдириши, лекин эндиликда бу истилохни татар матбуоти ва адабиётида кулланилаётган маъносида ишлатиш лозимлигини уктиради. Макола муаллифи Ахлулло Хабибулло угли - О.С.,Ш.А.) "танкид" истилохининг бу даврга келганда бутунлай янги маъно касб этишини айтиш билан бирга бадиий асарларга вактли матбуот оркали бахо бериш деб хам тушунади ва шу мантикдан келиб чиккан холда асарларнинг ютук ва камчиликларини курсатиши лозимлигини уктирмокни унутмайди. Унингча, "Танкид демак бир мусаннифнинг ёзиб майдони интишорга куйган китобинда келишмагон ибораларни матбуот воситаси ила ёзиб курсатмок демакдир". Ахлулло бу билан адабиётнинг келгуси тараккиёти бевосита вактли матбуотга узвий богликлигини уктиради. Шу билан бирга у танкидчи одоб доирасидан чикмаслигини хам алохида таъкидлайди. Муаллиф маколасида адабий танкиднинг Россия, татар, озарбайжон вактли матбуотида фаол куринаётганлигини эътироф этади ва узбек танкидчиларини хам улардан

урганишга даъват этади. "Ойна" журналининг 1913 йил 32-сонида чиккан Бехбудийнинг "Танкид сараламокдур" деб номланган маколаси хам танкиднинг уша даврдаги ахволи тугрисида маълумот беради: "Укилган китобларни маънан тафтиш этиб,ундаги нуксонларни баён этмак танкиддур, тааруз ва душманлик эмас. Бизни Туркистонда янги мактаблар анча бордур, янги рисолалар хийла босилиб турибдур, жаридаларда макола ва ашъорлар укилиб турибдур, аммо хануз танкид даврига етушганимиз йук":

"Садои Туркистон" хам 1914-1917 йилларда уз йуналиши ва мавкеи жихатидан ажралиб турган рузномалардан булди. Унинг атрофига уша даврнинг илгор фикрли зиёлилари Хдмза, АДодирий, Чулпон, С.Айний, Мирмухсин каби ижодкордар тупланган эдилар. Чиндан хам "Садои Туркистон" узбек миллий адабиётининг кандай йуналишда булиши кераклигини аник тасаввур килди". Унинг сахифаларида Абдурауф Фитрат, Чулпон, С.Айний ва Х,амзаларнинг асарлари тез-тез куриниб турди. Вактли матбуот узбек миллий адабиётининг тараккиёти билан бирга узбек танкидчилиги ривожи учун хам узига хос минбарга айлана борди. Нашр этилган бадиий ва таржима асарларга вактли матбуот уз сахифаларида такризлар бера бошлади; бу такризлар адабий танкидчиликнинг ривожига йул очди. Бундан шундай хулоса килиш мумкин: хозирги адабий танкиднинг энг оммавий, энг куп таркалган жанрларидан бири такризнинг тугилиши, ривожланиши хам уйгониш даври билан боглик. Газетада такризларнинг алохида "Танкид" рукни остида чоп этила бошлангани хам фикримизни исботлай олади. Вактли матбуот уз сахифаларида адабий танкид, унинг ахамияти, ёзилажак асарларга ижобий таьсири, умуман, адабиётнинг тараккиётидаги роли хакида кимматли илмий маколалар чоп эта борди. Чунончи, "Садои Туркистон" танкид истилохи ва унинг адабиёт сохасига илк бор кириб келаётганлиги хакида босилган Ахилло маколасида берилган шархни эслатиш мумкин. Бу хакда киришда тухталган эдик. Макола муаллифи Ахилло бу даврга келганда "танкид" истилохининг бутунлай янги маьно касб этганлигини айтиш билан бирга адабиётнинг келгуси тараккиёти бевосита вактли матбуот ва адабий танкидга богликлигини кайта-кайта таькидлаган эди. 1905-1920 йиллардаги узбек вактли матбуоти адабий танкиднинг юзага келишини таьминлашда ва шаклланишига ва кейинги ривожида мухим роль уйнади. Узбек матбуотида "танкид" рукни остида, асосан, турли ижтимоий-сиёсий, ахлокий ва диний мавзудаги баьзи адабий, илмий маколалар, фельетон, очерк, хикоялар, хар хил мунозаралар, публицистик маколалар шаклида куриниб турди, жанрий хилма-хиллик асосида шаклланди, бирок уларда хали коришиклик устивор эди. Йигирманчи йилларга келиб, матбуотда "Танкид ва адабий мубохасалар", "Фанний текширишлар", "Матбуот ва адабиёт","Санои нафиса оламида" каби янги рукнлар очилди, уларда адабиёт-бадиий тупламлар, сахна асарлари,

