CC BY
5УДК 556.531
ЖАЦАТАС ЦАЛАСЫНЫЦ ЭКОЛОГИЯЛЫЦ ЖАГДАЙЫНА ТЕХНОГЕНД1
ЖYКТЕМЕНЩ ЭСЕР1
РАЙЫМБЕКОВА ИНДИРА ЦАЛМАХАЩЫЗЫ
Абай атындагы ^азак улттык педагогикалы; университетi, Жаратылыстану жэне география институты, География жэне экология кафедрасыньщ PhD, ага окытушысы
РАМАЗАН ФАТИМА АХМЕТЦЫЗЫ
Абай атындагы ^азак улттык педагогикалы; университетi, Жаратылыстану жэне география
институтыныц 4 курс студентi
Ацдатпа. Бул гылыми мацалада Жацатас цаласындагы техногенд1 ЖYктемелердiц экологиялыц жагдайга тиг1зет1н эсерт аныцтау жэне багалау жасалды. Бул зерттеу цаланыц экологиялыц турацтылыгын сацтауда жэне дамытуда мацызды рвл атцаратын шараларды цабылдауга нег1з болады. Зерттеу арцылы шыгарындыларды азайту жэне ресурстарды тшмд1 пайдалану бойынша стратегиялар жасау мYмкiндiгi ашылады, бул узац мерз1мд1 перспективада цаланыц экологиялыц жагдайын жацсартуга ыцпал етедi.
Клт свздер: Жацатас цаласы, техногендi ЖYктеме, карьер, кен орын, шектiрауалды концентрация, химиялыц цурам, экологиялыц жагдай, экологиялыц мэселе.
ВЛИЯНИЕ ТЕХНОГЕННОЙ НАГРУЗКИ НА ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ
ГОРОДА ЖАНАТАС
РАЙЫМБЕКОВА ИНДИРА ЦАЛМАХАЩЫЗЫ
Казахский национальный педагогическийуниверситет имени Абая, институт Естествознание
и географии,
PhD, старший преподаватель кафедры Географии и экологии
РАМАЗАН ФАТИМА АХМЕТЦЫЗЫ
Казахский национальный педагогическийуниверситет имени Абая, студент 4 курса Института естествознания и географии
Аннотация. В данной научной статье выявлено и оценено влияние техногенных нагрузок на экологическую ситуацию в городе Жанатас. Данное исследование является основой для принятия мер, играющих важную роль в сохранении и развитии экологической стабильности города. Благодаря исследованиям можно создать стратегии сокращения выбросов и эффективного использования ресурсов, которые будут способствовать улучшению экологического состояния города в долгосрочной перспективе.
Ключевые слова: город Жанатас, техногенная нагрузка, карьер, руда, предельная концентрация сырья, химический состав, экологическая ситуация, экологическая проблема.
THE INFLUENCE OF TECHNOGENIC LOAD ON THE ECOLOGICAL STATE OF THE
CITY OF ZHANATAS
RAYMBEKOVA INDIRA KALMAKHANKYZY
Kazakh National Pedagogical University named afterAbay, Institute of Natural Science and Geography, PhD, senior lecturer at the Department of Geographyand Ecology
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
RAMAZAN FATIMA AKHMETKYZY
Kazakh National Pedagogical University named afterAbay, 4th year student at the Institute of Natural Science andGeography
Annotation. This scientific article identifies and evaluates the influence of man-made loads on the environmental situation in the city ofZhanatas. This study is the basis for taking measures that play an important role in maintaining and developing the environmental sustainability of the city. Through research, it is possible to create strategies for reducing emissions and efficiently using resources that will improve the environmental health of the city in the long term.
Key words: Zhanatas city, technogenic load, quarry, ore, maximum concentration of raw materials, chemical composition, environmental situation, environmental problem.
Kipicne
Жацатас каласы, ^азакстанныц ощустшнде орналаскан, таулы жерлермен коршалган бул ещр езшш бай минералдык ресурстары жэне ауыл шаруашылыгына колайлы климаты аркылы танымал. Экономикасы непзшен фосфорит кен орындарын ецдеуге жэне металл. ецдеуге багытталган.
Бул салалардьщ дамуы кен орындарынан кеп мелшерде калдыктардыц шыгуына жэне ауага зиянды газдардыц белiнуiне себеп болады, бул ортага тiкелей зиян келтсретш факторлардыц бiрi болып табылады.
