ҚОРШАҒАН ОРТАҒА КЕЛТІРІЛГЕН ЗИЯНДЫ ӨТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 349.6

КОРШАГАН ОРТАГА КЕЛТ1Р1ЛГЕН ЗИЯНДЫ ©ТЕУДЩ ТЕОРИЯЛЫК ЖЭНЕ КЩЬЩТЫК АСПЕКТ1ЛЕР1

Калдарбек ЖYнiсбаЙ¥лы Куандыков

Эл-Фараби атындагы Казац улттыц университетШц «Кеден, царжы жэне экологиялыц цуцыц» кафедрасыныц do^Hmi, зац гылымдарыныц кандидаты, Алматы цаласы, Казацстан Республикасы: e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru

Мадина Койшыбайкызы Жусупбекова

Корцыт ата атындагы Кызылорда университеттщ «Кууцыцтану» кафедрасыныц доцентi, зац гылымдарыныц кандидаты, Кызылорда цаласы, Казацстан Республикасы: e-mail: zhmk6464@mail.ru

Аннотация. Бул мацалада цоршаган ортага келтiрiлген зиянды етеудщ теориялыц жэне цуцыцтыц аспектiлерi царастырылады. Казацстан Республикасында эрюмтц цолайлы цоршаган ортада емiр сYPуге цуцыгы конституциялыц тургыдан бекiтiлдi. Бул тек бiр мемлекеттщ гана емес, букш элемнщ эл-ауцаты тэуелдi мемлекеттщ экологиялыц цауiпсiздiгiн цамтамасыз ету цажет екетн керсетедi. Бiрац тэжiрибе керсеткен-дей, цоршаган ортаныц жагдайы жыл сайын алацдаушылыц тудырады. Мысалы, топы-рацтыц жэне жердщ нашарлауыны жагдайы.

Казiргi кезде цоршаган ортага келтiрiлген зиянды етеу экологиялыц цуцыцтыц езектi мэселелертщ бiрi болып отыр. Елiмiздiц экологиялыц цауiпсiздiгiн цамтамасыз ету кеп жагдайда цоршаган ортаныц цолайсыз жай-^шне байланысты болып тур. Коршаган ортаныц жай-^шне эсер ететт шешiмiн таппаган кYрделi экологиялыц проблемалар жеткiлiктi. Осы тургыдан алганда, цоршаган ортага келтiрiлген зиянды етеудщ теориялыц жэне цуцыцтыц аспектшерт царастыру жэне осы саладагы зацнаманы жетш-g дiруге багытталган нацты усыныстардыц Yлкен мацызы бар. Бул мацалада Казацстан а, Республикасыныц экологиялыц зацнамасындагы экологиялыц зиян мен экологиялыц залалга цатысты цуцыц нормаларына терец талдау жасалынган. Сондай-ац, цоршаган ортага ^ келтiрiлген зиян мэселелерi елiмiздiц элеуметтж, экологиялыц жэне экономикалыц мац* саттарыныц ажырамас жэне органикалыц байланысы тургысынан царастылуы керек s екендг атап етшген. Осы мацаланыц цорытындысында автор экологиялыц зацнаманы бузудан келтiрiлген зиянды етеудщ цажеттi шарттарыныц бiрi экологиялыц жэне аза-g маттыц зацнамалардыц арасындагы цайшылыцтарды жою болып табылады деп керсе-§ тедi.

i TYÜiHdi свздер: цоршаган ортага келтiрiлген зиян, экологиялыц залал, экологиялыц зиян, о экономикалыц зиян, табиги ортаныц цурамдас белiктерi, ремедиация, экологиялыц зиянды ° етеу, цолайлы айналадагы ортаны цоргау, экологиялыц цылмыстар, материалдыц зиян, ^ зацнаманы экологияландыру.

а. с

<

CQ I-U -D

с;

и

X

^

X I-

и

ш CQ

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ ВОЗМЕЩЕНИЯ ВРЕДА ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЕ

<

ч

о

° Куандыков Калдарбек Жунисбаевич

«i го с

óo Доцент кафедры «Таможенного, финансового и экологического права» КазНУим.

аль - Фараби, кандидат юридических наук, г. Алматы, Республика Казахстан: e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru

Жусупбекова Мадина Койшыбаевна

Доцент кафедры «Юриспруденция» Кызылординский университет им. Коркыт ата, кандидат юридических наук, г. Кызылорда, Республика Казахстан: e-mail: zhmk6464@mail.ru

Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические и правовые аспекты возмещения вреда окружающей среде. В Республике Казахстан конституционно закреплено право каждого на жизнь в благоприятной окружающей среде. Это говорит о том, что необходимо обеспечить экологическую безопасность государства, от которого зависит благополучие не только одного государства, но и всего мира. Но практика показывает, что состояние окружающей среды с каждым годом становится все более тревожным. Например, состояние деградации почвы и земли.