дарсликлар, нашриёт ишларига оид такризлар эьлон килинди. Адабий жараёнга доир бу хилдаги оригинал маколалар, такризлар каторида кардош халклар адабиёти, уларнинг саньаткорлари хакида хам маколалар ёритиб борилди. Шарк ва Гарб саньати, гузаллик хакидаги карашлар хусусида, шунингдек, В.Белинский, Н.Чернишевский, В.Плеханов ва А.Луначарскийнинг эстетик карашларига багишланган маколалар берила бошланди.

Узбек адабий танкидининг шаклланишида озарбайжон публицисти Н.Наримонов ва татар адиби О.Иброхимовларнинг илмий-назарий маколаларининг таьсири хам сезиларли булди. Уша даврда узбек матбуотида улар ёзган материалларнинг босилиши уша даврда ижобий ходиса эди. Айни замонда турли адабий тур ва жанрлардаги асарларни бахолаш зарурати адабий-танкидий фикрнинг жонланишига сезиларли таьсир курсатди. Узбекистонда яшаган Б.Пестовский, А.Аршируний, М.Шевердин каби рус ёзувчи ва танкидчиларининг узбек адабиёти ва театр саньатига багишланган чикишлари хам адабий танкиднинг фаоллашиб бораётганидан дарак бериб туради.

Драматургиянинг тугилиши ва ривожи масаласи хам адабий танкиднинг эхтиборидан четда колмади. Драматургия ривожининг илк боскичида "огзаки танкид" (жонли танкидий амалиёт) асосий роль уйнади ва у купинча ташкилий шаклларда, айтайлик, у ёки бу асарни укиб мухокама этиш ва репертуарни комиссиялар оркали кабул килиш тарзида руёбга чикди. Шу тарика театр танкидчилиги шакллана борди. Аммо эълон килинган макола ва такризларнинг купчилиги театр саньати масалаларига ва актёрлар махорати тахлилига багишланган булиб, улар орасида спектаклнинг гоявий-бадиий кимматини, замонавий хаёт билан алокаси ва тарбиявий ахамиятини чукур очиб берадиганлари хали етарли эмас эди. 20- йилларнинг охири 30-йилларнинг бошларида К.Яшин, Н.Сафаров, Зиё Саид, Собир Абдулла, У.Исмоилов, З.Фатхуллин каби ёш драматурглар бадиий ижод сохасида куриниб колдилар. Адабий танкид уз вактида уларнинг пайдо булишини табриклаш билан бирга мавжуд нуксонларини курсатишга хам харакат килди ва ижодий юксалишларига жиддий таъсир курсатди. Узбек адабий танкидчилигининг мумтоз меросга муносабати.

Узок йиллар давомида Навоий, Машраб, Турди, Мукимий ва бошка ижодкорларни "хозирги замон кемасидан" улоктириб ташламокчи булганлар кам эмас эди. Нигилизм таьсирида булган ёшлар мумтоз ижодкорларга менсимаслик назари билан караб, улардан урганиш урнига мустакил йул тутмокчи булдилар. Утмиш тажрибаларини кадрламаслик касали ХХ асрнинг 30-йиллари биринчи ярмигача давом этган булса-да, адабий танкид бу масалани ижобий хал килган эди. Танкидчилар адабий мероснинг ахамиятини, хаётдаги ролини тугри тушунтирдилар. ХХ аср бошларидаги ёш адабий танкид адабий-тарихий