Зерттеудш басты максаты - Жацатас каласындагы техногендi жYктемелердш экологиялык жагдайга тигiзетiн эсерiн аныктау жэне багалау. Бул зерттеу каланыц экологиялык турактылыгын сактауда жэне дамытуда мацызды рел аткаратын шараларды кабылдауга негiз болады. Зерттеу аркылы шыгарындыларды азайту жэне ресурстарды тиiмдi пайдалану бойынша стратегиялар жасау мYмкiндiгi ашылады, бул узак мерзiмдi перспективада каланыц экологиялык жагдайын жаксартуга ыкпал етедi.
Техногендi жYктеме дегенiмiз - адамныц когамдык-экономикалык кызмепшц нэтижесiнде пайда болатын табигатка эсер ететш жYктемелер. Бул жYктемелер аркылы атмосферага, су коймаларына жэне топыракка химиялык, физикалык жэне биологиялык ластану элементщ^ таралады. Осы факторлардыц экосистемага тигiзетiн эсерлерi есiмдiктер мен жануарлардыц тYрлер курамына, сондай-ак адамдардыц денсаулыгына тiкелей эсер етедi, бул кептеген аурулардыц пайда болуына алып келедь Жацатас каласындагы ауа сапасыныц темендеу^ су кездерiнiц ластануы мен топырактыц кунарсыздануы осындай техногендi жYктемелердiц тшелей салдары болып табылады.
Жацатас каласындагы индустриялык сектор, негiзiнен, химиялык енеркэсш, металл ецдеу жэне жецiл енеркэсшт камтиды, бул салалар каланыц экономикалык дамуына зор Yлес косады, дегенмен бул енеркэсштердш экологиялык жагдайга типзетш терiс эсерi де айтарлыктай. Химиялык енеркэсш, атап айтканда, фосфориттi ецдеу зауыттары, ауыр металдар мен каушт химикаттардыц атмосфералык эмиссияларын шыгарады, бул элементтер коршаган ортага зиянды эсер ететш болгандыктан, олардыц концентрациясы жш мониторингке алынады.
Металл ецдеу енеркэсiбi сондай-ак сулар мен топыракты ластандыратын калдыктарды жэне пышкылдарды белiп шыгарады, осы калдыктар коршаган ортаныц сапасына керi эсерш тигiзiп, экосистеманыц турактылыгын темендетедi. Жещл енеркэсiп, текстиль зауыттары мен баска да ецдеу кэсшорындарын коса алганда, боягыштар мен баска да химиялык заттарды пайдаланады, бул субстанциялар су агындарына жетiп, сулы ортаныц химиялык курамын езгертедi.
Статистикалык мэлiметтер бойынша, Жацатас каласындагы кэсшорындар жыл сайын шамамен 2000 тонна туракты калдык жэне 3000 тоннага жуык газ тэрiздi эмиссиялар шыгарады, бул керсетюштер коршаган ортага тигiзетiн зардаптардыц келемш керсетедi [2].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Осы калдыктар мен эмиссиялардьщ арасында ауыр металдар, сульфаттар жэне нитраттар басым, олардьщ ец кеп таралганы - кадмий, коргасын жэне мырыш. Бул элементтердщ атмосферага жэне су кездерiне тYсуi, топырактыц кунарсыздануына жэне аймактагы биологиялык эртYрлiлiктiц азаюына экеледi, бул кала тургындарыныц денсаулыгына жэне кала экожYЙесiнiц турактылыгына терiс эсер етедi.
Жацатас каласындагы техногендiк эсерлердщ кец аукымы экологиялык жагдайга терiс ыкпал етш, жер, су жэне ауа ресурстарыныц ластануына экелдi, бул ластанулар биоэртYрлiлiктiц темендеуiне жэне халык денсаулыгына зиянды эсерiн тигiзедi. Жергiлiктi атмосфераныц ластануы, эсiресе ауыр металдар мен улы химиялык заттардыц болуы, ауаныц сапасын темендетiп, туман жэне керу кабшетшщ нашарлауы сиякты мэселелерге экеледi. Су ресурстары, енеркэсiптiк калдыктардан шыккан улы заттармен ластанган, бул ластану балыктар мен суда емiр CYретiн баска да жануарлардыц елiмiне жэне судыц химиялык курамыныц нашарлауына себеп болды. Топырак ластануы еамдштердщ есуiне керi эсер етiп, ауыл шаруашылыгындагы ешмдшкп темендетедi [3].