В настоящее время возмещение вреда окружающей среде является одной из актуальных проблем экологического права. Обеспечение экологической безопасности страны во многом зависит от неблагоприятного состояния окружающей среды. Существуют достаточно серьезные экологические проблемы, влияющие на состояние окружающей среды. С этой точки зрения большое значение имеют рассмотрение теоретико-правовых аспектов возмещения экологического ущерба и конкретные предложения, направленные на совершенствование законодательства в этой сфере. В данной статье проводится углубленный анализ правовых норм, касающихся экологического вреда и экологического ущерба в экологическом законодательстве Республики Казахстан. Также отмечается, что вопросы нанесения ущерба окружающей среде следует рассматривать с точки зрения неразрывной и органичной связи социальных, экологических и экономических целей страны. В заключении данной статьи автор указывает, что одним из необходимых условий возмещения вреда, причиненного нарушением экологического законодательства, является устранение противоречий между экологическим и гражданским законодательством.

Ключевые слова: ущерб окружающей среде, экологический ущерб, экологический вред, экономический ущерб, компоненты природной среды, ремедиация, возмещение экологического вреда, охрана благоприятной окружающей среды, экологические преступления, материальный ущерб, экологизация законодательства.

THEORETICAL AND LEGAL ASPECTS OF COMPENSATION FOR DAMAGE TO THE ENVIRONMENT

Kuandykov Kaldarbek

Associate Professor of the Department of «Customs, Financial and Environmental Law» of KazNUAl - Farabi, Candidate of Law, Almaty, Kazakhstan; e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru

Zhusupbekova Madina Koishybayevna

Associate professor of the Department of «Jurisprudence» ofKorkyt Ata Kyzylorda University, candidate of law, Kyzylorda, Republic of Kazakhstan: e-mail: zhmk6464@mail.ru

ГО

m

n

Т X s

T.

n

Т

W А

О X

о ь

Е

гп Л сг

Г) Т го А

Abstract. This article discusses the theoretical and legal aspects of environmental damage compensation. In the Republic of Kazakhstan, the right of everyone to live in a favorable environment has been constitutionally enshrined. This indicates that it is necessary to ensure the environmental safety of not only one state, but also the state on which the well-being of the whole world depends. But practice shows that the state of the environment is alarming every year. For o example, the state of soil and soil deterioration.

Currently, compensation for environmental damage is one of the urgent problems of environmental law. Ensuring the ecological safety of the country largely depends on the unfavorable state of the environment. There are quite serious environmental problems affecting the state of the environment. From this point of view, consideration of theoretical and legal aspects of environmental damage compensation and specific proposals aimed at improving legislation in this area are of great importance. This article provides an in-depth analysis of the legal norms concerning environmental harm and environmental damage in the environmental legislation of ^ the Republic of Kazakhstan. It is also noted that the issues of environmental damage should (4 be considered from the point of view of the inseparable and organic connection of the social, 00 environmental and economic goals of the country. In conclusion of this article, the author points 3 out that one of the necessary conditions for compensation for damage caused by violation of

о

environmental legislation is the elimination of contradictions between environmental and civil legislation.

Keywords: environmental damage, environmental damage, environmental damage, economic damage, components of the natural environment, remediation, compensation for environmental damage, protection of the favorable environment, environmental crimes, material damage, ecologization of legislation.

Юркпе

Казахстан Республикасы Конституция-сынын 31 - бабына сэйкес, «мемлекет адам-нын eмiр CYPуi мен денсаулыгына колайлы айналадагы ортаны коргауды максат етiп кояды».

Эрюмнщ колайлы коршаган ортага, онын жай-KYЙi туралы дурыс акпаратка жэне эко-логиялык кукык бузушылык салдарынан денсаулыгына немесе мYлкiне келтiрiлген зияннын орнын толтыру кукыгын консти-туциялык тургыдан бекiту мемлекеттiк ор-гандардын, занды жэне жеке тулгалардын шаруашылык кызметтi ЖYзеге асыру кезiнде экологиялык талаптарды булжытпай орын-дауды кездейдь

Эд1стер мен пайдаланылган материал-дар

£ Колайлы коршаган ортада eмiр CYPУ мем-° лекеттiн эр бiр азаматынын кукыгы. Казiргi гС танда коршаган ортага кептеген зиян кел-" тiрiледi, сондыктан коршаган ортага кел-^ тiрiлген зиян мэселеа eзектi болып табыла-^ ды. Бул проблема тек улттык емес жаhандык =| проблемага айналган. Сондыктан, бул про-Ё блема отандык жэне шет елдiк галымда-о рынын басты назарында. Осы проблеманы зерттеу барысында кептеген ресейлш жэне отандык эдебиеттер зерделендi, Казакстан о Республикасынын кукьщтьщ актiлерi пай-<: даланылды, тарихи, аналитикалык талдау, ^ салыстырмалы эдютер, талдау жэне синтез

< эдiстерi колданылды.

I] Сонымен бiрге казакстандык галымдар [¡з Б.Ж.Абдраимов, Д.Л.Байдельдинов пен ре-сейлiк галымдар М.М.Бринчук, В.В.Петров, ° Г.А.Мисниктердiн гылыми жумыстары

§ зерттелiп, пайдаланылды.