жараёнда фаол роль уйнайди. Адабиёт ривожига оид купгина асосий масалаларни кутарди, адабий ходисалар, ёзувчи асарларига баъзан нотугри, лекин асосий холларда тугри бахо беришга интилди. Аммо адабий танкид мустакил фан сифатида ривожланиб, коришикликдан кутула бошлади. О.Хршим, О.Шарафиддинов, Р. Мажидий, С. Хусайн ва улардан кейин уз фаолиятини бошлаган Х. Ёкубов, Ш. Сулаймон, Ю.Латиф, Ю.Султон сингари профессионал танкидчи ва адабиётшунослар етила борди. Танкидчилик ва адабиётшуносликнинг алохида касб сифатида намоён булиши ёки бадиий ижод тури сифатида ажралиб, уз конун ва тамойиллари асосида ривожланиш жараёнига кира бориши - уша давр маданий хаётининг катта ютуги булди. Танкидчилик билан шугулланган ёзувчилар - Фитрат, Чулпон, А.Кодирий, Х Олимжон, Ойбек, Г.Хулом, Зиё Саид, М.Шайхзодаларнинг маколалари, такризлари хам адабий танкиднинг савияси усишига жиддий таъсир курсатди. "Адабий танкидда куринган яна бир фазилат - бадиий асар тахлилида шакл ва мазмун бирлигига диккат килиш эди. Агар дастлабки вактларда муайян асар мавзуси ва сюжетигина айтилиб, бадиий форма купинча тилга олинмаса, энди танкидий асарларнинг купчилигида гоявий мазмун каторида композиция, услуб, тасвирий воситалар бирликда бахоланадиган булди. Бадиий тилга оид мунозаралар уюштирилиб турилди". Танкид ижтимоий тафаккурни шакллантирувчи васиталардан бири булиб колди, чунки танкидчиларнинг макола ва такризлари купчиликда кизикиш уйготадиган булди. Танкид бадиий асар яратишда маслахатчи, ижодий хамкор була бошлади. Ижодкорларнинг изланишлари, янги жанрларни забт этишдаги уринишлари куллаб-кувватланди. Адабий танкиднинг шаклланиши ва ривожида ёзувчиларнинг роли катта булди. Улар узларининг адабиётга ва адабий меросга алокадор фикрлари билан танкиднинг тараккиётига ёрдам бердилар ва матбуотда, жумладан, "Янги Фаргона"да Хамза, "Муштум"да А.Крдирий адабиёт булимларига рахбарлик асносида адабий танкидга оид асарларга хам кенг йул бердилар. Натижада узбек адабий танкидчилиги тухтовсиз усиб, адабий-тарихий жараёнда уз максадига эриша борди.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаравон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Ш.Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки // "Адолат" газетаси, 2016, 16 декабр. 1- бет

2. Тожибоев Р. XX аср бошлари узбек адабий танкиди тарихидан. Филология фанлари нозоди...дисс. Т., 1993;

3. Назаров Б., Расулов А., Ахмедова Ш., Кахрамонов К. Узбек адабий танкиди тарихи. Тошкент., "Тафаккур каноти"., 2011. Б. 170 176;

4. Узбек адабий танкиди. Тошкент., "Турон икбол "., 2011, Б. 44 50.

5. Каюмов Л. Адабий танкид ва ижодий жараён ." Шарк юлдузи". 1972.3-

сон.

6. Абдурауф Фитрат.Адабиёт коидалари.Тошкент. "Укитувчи".1994.

7. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. - №. 3.

8. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 4. - С. 559-567.

9. Болтабоева У. Нутк санъатининг узига хос хусусиятлари: муаммо ва ечимлар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

10. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

11. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - С. 125.

12. Усмонов Ш. САХНАДА ТАШКИ КИЁФАГА АКТЁРНИНГ МУНОСАБАТИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.

13. Усмонов Ш. Илм даргохдга бир назар //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).

14. Умарова Х., Усмонов Ш. Санъатга багишланган умр //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

15. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - Т. 10. - №. 3. - С. 91-95.

16. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - Т. 5. - №. Conference. - С. 4-4.

17. Абдуназаров З. МИЛЛИЙ УЙИНЛАРИМИЗ ИШТИРОКИДА ЁШ АКТЁРЛАРНИ ТАСАВВУРИ ВА ДИККАТИНИ ЧАРХЛАШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

18. Абдуназаров З. ТИМСОЛЛАР СИЙМОСИНИ ЯРАТИШ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

19. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 148-152.

20. Юлдашева С. Китоб-кунгил чироги //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).

21. Юлдашева С. Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик фаолияти //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

22. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 121-124.

23. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

24. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

25. Ахмедов Р. Миллий мусикий ижрочилик санъатига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

26. Юлдашев К., Эгамбердиев Х. Режиссура: кеча ва бугун //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

27. Талабоев А. Маком санъатида сузнинг урни //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).

28. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.

29. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV

References

1. Мирзиёев Ш. Эркин ва фаравон, демократик Узбекистон давлатини мард ва олижаноб халкимиз билан бирга курамиз. Ш.Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига багишланган Олий Мажлис палаталарининг кушма мажлисидаги нутки // 'Адолат" газетаси, 2016, 16 декабр. 1- бет

2. Тожибоев Р. ХХ аср бошлари узбек адабий танкиди тарихидан. Филология фанлари нозоди...дисс. Т., 1993;

3. Назаров Б., Расулов А., Ахмедова Ш., Кахрамонов к. Узбек адабий танкиди тарихи. Тошкент., "Тафаккур каноти", 2011. Б. 170 176;

4. Узбек адабий танкиди. Тошкент., "Турон икбол "., 2011, Б. 44 50.

5. Каюмов Л. Адабий танкид ва ижодий жараён ." Шарк юлдузи". 1972.3-

сон.

6. Абдурауф Фитрат.Адабиёт коидалари.Тошкент. "Укитувчи".1994.

7. Boltaboeva U., Sh U., Rahmonova N. CREATIVE PERSON-THE ROLE OF LIVE WORD IN EDUCATING AN ACTOR //European Journal of Arts. - 2019. - №№. 3.

8. Boltaboyeva U., Rakhmonova N., Usmonov S. Characteristics of speech Art: problems and solutions //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 4. - C. 559-567.

9. EornaSoeBa Y. HyTK caHtaTHHUHr y3ura xoc xycycutfraapu: MyaMMO Ba enuMnap //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

10. Boltaboeva U. Using Oral Folk Art Methods in Improving Speech Technology //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

11. Akbarova M., Tursunova G., Abdunazarov Z. Section 3. Theater art //European Journal of Arts. - C. 125.

12. YCMOHOB m. CAXHA^A TAmKH KHEOATA AKTEPHHHT MYHOCAEATH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. II.

13. Ycmohob m. Hhm gaproxura Sup Ha3ap //Oriental Art and Culture. - 2019. -№. IV (1).

14. YMapoBa X,., Ycmohob m. CantaTra SarurnnaHraH yMp //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

15. Dehqonov R., Tursunova G., Abdunazarov Z. Pedagogical aproaches to the formation of musical literacy of students in the sytem of higher education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. - 2020. - T. 10. - №. 3. - C. 91-95.

16. Tursunova G., Karimov B. PEARLS OF UZBEK NATIONAL DANCE //International Engineering Journal For Research & Development. - 2020. - T. 5. - №2. Conference. - C. 4-4.

17. A6gyHa3apoB 3. MHT-THH YHHH.TAPHMH3 HfflTHPOKH^A Em AKTEP.TAPHH TACABBYPH BA ^HKKATHHH ^APX^Am //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

18. A6gyHa3apoB 3. THMCO.T.TAP CHHMOCHHH ^PATHm //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. III.

19. Yuldasheva S., Madumarova M. TASKS AND CONTENT OF BIBLIOGRAPHIC WORKS //European Journal of Arts. - 2020. - №№. 1. - C. 148-152.

20. ro^garneBa C. KuTo6-KyHrun nuporu //Oriental Art and Culture. - 2020. -№. I (2).

21. rongarneBa C. KHTO6 MyTonaacuHH maKHnnaHTupumga KyTy6xoHaHunuK ^aonutfra //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

22. Yunusov G., Juraev I., Ahmedov R. A LOOK AT THE REGIONAL SEASONAL FOLKLORE AND THEIR ORIGIN. THE ROLE AND IMPORTANCE

OF FOLKLORE IN THE DEVELOPMENT OF DANCE ART //European Journal of Arts. - 2020. - №. 1. - С. 121-124.

23. Yunusov G. X., Juraev I., Ahmedov R. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

24. Talaboev A., Akbarov T., Haydarov A. The European Journal of Arts, Issue 1/2020.

25. Ахмедов Р. Миллий мусикий ижрочилик санъатига бир назар //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. I (2).

26. Юлдашев К., Эгамбердиев Х. Режиссура: кеча ва бугун //Oriental Art and Culture. - 2019. - №. IV (1).

27. Талабоев А. Маком санъатида сузнинг урни //Oriental Art and Culture. -2019. - №. IV (1).

28. Haydarov A. QOSHIQLAR ORQALI O'QUVCHILARDA VATANPARVARLIK TUYGUSINI SHAKLLANTIRISH //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV.

29. Акбаров Т. ФОЛЬКЛОР ВА АНЪАНАВИЙ МУСЩА МАСАЛАЛАРИ //Oriental Art and Culture. - 2020. - №. IV

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.