Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ УЙҒОНИШНИНГ АСОСИЙ МУАММОСИ СИФАТИДА'

ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ УЙҒОНИШНИНГ АСОСИЙ МУАММОСИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1504
241
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ватан / ватанпарварлик / ёшлар / юксак ахлоқ / маънавият ва маърифат / меҳнатга виждонан муносабат / илм / миллий қадриятлар. / Родина / патриотизм / молодежь / высокая нравственность / духовность и просвещение / сознательное отношение к труду / наука / национальные ценности.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Юлдашева Нилуфар Абдуллаевна, Рахимов Минҳожиддин Муҳаммадғолиб Ўғли

Ўзбек миллий таълим тизими ҳам илғор тажрибаларни қабул қилиш билан бирга минг йиллар давомида шаклланган шарқона усуллардан воз ҳам кечмади. Шарқ, хусусан, ўзбек таълим тизимида ёшлар тарбияси, ахлоқи, ватанпарварлиги, меҳнатсеварлиги, ижодкорлиги, инсонпарварлиги каби сифатларга азалдан алоҳида эътибор қаратилган. Мақола ёшлар тарбиясининг муҳим жиҳати ватанпарварлик руҳида тарбиялаш каби долзарб муаммога бағишланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОСПИТАНИЕ МОЛОДЕЖИ В ДУХЕ ПАТРИОТИЗМА КАК ГЛАВНАЯ ПРОБЛЕМА ДУХОВНО-ПРОСВЕТСТВЕННОГО ПРОБУЖДЕНИЯ

Узбекская национальная система образования, перенимая передовой опыт, не отказалась от восточных методов, которые формировались тысячелетиями. На Востоке, в частности, в системе образования Узбекистана особое внимание всегда уделялось таким качествам, как воспитание молодежи, нравственность, патриотизм, трудолюбие, творчество, гуманность. Статья посвящена актуальному аспекту воспитания молодёжи – проблеме воспитания в духе патриотизма.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ УЙҒОНИШНИНГ АСОСИЙ МУАММОСИ СИФАТИДА»

Юлдашева Нилуфар Абдуллаевна,

педагогика фанлари номзоди, доцент, А.Кодирий

номидаги ижод мактаби директори

Рахимов Минх,ожиддин Му^аммаддолиб угли,

Тошкент давлат техника университети 1 -курс докторанти

ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУЩА ТАРБИЯЛАШ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ УЙТОНИШНИНГ АСОСИЙ МУАММОСИ СИФАТИДА

УДК: 37.035.6

ЮЛДАШЕВА Н.А. РАХИМОВ М. М. ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУЦИДА ТАРБИЯЛАШ МАЪНАВИЙ-МАЪРИФИЙ УЙ¥ОНИШНИНГ АСОСИЙ МУАММОСИ СИФАТИДА

Узбек миллий таълим тизими х,ам тажрибаларни кабул к,илиш билан бирга минг йил-

лар давомида шаклланган шаркона усуллардан воз х,ам кечмади. Шарк, хусусан, узбек таълим тизимида ёшлар тарбияси, ахлоки, ватанпарварлиги, мех,натсеварлиги, ижодкорлиги, инсон-парварлиги каби сифатларга азалдан алох,ида эътибор каратилган. Макола ёшлар тарбияси-нинг мух,им жих,ати - ватанпарварлик рух,ида тарбиялаш каби долзарб муаммога баFишланган.

Таянч суз ва тушунчалар: Ватан, ватанпарварлик, ёшлар, юксак ахлок, маънавият ва маъри-фат, мех,натга виждонан муносабат, илм, миллий кадриятлар.

ЮЛДАШЕВА Н.А., РАХИМОВ М.М. ВОСПИТАНИЕ МОЛОДЕЖИ В ДУХЕ ПАТРИОТИЗМА КАК ГЛАВНАЯ ПРОБЛЕМА ДУХОВНО-ПРОСВЕТСТВЕННОГО ПРОБУЖДЕНИЯ

Узбекская национальная система образования, перенимая передовой опыт, не отказалась от восточных методов, которые формировались тысячелетиями. На Востоке, в частности, в системе образования Узбекистана особое внимание всегда уделялось таким качествам, как воспитание молодежи, нравственность, патриотизм, трудолюбие, творчество, гуманность. Статья посвящена актуальному аспекту воспитания молодёжи - проблеме воспитания в духе патриотизма.

Ключевые слова и понятия: Родина, патриотизм, молодежь, высокая нравственность, духовность и просвещение, сознательное отношение к труду, наука, национальные ценности.

YULDASHEVA N.A., RAKHIMOV М.М. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE IN THE SPIRIT OF PATRIOTISM AS THE MAIN PROBLEM OF SPIRITUAL AND ENLIGHTENMENT OF AWAKENING

The Uzbek national education system, while adopting best practices, has not abandoned the oriental methods that have been formed over thousands of years. In the East, in particular, in the Uzbek education system, special attention always has been paid to such qualities as the upbringing of young people, morality, patriotism, diligence, creativity, humanity.