БиоэртYрлiлiкке тигiзiлген зардаптар аймактык экожYЙелердiц турактылыгын бузады. Жацатас аймагында, эсiресе каланыц iргесiндегi табиги аймактарда, фаунаныц жэне флораныц тYрлерi азайып, табиги мекендеушi тYрлердiц курылымы езгердi. Бул езгерiстер экожYЙенiц пзбекп реакциясын тудырады, ягни бiр тYрдiц азаюы немесе жогалуы баска тYрлерге де эсер етедi, олардыц т1рш1тк ету ортасын езгертедi жэне жалпы экологиялык тецгерiмдi бузады.
Халык денсаулыгына типзетш эсерлер ете мацызды болып табылады. Ластанган ауа, су жэне топырак адам денсаулыгына тшелей терю эсер етедi, бул ез кезегшде демiкпе, астма жэне тыныс алу жYЙесiнiц баска да ауруларыныц жшлеуше алып келедi. Сондай-ак, сулардыц ластануы нэтижесшде су аркылы таралатын аурулардыц, мысалы, гепатит жэне асказан-iшек инфекцияларыныц таралу каупi артады. Химиялык заттардыц узак мерзiмдi эсерiнен онкологиялык аурулар мен генетикалык бузылулардыц дамуына жол ашылады, бул аймактыц медициналык инфракурылымына косымша салмак салады.
Медициналык статистика керсеткiштерi Жацатас каласындагы экологиялык ластану салдарынан денсаулык керсеткiштерiнiц нашарлауын анык керсетедi. Туу керсеткiштерiнiц темендеуi, перинаталдык елiм-жiтiмнiц артуы жэне балалар арасында аллергиялык аурулардыц кебеюi осы коршаган ортаныц нашар сапасыныц тiкелей салдары болып табылады. ^аладагы экологиялык мэселелердщ шешiмiн табу жэне адам денсаулыгын жаксарту Yшiн когам мен мемлекет бiрлесiп жумыс iстеуi кажет.
Жацатас каласында экологиялык жагдайды жаксарту жэне турактандыру максатында мемлекеттiк жэне жергшкп децгейде бiркатар экологиялык багдарламалар колга алынган. Осы багдарламалар аясында, кала мен аймактыц экологиялык мэселелерiн шешу Yшiн арнайы корлар белiнiп, ластануды азайтуга жэне оныц салдарларын жоюга багытталган шаралар жYзеге асырылуда. Мысалы, ауа сапасын жаксарту жэне ауыр металлдардыц эмиссияларын азайту бойынша жоспарлар кабылданган.
Зацнамалык шецбер, экологиялык мэселелердi баскаруда мацызды рел аткарады. ^азакстан Республикасыныц Экологиялык кодексi мен баска да нормативпк актшер коршаган ортаны коргау Yшiн зацнамалык негiздi камтамасыз етедi. Бул зацдарга сэйкес, жергшкп экологиялык инспекция органдары енеркэсiп орындарындагы ластану децгейiн бакылауга жэне оны реттеуге жауапты болып табылады. Инспекциялардыц жYргiзiлуi ендiрiстiк объектiлердегi экологиялык каушаздш стандарттарыныц сакталуын камтамасыз етедi жэне кажет болган жагдайда зацбузушылыктарга карсы шаралар колданылады [4].
Экологиялык мониторинг жYЙелерiнiц тиiмдiлiгi аймактык экологиялык агентпктердщ кызмепмен тыгыз байланысты. Жацатас каласында орнатылган ауа сапасын бакылау станциялары, су ресурстарыныц жагдайын Yнемi тексеру жYЙелерi жэне топырак ластануын аныктайтын сенсорлар экологиялык ахуалдыц езгерiстерiне уактылы жауап беруге мYмкiндiк бередi. Бул мониторинг жYЙелерi коршаган ортаныц сапасын жаксартуга багытталган стратегияларды жасау жэне юке асыру Yшiн мацызды мэлiметтермен камтамасыз етедi,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
сонымен катар олар ластану кездерш аныктауга жэне raidi реттеу шараларын колдануга кемектеседь
Жацатас каласында экологиялык проблемаларды шешу жэне ластануды азайту жолдары ретшде бiркатар стратегиялар мен шаралар колга алынган. Бул шаралардыц бiрi -технологиялык жацгырту. ^ала бойынша iрi енеркэсiп орындарына энергия тиiмдiлiгi жогары жэне экологиялык таза технологияларды енпзу аркылы коршаган ортага зиянды заттардыц шыгарындыларын азайту жоспарланган. Мысалы, кейбiр химиялык зауыттар белiнетiн зиянды газдарды азайту Yшiн жаца CYЗгiлеу жYЙелерiн орнаткан.