<

п

^ Зерттеу нэтижелер1

:= Коршаган ортага келтiрiлген зиянды етеу

х мэселесi жыл еткен сайын езекп болып

^ отыр. Эйткенi, экологиялык каушаздшт

х камтамасыз етудiн максаттары мен керсет-

й кiштерi кеп жагдайда келтiрiлген (сонын iшiнде жинакталган) зияннын нэтижесшде-

DOI: 10.52026/27885291_2023_74_3_106

п коршаган ортанын колайсыз жай-KYЙiне байланысты болады.

Казакстан Республикасындагы коршаган ортанын жай-куйш алатын болсак, шешiмiн таппаган KYPделi экологиялык проблемалар жеткiлiктi. Атап айтатын болсак, Алматы, Астана, Шымкент, Эскемен, Темiртау жэне т.б. калалардын ауасынын ластануы; Каспий тенiзi, Балхаш кел^ Жайык eзенi мен Ертю eзенi алабынын тайыздануы; елiмiздiн кептеген жер алкаптарынын шeлейттенуi мен сортандануы; 1ле - Алатауынын тау муз-дыктарынын еруi; таза ауыз су проблемасы жэне т.б. Осы тургыдан алганда, «коршаган ортага зиян» (жасырын «экологиялык за-лал») проблемасын тYбегейлi шешпестен, бiз экономикада да, саясатта да жэне демо-графияда да елеуш жетiстiктерге жете ал-маймыз.

Сонымен катар, тауарлар мен кызмет-тердiн бэсекеге кабiлеттiлiгi олардын «кор-шаган ортага зиянсыздыгына», коршаган ортага зиян келтiрмеу кабiлетiне кeбiрек байланысты. Адамнын шаруашылык кыз-метi кептеген жагдайларда табиги экологиялык ЖYЙелердiн бузылуына экелiп согатын жэне коршаган ортанын, топырактын жэне су объектшершщ кептеген компоненттерiне эсер ететiн зардаптарга экелетiнi шындыкка айналды.

Экологиялык кукык бузушылыктар нэти-жесiнде келтiрiлген зияннын езшдж ерек-шелiктерi бар. Кейде олардын жагымсыз эсерлерi бiрден пайда болады, ал кейбiр жагдайларда олар жинакталган эсерге ие болады жэне салыстырмалы тYPде шамалы окигалардын нэтижесi болып табылады.

Коршаган ортага зиянды барынша азайту, табигатты утымды пайдалану непзщде эко-номиканын орныкты дамуын камтамасыз ету коршаган ортаны коргау жэне табиги ресур-старды пайдалану саласындагы кукыктык реттеудi ЖYЙелi негiзде жет^вдру нэтижесш-де гана мYмкiн болады [1, 53-54б.].

Талцылау

Экологиялык кукык гылымындагы осы

мэселелерге кеп кещл бeлiнгенiмен, ^a3ipri уацытца дешн экологиялыц цуцыц теория-сында, экологиялыц доктринада, сондай-ац цуцыц цолдану практикасында осы зияннын цукыцтыц табигатын, мэш мен ерекшелiгiн тYсiнуге бiрынFай эдюнамалыц тэсiл, сон-дай-ац оны елшеу мен багалауга бiрынFай кезцарас цалыптаспаган.

Мысалы, И.О.Краснова «цоршаган ортага зиян деп кукыцтыц экологиялыц та-лаптарды цасацана немесе абайсызда бузу нэтижесшде мемлекетке, занды немесе жеке тулгаларга келтiрiлген материалдыц зиян», -деп аныцтама бередi [2, 26б.].

Б.Ж.Абдраимов пен Е.Ж.Жарылцасын «экологиялыц зиян деп цоршаган ортаны цоргау туралы заннаманын бузылуынан туындаган цоршаган ортанын сапалыц жай-KYЙiнiн нашарлауы немесе онын терiс экологиялыц зардаптарды тудыруы мYм-кiн сандыц сипаттамаларынын азаюы, сон-дай-ац соган байланысты занмен цоргалатын материалдыц жэне материалдыц емес игЫк-тердiн, сонын iшiнде адамнын eмiрi мен денсаулыгынын кез келген кемуi тYсiнiледi», - деген аныцтама бередi [3, 12б.].

Д.Л.Байдельдинов экономикалыц жэне экологиялыц зияндарды табигатца келтрш-ген зияннын дербес тYрлерi ретiнде царасты-руды усынады. Экономикалыц зиян табиги ресурстарды пайдаланушылардын мYлiктiк мYДделерiне эсер етедi жэне материалдыц сипатта болады. Мундай зиянды цалпына келтiру азаматтык-кукыктык жауапкершiлiк негiздерiнiн жалпы ережелерiне сэйкес ЖY-зеге асырылады. Экологиялыц зиян табигат жагдайына эсер етедi. Бул ретте экологиялыц зиянды цалпына келтару ацшалай телемдер арцылы емес, табиги объектш шын мэнiнде цалпына келтару бойынша жумыстар ЖYргi-зу арцылы мумкш болады [4, 16б.].

В.В.Петров экологиялыц зиянды цоршаган ортага зияннын бiр тYрi ретiнде ца-растырады. Сондай-ац, ол зияннын ею тYрiн царастырады: экологиялыц жэне экономикалыц. Бул ретте адам денсаулыгына немесе адамнын генофондына келпршген зиян, ягни антропологиялыц, цоршаган ортага зияннын бiр тYрi болып табылады [5, 534б.].