Key words and concepts: Motherland, patriotism, youth, high morals, spirituality and enlightenment, conscientious attitude to work, science, national values

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

Кириш. ХХ асрнинг сунгги ва XXI асрнинг йигирма йилида юз берган ижтимоий-сиёсий узгаришлар туфайли миллатнинг асрий орзуси демократия, озодлик, эркинлик, фаровон ва осойишта турмуш тарзини чукур англаш фурсати етди. Халкимиз уз олдига эзгу ва улуг максадлар куйиб, уз такдирини узи белгилаб, азалий кадриятларимизга суяниб, шунингдек, тараккийпарвар давлатлар тажрибасини ижо-дий урганиб юксак интилишлар билан яшай бошлади. Буларнинг барчаси адабий таълим-нинг максадини х,ам узгартирди — энди бош максад болаларни эзгу кадриятлар асосида билимли, юкори салох,иятли, ватани ва халкига содик, жисмонан соFлом, теран ва мустакил фикрловчи шахс этиб тарбиялашдир.

Сунгги йилларда бу борада катор карорлар кабул килинди. Республика маънавият ва маъ-рифат кенгашининг раиси Узбекистон Респу-бликаси Президенти эканлиги белгилаб куйилди. Кенгашнинг х,удудий булимларига масъуллик х,окимлар зиммасига юклатилди. Бу узгариш маънавий-маърифий ишларни давла-тимиз сиёсатида янада юксак уринга кутарди. Давлат рах,бари 2021 йилнинг 19 январь куни маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг х,амкорлигини кучайтириш масалаларига баFишлаб утказилган йиFилишда, "Агар жамият ^аётининг танаси ицтисодиёт булса, унинг жони ва ру^и маънавиятдир, ... Биз янги Узбекистонни барпо этишга царор цилган эканмиз, иккита муста^кам устунга таянамиз. Биринчиси - бозор тамойилла-рига асосланган кучли ицтисодиёт. Иккин-чиси - аждодларимизнинг бой мероси ва миллий цадриятларга асосланган кучли маънавиятидир",- деди1.

Тадцицот мацсади. Шунинг учун х,ам бугунги Узбекистонда кадрлар тайёр-лаш тизимининг шаклланиши ва фаолият курсатишининг асосий тамойили тарзида «уцувчи ёшларни Ватанга садоцат, юксак ахлоц, маънавият ва маърифат, мецнатга

виждонан муносабатда булиш руцида тар-биялаш» алох,ида таъкидланган2.

Мазкур тамойил асосида миллий таъ-лим тизими ва педагогик-методик сох,аларда жадал узгаришлар, шиддатли янгиланишлар юз берди. Мавжуд дарслик, кулланма ва дастурлар замон талабларига мослаштирилиб, боскичма-боскич истеъмолга чикарилмокда. Замона-вий дарс тушунчаси янгитдан сайкалланди. Укувчилардан итоаткорлик, укитувчининг х,ар бир гапини ёдлаб олиш талаб этилмай куйилди.

Энди х,ар бир мактаб(нинг истаган) укувчиси узининг шахсий фикри ва уни х,имоя килиш хукукига эгалигини, укитувчи диктатор эмас, илмга йул курсатувчи йулловчи (етакловчи) эканини билади. Берилган имтиёз ва х,укуклар суиистеъмол килинмаслиги учун укитувчилар чукур билим ва лидер-етакчилик хусусиятлари билан куролланишлари лозим. Зотан, «Дунёда турмоц учун дунёвий фан ва илм лозим-дур, замона илми ва фанидан бебацра мил-лат бошцаларга поймол булур»3.

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Педагогика нуктаи назаридан караганда, мавзу юзасидан миллий таълим тизими ва педагогик-методик йуналишлар доира-сида куплаб илмий изланишлар, фундаментал тадкикотлар амалга оширилган. Айни муаммо факат Узбекистонда эмас балки уз келажа-гига бефарк булмаган хориж мамлакатларида х,ам тизимли урганилган ва жиддий тадкикот ишлари дунё юзини курган. Республикамизда ва хорижда нашр этилган илмий-педагогик адабиётлар тах,лили таълим жараёнининг долзарб йуналишлари буйича катор илмий ишлар олиб борилаётганини курсатди. Жум-ладан, Р.Джураев, Р.Ах,лидинов, Ж.Иулдошев, Э.Fозиев, Ш.Курбонов, Э.Сейтхалилов, М.Миркосимов, У.Иноятов, О.Мусурмонова, М.Саидов, Л.Перегудов, Ю.Васильев, Т.Давиденко, М.Поташник, В.Симонов, П.Третьяков, В.Арнаутов, В.Монахов, Б.Вульфов, В.Иванов, В.Беспалько, В.Гузеев, С.Исламгулова, М.Миркосимова, М.Кларин, И.Подласий, Н.Саидах,медов, М.Куронов,

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзи-ёев. Маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотларининг х,амкорлигини кучайтириш масалалари. - Тош-кент. "Янги Узбекистон" 2021 йил 19 январь.

