CC BY
0ЭОК 911.37.091.373
ЖАЦАРТЫЛГАН Б1Л1М БЕРУ НЕГ1З1НДЕ «ГЕОГРАФИЯ» КУРСЫНДАГЫ ЭКОЛОГИЯЛЬЩ TYCIHIKTEP МЕН БЫ1КТЕРДЩ ЦАЛЫПТАСУЫ
АМАНГЕЛДИЕВА КАМШАТ ЖУМАБАЕВНА
7M01506 География мамандыгыныц 2 курс магистранты, Эскемен каласы, ^азакстан
АХМЕТОВА ЖАЗИРА АМАНГЕЛДЩЫЗЫ
7M01506 География мамандыгыныц 2 курс магистранты, Эскемен каласы, ^азакстан
ЖЕНСИКБАЕВА НАЗГУЛЬ ЖАНЫБЕКОВНА
PhD доктор, С.Аманжолов атындагы Ш^У, экология жэне география кафедрасыныц кауымдастырылган профессоры
Ацдатпа. Мацалада вскелец ^рпацца экологиялыц бглгм мен тэрбие беру нег1здер1 сипатталады. Экологиялыц тэрбие беру тэсыдершц 6ipi - пэн мазмунын экологияландыруга мэн берiледi. Оцушылардыц экологиялыц бшктертщ сапалыц кврсеткiштерi аныцталган. Эксперименттт тэжiрибеге орай, оцушылардыц экологиялыц бшмте бага бершген.
Клт свздер. Экологиялыц бшм жэне тэрбие, дагдарыс, географияны оцыту процеЫ, экологиялыц мэдениет, физикалыц география.
^азакстан Президент Токаев езшщ «Жаца жагдайдагы ^азакстан: ю-кимыл кезещ» мектептер мен ЖОО-да экологиялык бшм мен тэрбиенщ мацыздылыгын ерекше атап етп [1].
Еылыми-техникалык прогрестщ каркындап дамуы биосферага тiкелей ыкпалын тигiзiп, жер шарындагы экологиялык жагдайдыц кYн сайын киындап бара жатканын керсетiп отыр.
Соцгы жылдары республикамыздыц табигаты бурын-соцды болмаган езгерiстерге ушырауда. Экологиялык дагдарыстыц негурлым кауiптi керiнiстерi - аймактыц техногендi шелейттенуi, топырактыц тозуы, су ресурстарыныц тартылуы, атмосфераныц ластануы, ормандардыц сиреуi, табигаттыц генетикалык корыныц бYлiнуi, тiршiлiкке катер тендiретiн кауiптi табиги кубылыстар мен енеркэсiп апаттарыныц белец алып, эрi улы калдыктарыныц жинакталуы айналаны коршаган ортага терец зиянын тигiзуде. Соган байланысты бYгiнгi тацда жастарга, жаппай Yздiксiз экологиялык бшм мен тэрбие беру мэселес мемлекетпк децгейде койылып отыр. Ол "^азакстан - 2030" даму стратегиясында басты орын алады.
Экологиялык бiлiм мен тэрбие беру езше кешендi зерттеулердi талап етедi: бiрiншiден, табигат пен когам арасындагы карым-катынасты калыптастыру Yшiн кепшiлiкке бiртутас гылыми бiлiм жYЙесiн беру; екiншiден, тулганыц дYниеге деген гуманиспк кезкарасын тэрбиелеу; Yшiншiден, экологиялык мэдениетп дамыту; твртiншiден, коршаган ортаны коргауда белсендi багытты устау жэне алган бiлiмдi тэж1рибе жYзiнде юке асыру.
Экологиялык бiлiм мен тэрбие беру тэжiрибелiк табигат коргау iсiнсiз жYзеге аспайтындыгы белгiлi. Соган байланысты дэстYрлi емес бiлiм алудыц жаца бiр тYрi: оку экологиялык сокпак бiлiм беру жYЙесiне ендi. Ол адамдардыц демалыс уакытындагы табигат туралы бiлiм мен тэрбие алу мYмкiншiлiгiн тудырады.
Оку экологиялык сокпакта экологиялык бшм мен тэрбие беру YPДiсiнiц ерекшелш дидактикалык тургыда Yйрету гана емес, окушыныц еркiн тYPде акпаратты кабылдауды, табиги ортада жYрiс-турыс ережесш сактауды негiздейдi. БYныц бэрi оку экологиялык сокпакта демалу жэне танып бшу кезiнде органикалык Yйлесiмдiлiкпен юке асады. Табигат сокпагында экологиялык бшм мен тэрбие беру мэселелерi шешiлуiмен катар олардыц дурыс уйымдастырылуы табигатты коргау шараларына жэрдемдеседi. Оку экологиялык сокпак
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
демалушылар агынын реттеуге, табигатка зиянын келтiрмейтiн каушаз багыттарды мецгеруге себебш тигiзедi. Сонымен катар оку экологиялык сокпак белгшенген аймактагы табигат коргау ережесшщ сакталуына мYмкiндiк бередi. Соныц аркасында келушшерге бакылау жасауды жэне экологиялык сокпак орындалуын жещлдетедг
Адамзат тарихы табигат тарихымен тiкелей байланысты. ^азiрri кезде адам мен табигаттыц дэстYрлi езара эрекетшщ салдары Yлкен экологиялык мэселеге айналуда. Адамды коршаган ортага камкорлыкпен карауга дагдыландыратын экологиялык тэрбиенi мектеп жасынан бастау кажет.