М.М.Бринчук «экологиялыц зиян - бул экологиялыц талаптардын бузылуынан туындаган цоршаган ортанын кез-келген нашарлауы жэне соган байланысты адамнын eмiрi мен денсаулыгын, жеке жэне занды тулгалардьщ мYлкiн цоса алганда, занмен цоргалатын материалдыц жэне материалдыц емес игЫктердщ кез-келген теменде-

уЬ>, - деп санайды. Экологиялыц зияннын цурамдас бeлiктерi залал, жогалган пай-да жэне моральдыц зиян болып табылады [6, 494-435б.].

^азацстан Республикасынын Экологиялыц кодексiнде экологиялыц зиян жэне экологиялыц залал терминдерi цолданыла-ды. Кодекстiн 131 - бабына сэйкес, «табиги ортанын цурамдастырына келтiрiлген залал деп табиги орта цурамдастарынын жай-куй-iндегi туындайтын, тшелей немесе жанама тYрде eлшенетiн жагымсыз eзгерiс немесе олардын тутыну цасиеттершщ немесе пай-далы сапаларынын елшенетш нашарлауы тYсiнiледi». Ал, кодекстiн 132 - бабына сэйкес, «адамнын eмiрiне жэне денсаулыгына экологиялыц зиян деп жеке тулгалар-дын eмiрiне жэне денсаулыгына жагымсыз экологиялыц салдарлардын эсер етуЬ>, -тYсiнiледi.

Бiз «экологиялыц залал» угымын тал-дау нэтижесiнде табиги ортанын цурамдас белктерше (жер, су, жануарлар дYниесi, eсiмдiктер элемi) залал келтiрiлетiнiн жэне керсетшген залалды келтiру эдiсiн (табиги ортанын цурамдас белштерше эсер ету) жэне онын кершу нысанын (табиги ортанын цурамдас белштершщ нашарлауы) ажыратуга болады. Табиги ортанын жеке-леген цурамдас бeлiктерiнiн ерекшелiктерiн Е ескере отырып, олардын ластануы, бггелу^ q сарцылуы, тозуы, зацымдануы, жойылуы за- К лалдын кeрiну нысаны болуы мYмкiн. s

Сонымен цатар, жануарлар дYниесi мен q еамдштер элемiне (ЭК-тiн 133 бабы), суга У (ЭК-тiн 134 бабы) жэне жерге (ЭК-тщ 135 А бабы) келпршген залал экологиялыц залал А деп танылады. Ал, 131 - баптын 4 тармагы- о на сэйкес, мемлекет меншЫндеп табиги Д ресурстарга, онын iшiнде оларды зансыз Е алып цою, пайдалану, бYлдiру немесе жою Ь арцылы келпршген залал экологиялыц залал В угымына жатпайтын мYлiктiк залал болып И табылады. Олар тшсшше Казацстан Респу- р бликасынын азаматтыц заннамасына сэйкес В етелуге жатады. О

Осыган байланысты кейбiр авторлар и экологиялыц зиян угымын казiргi замангы ф шындыцца негурлым барабар деп санай р отырып, оларды бiр ЖYЙеге келтiрудi, ягни Ц «цоршаган ортага залал» угымын «цор- и шаган ортага зиян» угымымен ауыстыруды к усынады. Олардын пiкiрiнше, бiрiншiден, № зан шыгарушы «залал» угымын тар магы- ( нада, ягни азаматтык-кукыктык контексте -пайдаланады. Эдетте, залал экономикалыц 2 категория болып табылады жэне кебшесе 3

зияннын акшалай кунын бiлдiредi, ал кор-шаган ортага келтiрiлген зиянды акшалай багалау mymkïh емес [7, 15б.].

Екiншiден, «зиян» деген негурлым кен угымды колдану пайда болган залалды да, алдын алынган - ьщтимал экологиялык зиянды да камтуга мYмкiндiк бередi. ^ор-шаган ортага зияннын ерекшелiктерiне байланысты бiз онын салдарын бiрден кере алмаймыз, сондыктан экологиялык кукыкта олар «потенциалды» экологиялык зиян угы-мымен эрекет етедь Сонымен катар, азамат-тык заннаманын езiнде зиян келтiрудiн сал-дарынан туындайтын мiндеттемелер деген кенiрек угым да колданылады.

Yшiншiден, экологиялык кукык теория-сы мен доктринасында кукыктык жэне эко-номикалык жауапкершiлiк категорияларын пайдалануга мYмкiндiк беретiн, тиiсiнше кукыктык жэне экономикалык мазмунга ие «коршаган ортага зиян келтiру» деген кещрек угым колданылады.