2 Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т.: "Узбекистон", 1997. -214 б.

3 Косимов Б. Миллий уЙFониш: жасорат, маърифат, фидойилик. - Тошкент: "Маънавият", 2002. - 369-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

5

Б.Тухлиев, Н.Комилов, И.Хаккул, К.Йулдошев, К.Хусанбоева, Б.Зиёмухамедов, У.Толипов, М.Усмонбоева, У.Долимов1 ва шу каби олим-лар таълимни бошкариш конуниятлари, унинг давлат ва шахс эхтиёжи хамда манфаатларини кондиришда тутган урни, жамият ривожига боFл и к талаблари, баркамол шахс тарбиялаш усулларини тадкик этишган.

Тадцицот объекти. Узбекистон таълим тизими педагогикасида адабиёт укитиш мухим, ижодкор ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш, хатто асосий юмуш саналиб, бу муам-

1 Ахлидинов Р.Ш. Социально-педагогические основы управления качеством общего среднего образования (на матер. Национальной программы по подготовке кадров): Дисс. ... докт. пед. наук. - Ташкент, 2002; Йулдошев К. Янгиланган педагогик тафак-кур ва умумтаълим мактабларда адабиёт укитишнинг илмий-методик асослари: Пед. фан. докт. ... дисс. авто-реф. - Тошкент, 1997; Миркосимова М. Укувчиларда адабий тахлил малакасини шакллантириш ва такомил-лаштириш усуллари: Пед. фан. докт. ... дисс. - Тошкент, 1995; Куранов М. Научно-педагогические основы национального воспитания в общеобразовательных средних школах Узбекистана: Автореф. дисс. ... докт. пед. наук. -Т., 1998; Джураев Р.Х. Таълим менежменти. - Т.: Ворис, 2006; Йулдошев Ж^. Малака оширишнинг назарий ва методологик асослари. - Т.: Укитувчи, 1998; Fозиев Э. Укитувчининг этнопсихологик хусусиятлари // Халк, таъ-лими. - Тошкент, 1999. - №1. - Б. 85-86; Миркосимов М. Мактабни бошкаришнинг назарий ва педагогик асослари. - Т.: Укитувчи, 1995; Поташник М. М. Как развивать педагогическое творчество. - М.: Знания, 1987; Иванов Д.А. Управление качеством образовательного процесса // Директор школы. - Москва, 2007. - № 6. ...; Беспалько В.П., Татур Ю.С. Системно-методическое обеспечение учебно-воспитательного процесс подготовки специалистов. - М.: Высшая школа, 1988. - 144 с; Беспалько В.П. Психологические пародоксы образования // Педагогика. - 2005. - № 5. - С. 13-20; Гузеев В.В. «Основы образовательной технологии» дидактический инструментарий. - Москва, 2006. - № 4. -С....; Гузеев В.В. Образовательная технология ТОГИС - ресурсное обеспечение // Школьные технологии. - 2001. - №1. - С. 159-164; Кла-рин М.В. Технология обучения: образ идеала // Школьные технологии. - 2005. - №1. - С. 11-20; Кларин М.В. Интерактивное обучения инструмент освоение нового опыта // Педагогика. - 2000. - №7. - С. 12-18; Тухлиев Б. Адабиёт укитиш методикаси. Тошкент: Янги аср авлоди, 2006; Хусанбоева К.П. Адабий таълим жараё-нида укувчиларни мустакил фикрлашга ургатишнинг илмий-методик асослари: Пед. фан. докт. ... дисс. -Тош-кент: УзПФИТИ, 2006; Зиёмухамедов Б., Абдуллаева Ш. Ил-гор педагогик технология: назария ва амалиёт. - Т.: Ибн Сино, 2001; Толипов У.К., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбикий асослари. - Т.: Фан, 2006; Усмонбоева М. Педагогик технология: назария ва амалиёт. - Т.: Фан, 2005. Долимов У. Жадид мактаблари: уларда она тили ва адабиёт укитишнинг илмий-назарий хамда амалий асослари: Пед. фан. докт. ... дисс. - Тош-кент, 2008.-302 б.

монинг боскичма-боскич тизимли ривожла-ниб боришини кафолатлайди.

Тадцицотнинг усуллари. Назарий ада-биётларни урганиш, тахлил килиш, тушун-чаларга таъриф бериш, кузатиш ва сухбат, чоFиштириш, киёсий тахлил оркали далиллаш каби шахснинг мантикий тафаккур, мустакил фикр куникмаларини ривожлантиради.