Халыкаралык ынтымактастык пен инвестицияларды тарту аркылы Жацатас каласыныц экологиялык инфракурылымын жаксартуга жэне каланыц жасыл экономикага кешуiне ыкпал ететiн жобаларды iске асыруга болады. Соцгы жылдары Еуропалык Одактыц экологиялык корлары мен Азия Даму Банкшщ каржыландыруы аркасында Жацатас каласындагы бiркатар тазарту жэне калдыктарды ецдеу жобалары жYзеге асырылды.
Дамушы экологиялык саясат жэне когамдык катысу сиякты багыттар да мацызды рел аткарады. ^огамдык катысу аркылы жергшкт тургындар кала емiрiнiц экологиялык аспектшерше белсендi араласып, экологиялык мэселелердi шешуде мацызды рел аткара алады. ^ала экiмшiлiгi тургындар арасында экологиялык сауаттылыкты арттыру жэне олардыц экологиялык шешiмдерге катысуын ынталандыру максатында тYрлi акпараттык жэне окыту багдарламаларын юке асырып жатыр. ^огамдык уйымдар мен жергшкт билiк арасындагы тыгыз байланыс экологиялык мэселелердi тиiмдi шешуге ыкпал етедь
Жацатас каласындагы экологиялык проблемаларды шешу жолдары кеп кырлы жэне интегративт тэсiлдердi талап етедi, олардыц юке асырылуы кала мен аймактыц туракты дамуына Yлкен ыкпал етедь
Бул зерттеу Жацатас каласыныц экологиялык жагдайына техногендiк факторлардыц эсерiн талдауга арналган. Нэтижелер керсеткендей, ендiрiстiк кызметтердш, атап айтканда химиялык, металл ецдеу жэне жецш енеркэсiп салаларыныц дамуы каланыц экологиялык жагдайына терiс эсер еткен. Атмосферага, су коймаларына жэне топыракка шыгарындылардыц жогары концентрациясы жергшкп экожYЙе мен халык денсаулыгына зиянды ыкпал еткен [5].
¥сынымдар ретшде, кала баскармасы мен Yкiметтiк органдарга технологиялык жацгыртуларды жеделдету, халыкаралык ынтымактастыкты кYшейту жэне экологиялык саясатты одан эрi дамыту кажеттiгiн атап етуге болады. Бул шаралар экологиялык жагдайды жаксартуга жэне каланыц туракты дамуына ез Yлесiн косады.
Келешек зерттеулер Yшiн экологиялык бакылау жYЙелерiнiц тшмдшгш арттыру, когамдык катысу механизмдерiн кецейту жэне экологиялык мониторинг нэтижелерш талдауга багытталган зерттеулер усынылады. Осындай зерттеулердш нэтижелерi экологиялык саясат пен стратегияларды одан эрi жетiлдiруге ыкпал етед^ бул болашакта Жацатас каласыныц экологиялык турактылыгын арттыруга Yлкен Yлес косады.