В.В.Никишин зиянды тар магынада кор-шаган ортага, онын курамдас белiктерiне келтiрiлген зиян (коршаган ортага зиян), кен магынада да адам денсаулыгына колай-сыз экологиялык факторлардын (элеуметтiк зиян), мYлiктiн закымдануы нэтижесiнде келтiрiлген зиян деп тYсiнедi (экономикалык m зиян) жэне оны экологиялык (занды экологи° ялык талаптарды бузу салдарынан коршаган £ орта жагдайынын кез келген нашарлауы) гл жэне экогендiк (табигаттын тозуынын эртур-z лi нысандары салдарынан азаматтар мен зан-* ды тулгалардын денсаулыгына немесе my^I-1 не келтiрiлген) деп беледi [8, 28-31б.]. g Тагы бiр Ресей галымы Г.А.Мисник ri-о келей зансыз эсер ету объектiсi табиги объ-| ектiлер, ал жанама эсер ету объеклс адам денсаулыгы болуы мYмкiн екенiн атап кер-g сетедi. МYлiктiк мудделерге кол сугуды кор-

< шаган ортага зияннын белгiсi ретiнде карасе уга болмайды, ейткенi экологиялык жэне

< MY^^rm мYдделер объектива тYрде бiр-бiрi-(5 не карсы турады [9, 70б.].

Бiрак бiздiн ойымызша, коршаган ор-tï тага зиян элеумеrтiк, экологиялык жэне о экономикалык максаттардын ажырамас о жэне органикалык байланысы тургысынан ¡3 карастырылуы керек. Осыган байланысты ь экологиялык зиян келтiру эрдайым дерлш s кыска мерзiмдi (физиологиялык зиян) жэне Ь узак мерзiмдi (генетикалык зиян) элеумеrтiк ^ кауiптi салдардын басталуына экеледi. ^ Экологиялык зиян адамнын емiрi мен Ь денсаулыгына, онын элеумеrтiк ортасынын m емiр CYруiне кауiп тендiредi (сапасыз суды

тутынуга, ластанган атмосфералык ауаны жутуга жэне т.б. байланысты халыктын ден-саулыгын жогалтудан болатын залал). Сон-дай-ак, экологиялык кылмыстар зиян кел-тiрген жагдайда, денсаулыкка экологиялык, физикалык зияннан, материалдык залалдан баска, занда моральдык зиянды етеу де ка-растырылган.

Экологиялык зиян мэселелерiн карасты-рганда коршаган ортаны коргау заннама-сынын функциясын, элеумеrтiк максатын ескере отырып карастыру кажет сиякты. Сонымен катар, улттык кукыктык ЖYЙенi жэне отандык азаматтык заннаманы экологиялан-дыру керек. Заннаманы экологияландыру -бул барлык баска заннамалык салаларга экологиялык нормалар мен экологиялык стандарттарды енпзу.

Кенес дэуiрiнiн езiнде табигатты коргау туралы заннаманын экiмшiлiк жэне кылмы-стык заннаманы экологияландыруга эсерi орасан болды. 1970-1980 жылдары экологиялык заннаманы ескере отырып, кылмыстык заннаманын экологиялык-кукыктык мазму-ны айтарлыктай байытылды. К^ылмыстык кодекске жана экологиялык кылмыстык курамдар енгiзiлдi.

Экологиялык заннаманы колдану тэжiри-бесiн жалпылау негiзiнде кылмыс курамы-нын жекелеген белгiлерiнiн формуласын нактылау, езгерту аркылы тиiстi кылмы-стык-кукыктык нормаларга экологиялык мэн берщдь Табигат коргау заннамасында жогары коргау режимi белгiленген табиги объектiлерге кол сугушылыктар Yшiн санк-циялар KYшейтiлдi. ТYрлi тарауларда кер-сетiлген экологиялык кукык бузушылыктар туралы нормалар кешннен экологиялык кылмыстык кукык бузушылыктар тара-уында ЖYЙелендi, бул кебiнесе экологиялык-кукыктык гылымнын жетiстiктерiнiн аркасында ЖYзеге асты [7,16б. ].

Экологиялык кодекстщ кабылдануы объек-тивтi турде, ен алдымен, улттык заннаманын бYкiл жуйесш экологияландыру кажеттЫ-гiнен туындады. Экологиялык заннаманын эюмшЫк жэне кылмыстык заннамага эсерi негурлым накты болып табылады. К^р-гi жагдайда экологиялык зияннын непз-гi угымы, онын мелшерi экiмшiлiк кукык бузушылыкты кылмыстык экологиялык кукык бузушылыктан, кылмыстык кукык бузушылыкты коршаган ортаны коргау са-ласындагы кылмыстардан ажыратудын не-гiзгi критеришне айналды. Шектеу крите-рийi ретшде экологиялык залалдын мелшерi Казакстан Республикасынын Кылмыстык

кодексшде тжелей бектлген. Экологиялык;, экiмшiлiк жэне кылмысты; заннаманын бай-ланысы генетикалы; денгейде, ягни норма-лар мен институттар денгейiнде кeрiнедi.

2023 жылдын 3 к;антарында Казахстан Республикасынын «Казахстан Республи-касынын Кылмысты; жэне Кылмысты; -процестш кодекстерiне экологиялы; кукы; бузушылык;тар жэне вандализм кeрiнiстерi Yшiн жауаптылык;ты KYшейту мэселелерi бойынша eзгерiстер мен толык;тырулар енп-зу туралы» занына ;ол койылды.