Илмий мо^ият. Зотан, «... инсон акулий ва жисмоний жихатдан канчалик етук булса хам, ундаги билим ахлок нормаларига мос булмаса, у киши жамиятнинг хакикий аъзоси була олмайди»2. Ахлокий меъёрлар эса адабиёт воситасида вужудга келади. Бунга бадиий адабиётдаги образли тафаккур тарзи имкон беради.

Шу сохаларда мамлакатимиз тараккиётнинг юксак маърифий-маданий жамият сари ета-кловчи, келажаги буюк давлатни бунёд килиш йулини танлагани боис таълим тизимига эъти-бор ва талаб кундан-кунга кучайиб бормокда. Зотан, аждодлар танлаган йулни миллий Fурурга эга, баркамол, ватанпарвар авлодлар-гина давом эттира олишади.

Асосий цисм. Янги Узбекистон равнаки, келажак стратегияси хакида фикр юритилар экан, бутун республика таълим тизимида катта узгаришлар амалга оширилмокда. Педагоглар бу ислохотлар такдим этган ахборот комму-никатив ва илFор укув технологиялари, модул-лаштирилган хамда замонавий таълим усуллари ёрдамида ёшларни маънавий-ахлокий такомиллаштириш, чукур фукаролик туЙFусини шакллантириш, ёт мафкуравий таъсирлардан химояловчи Fоявий иммунитет хосил килиш ва укитиш самарадорлигини таъминлашдан иборат. Шу боис ёшларни миллий Fоя рухида тарбиялаш, уларда ватани ва эли билан фах-рланиш, химоясига шай туриш туЙFусини ривожлантиришда адабий таълимнинг урни бекиёс. Мазкур холат хамда шиддатли ахборот окими туфайли ёшларимизда хориж мамлакат-лари турмуш тарзига интилиш, таклид килиш, миллийликдан узоклашиш, давлатлараро ядровий эмас, мафкуравий кураш олиб бори-лаётгани узлуксиз адабий таълим тизимининг асосий субъекти — укувчиларда ватанпарварлик туЙFусини тарбиялаш йусинларини илмий-

2 Хасанбоев О., Хасанбоев Ж., Хамидов Х. Педагогика тарихи. - Т.: Укитувчи, 1997. - Б. 57.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

педагогик муаммо сифатида тадкик этиш дол-зарб эканлигини белгилайди.

Мамлакатимиздаги УУТМ, айникса ижод мактабларининг юкори синфлари, академик лицей ва касб-хунар коллежлари таълим олув-чиларига «замона илми ва фани»ни сингди-ришда адабиёт дарслари мухим урин тутади. Адабиёт укитувчиси укувчиларни аждодла-римизнинг дунё фани ва маданияти риво-жига хисса кушган асарлари билан таниш-тириб бориши зарур. Шунда болада миллий ифтихор туЙFуси ва узлигини англаши учун илмни эгаллаш истаги уЙFонади. УУТМ «Адабиёт» дастурида белгиланган «Мактабда адабиёт уцитишнинг бош мацсади соглом эътицодли, узга инсоннинг туйгуларини англайдиган, уткир циссиётли, юксак дидли, ахлоцан баркамол, ацлан етук, уз хатти-царакатларига масъул була ола-диган комил инсоннинг маънавий дунёсини шакллантириш...»1 тарзидаги вазифаларга янгича рух бахш этиш фурсати етди.

Бу вазифаларни хал килишнинг мухим шартларидан бири адабий таълимда ёшлар маънавиятини ривожлантириш тажрибала-рини синчковлик ва кунт билан урганиш, анъ-анавий таълимнинг бугунги кун учун уз дол-зарблигини йукотган тамойилларидан воз кечиш, замонавий, тажрибада узини оклаган усул ва технологияларга мурожаат килишдан иборатдир. Аммо бу кур-курона плагиатор-лик дегани эмас. УУТМдаги кузатувлари-миз оркали бир фикр «... педагогик жамоа-лар танцидий царамай туриб, цадеб гарб методикасини, телевизион усулларни, бегона байрамлар ва шаклларни кучириш билан шуFулланишади. Мен аминманки, бизда уз интеллектуал кучимиз бор, мада-ниятимиз ва талантларимиз бор. Биз фацат улардаги яхши жицатларни олиб, урганибгина цолмай, узимиз болалар билан бирга янги, цизицарли, мазмунли, узига тортувчан, педагогик жицатдан мацсадга мувофиц куп нарсалар яратиши-миз мумкин»2.

Узбек миллий таълим тизими хам илFор тажрибаларни кабул килиш билан бирга минг

1 Таълим тараккиёти. - Т.: 1999. 1-махсус сон, 166-бет.

2 Лизинский В.М. Приемы и формы в воспитании. - М.: Центра педагогических ПОИСК, Педагогика . 2004. -160 с.