Материалдар мен эдктер Зерттеудiц материалдары ретiнде Жацатас каласыныц топырак,су сынамалары алынган. Зерттеу жумыстарын жYргiзу Yшiн судыц химиялык керсеткiштерi бойынша мемлекетпк стандарттар негiзге алынды. Судыц рН мэнш аныктау МемСТ 26449.185 4 т. бойынша, гидрокорбанаттарын аныктау МемСТ 26449.1-85 т.бойынша, кальций иондарыныц концентрациясын аныктау МемСТ 26449.185 11 т.бойынша, натрий массалык концентрациясын аныктау МемСТ 26449.1-85, 17.2 т. бойынша, магнийдi аныктау МемСТ 26449.1-85, 13 т. бойынша, калийдi аныктау МемСТ 26449.1-85, 18.2 т. бойынша, хлоридтердi МемСТ 26449.1-85, т. 9 бойынша, коргасын аныктау МемСТ 2214-2012, мысты аныктау МемСТ 2214-2012, мырышты аныктау МемСТ 2214-2012, жылжымалы металдар(мыс,коргасын,кадмий) аныктау МемСТ52.18.289-90 мунай енiмдерiн аныктау МемСТ 26449.1-85, 26 т. бойынша зерттелдь
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Нэтижелер жэне оларды талдау
Жацатас каласынан су сынамалары 3 аймактан алынган болатын. Алынган су сынамаларына зерттеу жумыстары «^азГидромет» РМ^ Алматы каласындагы бас филиалында жYргiзiлдi. 3p6ip алынган химиялык керсетюш ^азакстан Республикасы бекiткен нормативтiк керсетюштердщшекп рауалды концентрацияларымен
салыстырылып, кестелерге керсетшдь
1-аймак бойынша карьер мацынан алынган су сынамасынын нэтижелер! 1 кестеде
Керсетк1ш б1рл1ктер1нщ атауы елшемдер ШРК Накты нэтижелерi
1 2 3
рН 6-9 7,84
Меншiктi электр етюзпштш, мкСм/с 2500 301,0
Хлорид, мг/л 350 9,10
Гидрокарбонат, мг/л 400 105,96
Сульфат ионы, мл/л 500 36,03
Кальций ионы, мг/л 10-100 23,52
Магний ионы, мг/л 50 11,67
Нитрат, мг/л 45 2,52
Аммоний иондары, мг/л 2,0 0,83
Калий, мг/л 20 4,83
Натрий, мг/л 200 7,48
2-аймак Жацатас каласыныц Жемчужина келшен алынган су сынамасыныц нэтижелерi 2 кестеде керсетiлген.
Керсетк1ш б1рл1ктершщ ШРК Накты
атауы, елшемдер f^этижелерi
1 2 3
рН 6- 9 7,77
Меншшт электр
етюзпштш 2500 1350,0
мкСм/см
Хлориды, мг/л 350 37,21
Гидрокарбонат, мг/л 400 153,42
Сульфат ионы, мл/л 500 398,30
Кальций ионы, мг/л 10100 106,56
Магний ионы, мг/л 50 44,65
Нитрат, мг/л 45 12,91
Аммоний иондары, мг/л 2.0 0,74
Калий, мг/л 20 19,92
Натрий, мг/л 200 32,65
3-Аймак Жацатас каласынын ауыз су сынамасынын нэтижелерi 3-шi кестеде кeрсетiлген
Наименование показателя ед. измерения ШРК Накты нэтижелер1
1 2 3
рН 6-9 8,11
Меншшт электр етюзпштш мкСм/см 2500 580,0
Хлорид, мг/л 350 20,76
Гидрокарбонат, мг/л 400 241,87
Сульфат ионы, мл/л 500 48,08
Кальций ионы, мг/л 10-100 62,16
Магний ионы, мг/л 50 11,82
Нитраты, мг/л 45 1 4,30
Аммоний иондары, мг/л 2.0 0,56
Калий, мг/л 20 12,89
Натрий, мг/л 200 18,52
Жогарыда кестелерде кeрсетiлген зерттеу нэтижелерi бойынша Жацатас каласыныц Yш аймагынан алынган су сынамалардыц кeрсеткiштерi ^азакстан Республикасы бекiткен шектi рауалды концентрациядан аспайтыны белгiлi болды. Дегенмен, Жемчужина кел^ Карьер мен Ауыз суына Караганда химиялык курамы жогары концентрацияларга ие. Корытынды
^орытындылай келе, зерттеу жумысында Жацатас каласыныц су сынамалары алынып химиялык талдау жYргiзiлдi.Зерттеу нэтижесi оц керсетюш бердi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Нургалиева К.Ш., «^азакстан Республикасыныц экологиялык кодексiнiц талдауы», Алматы, ^азак университетi, 2019 жыл, 134-136 беттер.
2. Ахметова А.Р., «Жацатас каласыныц енеркэсштш дамуы жэне экологиялык аспектшерЬ», Нур-Султан, ^азакстанныц Еылыми Зерттеулер Орталыгы, 2020 жыл, 45-48 беттер.
3. Исмаилов Е.Т., «^азакстандагы eндiрiстiк ластану мен оныц коршаган ортага эсерЬ», Актебе, Зияткерлiк Баспа, 2018 жыл, 78-82 беттер.
4. Каримова Т.Л., «Жацатас каласыныц экологиялык мониторинг жYЙесi», Шымкент, Ощуспк ^азакстан Университетi, 2021 жыл, 90-95 беттер.
5. Сейдахметова Р.С., «Экологиялык бакылау: теория мен практика», Астана, Сарыарка Академиялык Баспасы, 2019 жыл, 112-115 беттер.