Аталган зан Казак;станнын углы; пар-ктерi мен баска да табиги байлык;тарын экологиялы; залалдан: жердiн бYлiнуiнен, агаштардын зансыз кесшушен, ерекше коргалатын табиги аумак;тарды пайдалану режимiнiн бузылуынан, жер койнауын ез бетiнше пайдаланудан жэне коршаган ор-тага когамды; к;ауш тeндiретiн баска да эре-кеттерден коргайтын кукыщты; нормаларды белгiлейдi.

Зан нормалары тшси экiмшiлiк кукы; бузушылык;тар Yшiн айыппулдардын мел-шерiн улгайту, сондай-а; осы саладагы жекелеген к;ук;ык;к;а к;айшы эрекеттер Yшiн жана экiмшiлiк айыппулдар енпзу аркылы орман, су, жер заннамасынын, ерекше корга-латын табиги аумак;тардын, eсiмдiктер мен жануарлар дYниесiнiн талаптарын бузганы Yшiн лауазымды, жеке жэне занды тулгалар-дын жауапкершiлiгiн арттырады.

Азаматты; жэне экологиялы; заннама-нын eзара байланысы, eзара ык;палы eте ерекше. Казiргi жагдайда коршаган ортага келтiрiлген зиянды eтеу мэселелерiне каты-сты экологиялы; заннаманы бузганы Yшiн жауапкершiлiк саласында зиянды eтеудiн барлык азаматтык-кукыктык арсеналын ба-рынша пайдалану объективтi к;ажетилш бо-лып табылады.

Корытынды

Зиянды eтеу жeнiндегi ережелердi ^з-дейтiн Казахстан Республикасынын Экологиялык Кодексiнiн 5 - бeлiмiнiн бабтарын талдау мынадай корытынды жасауга мYм-кiндiк бередi:

Бiрiншiден, экологиялы; заннама «экологиялык залал» жэне «экологиялы; зиян» уымын бeлiп кeрсетедi. Экологиялы; залал дегенiмiз табиги ортанын курамдас бeлiк-терiне келтiрiлген залал. Ал табиги ортанын курамдас бeлiктерiне келтршген залал деп табиги орта компоненттершщ жай-KYЙiнiн терiс eзгеруi немесе олардын тутынушылы; к;асиеттершщ немесе пайдалы касиеттершщ

нашарлауы тYсiнiледi. Экологиялы; залал ре-медиация жeнiндегi шараларды колдануды мздейдь

Экологиялы; заннама сэйкес, адамнын eмiрiне немесе денсаулыгына экологиялы; зиян азаматты; заннамага сэйкес eтелуге жатады. Сондай-а;, экологиялы; заннама экологиялы; залал угымына жатпайтын мYлiктiк залалдарды азаматты; заннамага сэйкес eтеуге болатынын кeрсетедi. Алай-да, коршаган ортага зиян келпру тек мYлiк-тiк ку;ы;тар мен мYДделердi гана емес, сонымен катар азаматтардын экологиялы; кук;ык;тарын, атап айт;анда эрбiр адамнын колайлы коршаган ортага кук;ыгын бузады.

Екiншiден, коршаган ортага келтiрiлген зиянды экономикалык зиян жэне экологи-ялы; зиян деп бeлiп карастыруга болады. Экономикалы; зиян мемлекетке, занды жэне жеке тулгаларга келпршген материал-ды; зиян, ягни материалды; сипатта болады. Адамнын eмiрiне немесе денсаулыгына келтiрiлген зиян жэне келпршген мYлiктiк залалдар Казахстан Республикасынын аза-матты; заннамасына сэйкес eтелуге жатады. Ал, экологиялы; зиян табиги ортанын курамдас бeлiктерiнiн (жер, су, eсiмдiктер дYниесi, жануарлар элем^ жай - KYЙiне жагымсыз эсер ету болып табылады. Экологиялык зиян экологиялы; залалды жою Е жeнiндегi iс-шаралар кешенiн, ягни ремеди- Ц ацияны талап етедi. К

Yшiншiден, Экономикалы; ынтыма;та- и сты; жэне даму уйымынын усынымдарын ц ескере отырып, бiздiн елiмiз 2021 жылы 2 У кантарда коршаган ортаны калпына келтiру- А ге багытталган жана Экологиялы; кодекс ;а- А былдады. Кодексте ремедиация деген жана о термин усынылды, ол экологиялы; залал Д келтiрiлген табиги ортанын компоненттерiн Е калпына келтру, ауыстыру немесе eтеу Ь арк;ылы экологиялы; зиянды жою жeнiндегi В iс-шаралар кешенiн бiлдiредi. И

Ремедиациянын Yш тYрi бар: 1) тшелей р ремедиация; 2) баламалы ремедиация; 3) В eтемдiк ремедиация. §

Тiкелей ремедиация кезiнде экологиялы; и залал келтiрген тулга экологиялы; залал ф келтiрiлген табиги ортанын курамдас бeлiк- р терiн к;алпына келпру жeнiндегi iс-шаралар- Ц ды ЖYзеге асырады немесе оларды базалы; и жай-KYЙге дейiн табиги калпына келтару к Yшiн жагдайлар жасайды. №

Баламалы ремедиация кезшде экологи- ( ялы; залал келтiрген тулга тiкелей ремедиа- —! цияга косымша экологиялы; залал келтiрiл- 0 ген табиги орта компоненттерi орналаскан

аумакта езге де табигат коргау ю-шараларын ЖYзеге асырады немесе табиги ортанын бiр-дей компоненттерiн калпына келпру Yшiн жагдай жасайды.