йиллар давомида шаклланган шаркона усул-лардан воз хам кечмади. Шарк, хусусан, узбек таълим тизимида ёшлар тарбияси, ахлоки, ватанпарварлиги, мехнатсеварлиги, инсон-парварлиги каби сифатларга азалдан алохида эътибор каратилган. Бунда «Кобуснома», «Kутадfу билиг», «^ибат-ул ^ацойиц», «Ма^буб-ул цулуб» каби дурдона асарларга таянилган.

Бизнингча, хар кандай таълим ва тарби-яни «Тарбия нимадан бошланади?» суро-ги билан бошлаган маъкул. Бунда укитувчи шахси, имкониятлари, унинг укувчиларга ва укувчиларнинг укитувчиларга муносабат-лари каби жиддий масалаларга жавоб изла-нади. Чунки болалар мухаббатига эга булмаган ва табиатан ихтисослашмаган укитувчининг бакириб-чакириши болаларни «улдириши», тарбия айнан укув фаолияти билан боFланган холда дарсда бошланиши ва уша ерда тугаши олиб бораётган илмий тадкикотимиз мобай-нида аёнлашди. Уцитиш жараёнига техноло-гик бефарц ёндашилса, уцитувчи лаёцатсиз булса ёки тарбиялаш мацсадида уз имко-ниятларини вацтида, уринли ишга сол-маса, бола, э^тимол, фанни узига керакли жи^атига кура цисман узлаштириши мум-киндир, бироц бу ^олат мамлакат миллий хавфсизлигига таэдид солади.

Хар бир таълим муассасаси рахбар ва педагоглари давлат микёсидаги бу хавф-нинг олдини олиш ва бартараф этиш чорала-рини куришлари шарт. Улар, энг аввало, миллий ^урур туЙFусига эга булишлари лозим. Масалан, Алишер Навоий туркий тил (узбек тили) бойликларини намойиш этиш оркали пайдо килган бу тилдан Fурурланиш хисини укувчиларга англатиш, туйдириш лозим. Укувчилар эътиборини Алишер Навоий нутк ва тилни уша даврдаёк бир жумла ёрдамида («Тил шунча шарафи билан нутцца хиз-мат цилади») фарклаб берганлигига каратиш керак. Ибн Сино эса Трубецкойдан 900 йил илгари товушларни унли ва ундошларга ажрат-гани, коррелятив товушларни белгилаб бер-гани хакида билиш укувчида миллий ифтихор хисини мустахкамлайди.

Адабий таълим давлатнинг ички сиё-сатига фаол таъсир этадиган ижтимоий ходисадир. Мамлакатдаги таълим масканлари муваффакият ва фаровонлик тимсоли булиш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

7

баробарида келажак ворисларини яхши амал-лар сари етаклайди. Таникли сиёсатчи Франсуа Миттеран таълим масканини «жамиятни царакатлантирувчи куч» деб хисоблаганда жуда хак эди.

Бинобарин, мустакил жамиятимизни харакатга келтирадиган, биз кузлаган ман-зилга элтадиган таълим масканлари ижти-моий хаётдаги энг кичик узгаришни хам сезади ва унга муносабат билдиради. Ижти-моий тафаккур янгилангани таълим тизимини узгартиради, бу эса уз навбатида, яна ижти-моий тафаккурга таъсирини утказади. Шу каби илдизини аниклаш мушкул таъсир туфайли адабий таълимнинг мазмуни узгарди. Илгари амал килган тамойиллар, мезонлар истеъ-молга ярамай колди. Узбек адабиётини дав-рлаштириш таянадиган асослар (йитгач) эскир-гач, янгиларини жорий этиш зарурати туFилди. Профессор К.Йулдошев адабий даврларни, янги узбек адабиётининг илдизи, асосий бел-гилари ва тараккиёт боскичларини аниклаш, бу атаманинг кулланиш чегарасини белгилаш баробарида1 жуда мухим булган куйидаги турт боскични курсатиб утади:

1. Узбек маърифатчилик адабиёти.

2. Узбек жадид адабиёти.

3. Шуро даври узбек адабиёти.

4. Мустакиллик даври узбек адабиёти.

Бу уринда ёшларда ватанпарварлик туЙFусини шакллантиришда халк оFзаки ижоди намуналарини, албатта, хисобга олиш лозим-лигини таъкидлашни истардик.

Муаллиф «Янги узбек адабиёти» атама-сини баъзан «ХХ аср адабиёти», баъзан эса «Жадид адабиёти» истилохининг мукобили тарзида куллаб, ушбу атама миллат адабий тафаккуридаги тамомила узига хос хусусият-ларни ифодалаши, XIX асрнинг иккинчи ярми-дан бугунгача булган замоний ораликда яра-тилган миллий асарларни англатишини эъти-роф этади.