Этемдiк ремедиация кезшде тiкелей жэне баламалы ремедиация бойынша шаралар ка-былдауына карамастан, экологиялык залал келтiрген тулга экологиялык залал келтрш-ген табиги ортанын компоненттерi орна-ласкан аумакты жаксарту бойынша косым-ша iс-шаралар ЖYргiзедi.

О.Л.Дубовиктiн пiкiрiнше, экологиялык катынастарда зиян ею магынада кeрiнедi: экологиялык (табиги объектiнiн закымда-нуы немесе жойылуы тYрiнде кeрiнетiн коршаган ортага зиян) жэне экогендш (та-биги объектшщ белгiлерi жок мYлiктi жою немесе бYлдiру, коршаган ортаны коргау са-ласындагы заннаманы бузу салдарынан аза-маттардын денсаулыгына келтiрiлген зиян, меншш кукыгын калпына келтiруге жум-салган шыгыстар мен жогалган пайда), олар зансыз кол сугушылыктын объектiсi бойынша ерекшеленедi [8, 522б.].

Зан гылымында гылыми пiкiрталастар не-пзшен азаматтык-кукыктык (мYлiктiк) жау-апкершiлiк тэртiбiмен экологиялык зиянды етеу туралы мэселе бойынша ЖYргiзiледi. 2016 жылгы 25 карашадагы Казакстан т Республикасы Жогаргы Сотынын «Соттар-° дын Казакстан Республикасынын экологи-^ ялык заннамасын азаматтык iстер бойынша гл колдануынын кейбiр мэселелерi туралы» г №8 нормативтш каулысына сэйкес кор* шаган ортага, азаматтардын денсаулыгына, жеке жэне занды тулгалардын, мемлекеттщ ^ мYлкiне келтiрiлген залал етелуге тшс. о Жогаргы Соттын каулысына сэйкес, кор-| шаган ортага келтiрiлген зиян Yшiн азамат-тык-кукыктык жауапкершiлiк мыналардын § нэтижесшде туындауы мYмкiн: < 1) табиги ресурстарды жою жэне бYлдiру; ■= 2) табиги ресурстарды зансыз жэне утым-

сыз пайдалану; ¡5 3) ез бетшше эмиссиялар салдары; Ец 4) коршаган ортага нормативтен тыс ^ эмиссиялар салдары.

5 Алайда бул келтiрiлген негiздердi де

о коршаган ортага зиян белгшершщ толык

¡3 тiзбесiн камтиды деп санауга болмайды.

ь Коршаган ортага зиянды етеу мэселесiн

£ шешкен кезде зиян экологиялык кукык

Ь бузушылыктар нэтижесiнде де, шару-

^ ашылык ЖYргiзушi субъектiлердiн руксат

^ етiлген кызметi нэтижесiнде де, сондай-ак 1-

и

ш ей

еткен шаруашылык кызмет нэтижесiнде де келпршетшдЫн негiзге алу кажет.

Бiздiн ойымызша, «коршаган ортага зиян» деген KYPделi угымга мыналар кiруi керек:

- коршаган ортага онын ластануы нэтижесшде келтаршген зиян;

- табиги ортанын жекелеген компонент-терiне келтршген зиян;

- коршаган ортаны коргау саласындагы заннаманы бузу нэтижесiнде азаматтардын денсаулыгы мен мYлкiне келтiрiлген зиян;

- еткен (жинакталган) экологиялык зиян;

- шаруашылык кызмет субъектюшщ занды эрекеттершен туындайтын коршаган ор-тага зиян.

Коршаган ортаны коргау саласындагы заннаманы бузудан келтiрiлген зиянды ЖYЙ-елi тYPде карау азаматтардын денсаулыгы мен мYлкiне келтiрiлген зиянды етеу бойынша эдютемелш тэсiлдердi кайта карауды кажет етедi. Бiздщ ойымызша, коршаган ортага зиян туралы заннаманын тиiмдiлiгiн ластану кeлемi мен тYрлерiнiн сандык жэне сапалык елшемдерщде гана емес, сонымен катар «eмiр сапасы» санатына, аумактарды туракты дамыту, экологиялык кауiпсiздiк пен адам eмiрiне колайлы жагдайларды камтамасыз етуге CYЙене отырып багала-уга болады. Сонымен катар, «коршаган ор-тага зиян» категориясын халыкка зиян кон-текстшде колдану маныздырак.

Экологиялык жэне табиги ресурстар туралы заннаманы бузудан келтршген зиянды eтеудiн тиiмдiлiгiн камтамасыз етудщ ка-жеттi шарттарынын бiрi экологиялык жэне азаматтык заннаманын кайшылыктарын жою болып табылады. Азаматтык-кукыктык нормалар занды жэне жеке тулгалардын шаруашылык жэне езге де кызмет нэтижесiнде коршаган ортага терю эсер ету салдарынан зиян келпршген азаматтардын денсаулыгы мен мYлкiне катысты зиянды тYсiнуге, онын мeлшерiн айкындауга жэне оны етеуге кол-данылады. Коршаган ортага жэне онын курамдас бeлiктерiне келтiрiлген зияннын ерекшелiктерi экологиялык заннаманын ба-сым кузiретi болып табылады.