Маълумки, утган асрда адабиётнинг вази-фаси, ижтимоийлиги мудом эврилишда булди. XIX асрнинг 60-йилларида узбек адабиё-тида эстетик анъаналар узгарди, бадиий ижод рухият кирраларини акс эттириш, комил-лик сифатларини улуFлаш, маъшука азо-

1 Йулдошев К. Янги узбек адабиёти: илдизлар, бел-гилар, боскичлар. - Т.: Шарк юлдузи, 2007. 1-сон. - Б. 132-138.

бларини тасвирлашдангина иборат булмай колди. Муаллиф яна XIX аср иккинчи ярми-дан адабиёт тирикчилик юмушларига ара-лашиб, ижтимоий-сиёсий таъсир воситасига айлангани, публицистик рух касб эта бошла-гани хакда сузлаб, оддий одамлар хам бадиий кахрамонга айлангани, адабиётга узгача рух, булакча муаммо, янгича хаёт тарзи кириб кел-гани, бундай йусин бадиий тил ифодасида туб ислохотлар булишини юзага келтирмай колмаслигини айтади.

Шу тарика, омманинг фикрини уЙFотиш, бунинг бирдан-бир йули маърифат таркатиш, атрофга назар солиш, уз «мен»и билан узгалар «мен»ини солиштириш, киёслаш, шу зайлда миллат ахли тафаккур оламини уЙFотиш, колокликдан халос килиш узбек адабиётининг бош максадига айланган.

Хозирги кунимизда хам 1920 йилларда юз берган жараён каби холат руй бермокда. Адабиёт ва уни укитиш борасидаги педагогика-нинг максади, вазифаси буткул узгарди. Илгари тузумнинг содик, буйрукни уйламай сузсиз, бажарадиган кадр етиштириш керак булган умумий таълим эндиликда укувчига билим-ларнинг зарурий хажмини бериши билан бирга унда мустакил фикрлаш, ташкилотчилик кобилияти ва амалий тажриба куникмаларини ривожлантиради, таълимнинг навбатдаги боскичини танлашга ёрдамлашади ва касбга дастлабки йуналиш беради.

Маълумки, таълимнинг индивидуал, рациблик хамда ^амкорлик каби уч тури мавжуд. Индивидуал таълим ёрдамида педагог тарбияланувчининг калбига, рухиятига туFри таъсир этади. СоFлом ракобат ёрдамида укувчининг шахсий ва илмий сифатларини камолга етказади. Хамкорликдаги таълим укувчини укитиш ёки тарбиялашдан кура, уни укийдиган, тарбияланадиган холатга кел-тиради. Бунда хар бир укувчи уз устида тиним-сиз ишлай олади, узини узи тахлил килиб, муваффакият ва нуксонларидан хулоса чикаради.

Инсоннинг олий кадриятга айлангани таъ-лимни юкоридаги уч тури билан таъминлади. Юксак кадрият хисобланмиш укувчи маънави-яти ва шахсига куйиладиган асосий ва биринчи талаб ватанпарварликдир. Бу талабни кондиришнинг энг самарали ва ишончли усули уни адабий таълим оркали руёбга чикариш

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

хисобланади. Зотан адабиёт инсонларни яхши-ликка чорловчи, ёмонликдан кайтарувчи илм-дир. Айнан у гузал ахлокни шакллантиради, инсонни маънавий камолотга етказади.

«Ахлоц - бу хулцлар мажмуи. Хулц эса эзгулик ёхуд разилликнинг муайян бир инсонда намоён булиш шакли. Биноба-рин, цар бир хулц эзгулик ва олижано-бликнинг ёки разиллик ва бадбинлик-нинг тимсоли. Шу жицатдан улар яхши ва ёмонга булинадилар. Лекин булар кишида уз-узидан пайдо булмайди. Улар-нинг шаклланиши учун маълум шароит, тарбия керак. Кишилар тугилишдан ёмон булиб тугилмайдилар. Уларни муайян шароит ёмон цилади... Тарбия ту^илган кундан бошланади ва умрнинг охирига цадар давом этади. У икки босцичдан - уй ва мактаб тарбиясидан ташкил топган»1.

Демакки, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш дастлаб оила учоFида бошланади, сунг боFча, мактаб каби таълим боскичларида давом эттирилади. Айнан оилада бола ватан-парварликнинг баландпарвоз чакирик эмас-лигини, уни туйиш маълум маънавий тайёргар-ликдан сунггина мумкин булишини, Ватанни «пул» ёки бирор манфаат манбаи тарзида курмаслик кераклигини урганади. Акс холда таълимнинг турли боскичларида берилаёт-ган билим укувчини нафс гирдобига тушиб колишдан, маънавий кадриятларни суиистеъ-мол килишдан асрай олмайди.