Коршаган ортага, азаматтардын денса-улыгына жэне мYлкiне келтiрiлген зиянды етеу саласындагы теория мен заннаманы жетьвдру бойынша усынылып отырган эд> стемелiк тэсiлдер оны eтеудiн тшмдшЫн арттыруга ыкпал етедi.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Жаворонкова Н.Г., Выпханова Г.В. Теоретико-правовые проблемы возмещения вреда, причиненного окружающей среде. //Lex russica (Русский закон), 2018, - M 3 (136), - С.53 - 54.

2. Краснова И.О. Правовое регулирование возмещения экологического вреда. // Экологическое право, 2005, - M4, - С.26-34.

3. Aбдраимов Б.Ж., Жарылцасын Е.Ж. Возмещение экологического вреда по законодательству Республики Казахстан. - Aлмаmы: Издательство Юрист, 200l, - 267с.

4. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения. - Aлмаmы: Издательство КазНУ им. Aль - Фараби, 1993, - 66с.

5. Петров В.В. Экологическое право России. - Москва: Издательство БЕК, 1995, - 557с.

6. Бринчук М.М. Экологическое право. - Москва: Издательство Юристь, 1998, - 688с.

7. Косанов Ж.Х. Правовые основы возмещения экологического вреда. // Сборник материалов Международной научно - практической конференции «Aкmуальные проблемы экологии и экологического права Республики Казахстан». - Aлмаmы, Университет Нархоз, 27 октября 2017 года. - 248 с.

8. Никишин В.В. Теоретические проблемы возмещения экологического вреда: идеи В.В.Петрова и современность. // Экологическое право, 2009, - M2/3, - С.28 -31.

9. Мисник r.A. Возмещение экологического вреда в российском праве. Дис. на соиск. учен. степ. докт. юрид. наук. - Москва, 2008, -430с.

10. Комментарий к Федеральному закону от 10 января 2002 г. M 7-ФЗ «Об охране окружающей среды» (постатейный) [Электронный ресурс] / A. Л. Бажайкин, И. Ю. Бортник, М. М. Бринчук [и др.]; отв. ред. О. Л. Дубовик. - Режим доступа: Консультант Плюс. Комментарии законодательства. Постатейные комментарии и книги. - Москва: Норма Инфра-М, 2013, - 560с.

REFERENCES

1. ZHavoronkova N.G., Vy^pxanova G.V. Teoretiko - pravovye problemy vozmeshcheniya vreda, prichinennogo okruzhayushchej srede. // Lex russica (Russkij zakon), 2018, - M 3 (136), - S.53 - 54.

2. Krasnova I.O. Pravovoe regulirovanie vozmeshcheniya ekologicheskogo vreda. // Ekologicheskoe pravo, 2005, - M4, - S.26-34. о

3. Abdraimov B.ZH., Zharylqasy^n E.Zh. Vozmeshchenie ekologicheskogo vreda po И zakonodatel'stvu Respubliki Kazahstan. - Almaty: Izdatel'stvo YUrist, 2001, - 267s. Ц

4. BajdeVdinov D.L. YUridicheskaya otvetstvennost' za ekologicheskie pravonarusheniya. - > Almaty: Izdatel'stvo KazNU im. Al' - Farabi, 1993, - 66s. К

5. Petrov V.V. Ekologicheskoe pravo Rossii. - Moskva: Izdatel'stvo BEK, 1995, - 557s.

6. Brinchuk M.M. Ekologicheskoe pravo. - Moskva: Izdatel'stvo YUrist', 1998, - 688s. а

7. Kosanov Zh.X. Pravovye osnovy vozmeshcheniya ekologicheskogo vreda. // Sbornik fF materialov Mezhdunarodnoj nauchno -prakticheskoj konferencii «Aktual'nyeproblemy ekologii g i ekologicheskogo prava Respubliki Kazahstan». - Almaty, Universitet Narhoz, 27 oktyabrya 2017 А goda. - 248 s. s

8. Nikishin V.V. Teoreticheskie problemy vozmeshcheniya ekologicheskogo vreda: idei А V.V.Petrova i sovremennost'. // Ekologicheskoe pravo, 2009, - M 2/3, - S.28 -31. g

9. Misnik G.A. Vozmeshchenie ekologicheskogo vreda v rossijskom prave. Dis. na soisk. uchen. о step. dokt. yurid. nauk. - Moskva, 2008, -430s. s

10. Kommentarij k Federal'nomu zakonu ot 10 yanvarya 2002 g. M 7-FZ «Ob ohrane g

p

А

okruzhayushchej sredy» (postatejnyj) [Elektronnyj resurs] / A. L. Bazhajkin, I. YU. Bortnik, M. M. Brinchuk [i dr.]; otv. red. O. L. Dubovik. - Rezhim dostupa: Konsul'tant Plyus. Kommentarii zakonodatel'stva. Postatejnye kommentarii i knigi. - Moskva: Norma Infra-M, 2013, - 560s.

■a

nj

о

NJ