Адабиётни таълимнинг турли тизимла-рида укитиш методикасини модернизациялаш, миллий педагогикамизнинг бор имкониятла-рини ватанпарварликка йуналтириш зарур. Шу эхтиёж юзасидан 1988 йилдан то 2007 йилгача булган давр оралиFида адабий таълимнинг УУМКХТ боскичлари учун ундан ортик дастур-лар эълон килинди. Бирок бу чоралар бир ёклама эканлиги, факат шу билангина адабий таълим мазмунини узгартириб булмаслиги, бугунги кун талаблари доирасида аён булди. Адабий таълим концепцияси, давлат таълим стандарти, замонавий талаблар асоси-даги дарслик, укув кулланмаларининг ярати-лиши шу англаш (англам) махсулидир. Аммо уларни талабга тула жавоб берадиган укув воситалари дейиш мушкул. Дастур ва дарсли-

1 Косимов Б. Миллий уЙFониш: жасорат, маърифат, фидойилик. - Тошкент: "Маънавият", 2002. - Б. 252-253.

клар тахлили уларда асрлар давомида кадрлаб келинган инсоний фазилатлар, хусусан, ватанпарварлик, халкпарварлик каби кадриятларни асраш ва шакллантиришга ундовчи материал-лар, аникроFи, бадиий матнлар кунгилдагидек эмаслиги куринади. Фикримизча, ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялашга йуналтирилган бадиий асарларни кайта сара-лаш лозим. Асарлар таянган маънавий ва наза-рий асослар соFлом аклга, хакикий санъатнинг табиати хамда миллий кадриятлар тизимига мувофик булгандагина илмий ахамият, амалий кимматга эга булади.

Аслини олганда, бадиий асарни яратишда хам, уни укиб тушуниш ва тахлил этишда хам таяниладиган фалсафий-методологик асос мухим урин тутади. Чунки бу оламни эстетик идрок этиш, ундан таъсирланиш, уни тушуниш ва тасвирлаш йуналишини тайин этади. Фалса-фий асоснинг туFри ё нотуFрилиги яхши билан ёмон, хунук билан гузал тушунчаларига ёнда-шувнинг мохиятини, мантикий ё асоссизли-гини белгилайди.

Истиклолга кадар узбек адабиётшунос-лиги асар модернизм фалсафа асосида тахлил этиларди. Натижада узгача тафаккур тарзи махсули булмиш бадиий ходисаларнинг асл мохиятини англаш ва сиру синоатларини туFри изохлаш имконсиз буларди. Адабиёт илми Арастунинг «Поэтика» китобида таърифланган «мимесис», яъни таклид назариясига таянарди. Куп кирралари туFри булган бу карашни ягона ва хар кандай адабий ходисага истисносиз татбик этса булаверадиган универсал акида хисоблаш унчалик маъкул эмас.

Бизнингча, агар бадиий асар мимесис нати-жаси булса, оламдаги барча халклар адабиё-тида бир хил тур ва жанрлар кулланиши лозим эди. Негаки, барча халкларни деярли бир хил ёки бир-бирига Fоят ухшаш борлик ураб туради. Инсон хамма жойда хам яшаб колиш, тирикчилик утказиш учун бир-бирига ухшаш йусинда харакат килади. Демакки, хаётга таклид хам деярли бир хилда амалга оширил-ган буларди.

Узбек адабиёти эса XX асрга кадар хам дра-матик турдан бехабар эди. Агар жадидлар бу жанрни миллий адабий амалиётга киритмаган-ларида у таклид натижасида узи пайдо булиб колмасди. Шунингдек, «Алпомиш»дай йирик халк достони хам барча миллатларда мавжуд

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

9

эмас. Бадиий ижодда атроф-мухит, инсоннинг тирикчилик ва турмуш тарзи мухим урин тут-гани холда адабиётни факат хаёт ходисаларига таклид натижасигина, деб кабул килишга асос бермайди. Фикримизча, адабиётни идрок этиш «мимесис» натижасида юз беради. Дейлик, туркий адабиёт намуналари исломдан олдинги даврда тамомила узига хос йуналишда ривож-ланган. Бунга тошбитиклар, Иссиккур^ондан топилган, Селунгурда сакланиб колган адабий ёдгорликлар гувохдир. Эътибор килинса, тош-битиклардаги тасвирларда х,ак-нох,ак, халол-харом, туFри-нотуFри каби тушунчалар тилга хам олинмайди, Култигин, Билгакоон ва бошка кахрамонларнинг тутумлари муайян ахлокий улчамлар асосида бахоланмайди. Бу битиклар-даги ягона мезон - кудрат ва Fалаба.

Амалий таклифлар.

Укувчида маънавий туЙFуларни уЙFотиш ва баркарорлаштириш ваколати ёки вази-фаси факат мактабнинг зиммасидагина эмас. Бола оила, боFча, махалла, кариндош-уруF ва таниш-билишлараро муносабатлар жара-ёнларида хам тарбияланади. Шу боис таълим тизимида куп кулланган «Бутун цаёт даво-мида таълим» ифодаси «Барча цаёт тарзи оркали таълим»1 ифодаси билан алмашти-рилди. Дархакикат, тарбия-таълим турмуш-нинг барча жабхаларида, инсон умрининг охи-ригача давом этади. Шунга карамай, УУТМ, ижод мактаблари, академик лицей, касб-хунар коллежлари ва улардаги адабий таълимнинг ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш-даги урнини камситиб булмайди.

Бу муассасалар адабий таълими муваффакиятида:

• укитиш укувчининг турли хил кабул килиш жи;атларига самарали таъсир этади-ган булиши;

• укувчилар улар олдига куйилган вази-фалар буйича аник тасаввурга эга булишлари;

• янгиликлар билан таништириш, мураккабликларини соддалаштириб бериш йуллари;

• дедукция билан индукцияни амалда бирлаштириб куллаш каби омилларга боFликдир. Мазкур омиллар укитишнинг тез-корлиги ва кафолатини хам белгилайди.

1 Селевко Г.К. Энциклопедия познавательных технологий. 1 -том. - М.: Народное образование, 2006. - 188 с.

Педагогика, жумладан, адабиёт укитиш методикаси ижодкор болаларни ривожлани-шининг келажак истикболини куйидагиларда куради:

• укув-тарбия жараёнини инсонпарвар-лаштириш;

• укитишни дифференциациялаш (фарклаш, ажратиш); предметлар ва аник методларни интеграциялаш (уЙFунлаштириш); укитиш савиясини хозирги замон фани ва маданияти савиясига якинлаштириш; укитишнинг янги шаклларини излаш; дарс-ларини лойихалаштириш; дастурга мос дарс-ларнинг янги технологияси хамда технологик харитасининг яратишни кузда тутади.

Адабий таълимини такомиллаштириш эса, олиб борилган илмий тадкикотларимиз асосида укувчиларда куйидагиларга эришишни таъминлайди:

- бадиий адабиёт укишга кизикишини ривожлантиради;

- таълим боскичларида укитувчи эътибори бадиий асарнинг укувчига маънавий, эстетик ва миссий таъсир этишига каратади;

- укувчида гузалликни ;ис этишини шакллантириш оркали онгли муносабат ва мустакил фикр эгасини тарбиялашга хиз-мат килади;

- адабиётга ижодий, индивидуал ёнда-шувни шакллантириш компетенцияси ривож-ланади;

- максадли таълимнинг турли боскичларидаги бундай ёндашувлар адабиёт укитиш борасидаги тизимли алокани мустахкамлайди.

Ана шундай юмушларни амалга оши-риш баробарида шиддатли илмий-техник инкилоблар замонида муваффакиятли фаолият юрита оладиган янги авлод кадрларини етиш-тириш, ёшларни бунёдкор, ватанпарварлик каби умрбокий Fоялар билан туйинтирилган таълим оркали касб-хунарга йуналтириш, адабий таълимни илFор педагогик восита-лар билан таъминлаш, мактабда ташаббус ва ижодга кенг йул очиш, уларга мувофик тизимларни яратиш каби зарур омилларни яратади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

Адабиёт руйхати:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев. Маънавий-маърифий ишлар тизимини тубдан такомиллаштириш, бу борада давлат ва жамоат ташкилотла-рининг хамкорлигини кучайтириш масалалари. - Тошкент. "Янги Узбекистон" 2021 йил 19 январь.

2. Азбаров Ю.Т. Болаларни севиш санъати. - Т.: "Укитувчи", 1991. - 138 б.

3. Азизходжаева Н.Н. Инновационные и образовательные технологии в подготовке педагогических кадров // Халк таълими. - Тошкент, 2001. - №4.- C.123-126.

4. Азизхужаева Н.Н. Укитувчи тайёрлашнинг педагогик технологияси. - Т.: ТДПУ, 2000. - 52 б.

5. Активные формы преподавания литературы. Лекции и семинары на уроках в старших классах (составитель: Р.И. Альбеткова). - М.: "Просвещение", 1991. - 175 с.

6. Ал Бухорий Абу Абдуллох Мухаммад ибн Исмоил. Хадис. -Тошкент: Комуслар бош тахририяти, 1991. - 560 б.

7. Аледова Р.Ш. Амир Темурнинг маърифий-тарбиявий карашлари: Пед. фан. номз. ... дисс. автореф. - Тошкент, 2006. - 23 б.

8. Алиев А. Маънавият, кадрият ва бадиият. - Т.: Маънавият, 2000. - 630 б.

9. Алиев А. Педагогик маданият: метод ва махорат кирралари // Халк таълими. -Тошкент, 2007. - № 5 - Б. 23-27 б.

10. Аликулов Х. Гуманистик мерос ва шахс маънавий камолоти. - Тошкент: Маънавият, 2006. - 56 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021, 6 (103)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.