Прус королi Вильгельмнщ бул армияныц жецгсг емес, австриялыцтарды прусс мугалгмг жецдг" деген канатты сезi тарихтан белгiлi. Баскаша айтканда, австриялыктарды жецген прустщ бшм беру жYЙесi деген сез. Осы сездщ аясында экологиялык дагдарысты коршаган ортаны коргау саласыныц мамандары гана емес, арнайы экологиялык бiлiм беру жYЙесi шешедi деуге болады.
Экологиялык бшм беру мынадай Yш мэселеш шешyi тиiс:
1. Адекватты экологиялык керiнiстердi формалау, ягни "адам-табигат" жYЙесiнiц езара байланыстары туралы керiнiстер;
2. Табигатпен карым-катынасты формалау;
3. Табигатпен карым-катынастагы эдеп, дагдылар мен бшктшктер жYЙесi мен стратегиясын формалау [2].
Окушыны табигатка жаyапкершiлiкпен карауга баулу - кYPделi эрi Yзак мерзiмдi кажет ететiн YPДiс. Оныц нэтижес аныкталган бiлiм мен бiлiктердi игеру гана емес, табиги ортаны жаксартуга, коргауга кажеттi талап пен дагдылардыц, эмоциялык катынастардыц дамуы болуы тшс.
Экологиялык тэрбие YPДiсiн тиiмдi жYргiзyге тiкелей ыкпал ететш, экологиялык мэдениеттщ негiзгi белштершщ бiрi болатын тулганыц жеке жан дYние саласына эсер етyдi кYшейтy кажеттiлiгi байкалады. Ал калыптаскан жагдайды тYбегейлi езгерту казiргi замангы философтар мен мэдениеттанушылар айкындаган когамдагы экомэдениет кундылыктарыныц негiзiнде экологиялык тэрбие мэселесш гылыми тургыдан шешу аркылы iске асырылады [3].
Экологиялык тэрбие берудщ негiзгi мэселелерi мыналар жатады:
- экологиялык бiлiмдi терецдету жэне кецейту;
- танымды, мшез-кульщты тэрбиелеу;
- экологиялык эрекет барысында окушылардыц когамдык, шыгармашылык, танымдык ектндшгш дамыту;
- табигатты коргау сезiмiн ояту, т.б.
Экологиялык бiлiм эмбебап, пэнаралык сипатка ие. Сондыктан ол жалпы бiлiм берудщ барлык формаларына енyi тиiс.
Экологиялык тэрбие беру тэсшдершщ казiргi кезде жиi колданып жYрген тэсшдершщ бiрi - пэн мазмунын экологияландыру. Бул - мектеп окушыларына окытылатын пэндер негiзiнде экологиялык бшм мен тэрбие беру деген сез, ягни пэндi окыту барысында бурыннан окытылып келген такырыптардыц мазмунын косымша экологиялык мэлiметтермен толыктыра баяндау.
^азакстан Республикасы туракты дамудыц жаца жолына тYCкенде экологиялык бiлiм мен тэрбие берудщ мацызы арта тYсyде [4].
XXI гасырда емiр CYретiн казiргi жэне болашак урпактарымыз кец байтак ^азакстанныц жерi мен оныц койнауларын, су ресурстарын, есiмдiк пен жануарларын коргауга жэне гылыми непзде утымды пайдалануга, ауа мен суды таза сактауга жан-жакты дайын болу Yшiн олардыц экологиялык мэдениеттiлiгiн калыптастырып, экологиялык бiлiктерiн дамыту кажет. Бул - казiргi оку YPДiсiне койылатын басты талаптардыц бiрi.
Физикалык география жер бетшдеп табиги жагдайлардыц калыптасуын зерттейтш гылым. Эр жердегi табиги жагдайдыц калыптасуы сол жердегi бар заттардыц байланысынан,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
одан туатын кубылыстардан, езгерютерден, дамулардан пайда болады. Ал экологиялык жагдайлар жер бетшдеп табиги жагдайлардыц iшiндегi юмге болса да, неге болса да кажеттшерь Ол жагдайларды бiлiп, аныктау Yшiн окушылардыц экологиялык бiлiктiлiктeрiн калыптастырып, дамыту керек. Онсыз табигатты коргау мэселелершщ нeгiзi де каланбайды.
География курсы непзшде экологиялык бiлiктeр жYЙeсiн дамыту Yшiн окыту мазмунын тYрлeндiру аркылы сабактар жYЙeсi, дидактикалык куралдар, эдютемелш нускаулар, сыныптан тыс жYргiзiлeтiн жумыстардыц тYрлeрi мен формалары нактыланып дайындалды
[5].
Бiз езiмiздiц зeрттeуiмiздe экологиялык бшктер жYЙeсiн аныктау Yшiн жалпы психологиялык-педагогикалык таным жэне эрекет теорияларыныц темeндeгi кагидаларга CYЙeндiк - «бшктер эрекет Yстiндeгi бiлiмдeр болып табылады», сондыктан да «оларды калыптастыру Yшiн эрeкeттiк-опeрациялык бiлiмдeр жэне окушылардыц эрeкeттeрi кажет». Экологиялык бiлiктeрдiц езiндiк елшемдерш, керсeткiштeрiн, дeцгeйлeрiн аныктап, оларга гылыми сипаттама бeрдiк.
Егер окушы iс-жYзiндe табигат ресурстарын коргаудыц кажeттiлiгiн тYсiнiп, оларды коргауга жYргiзiлeтiн шараларды сипаттап - нeгiздeй бiлсe, эртYрлi табиги аймактардагы адамдардыц iс-эрeкeттeрiнiц eрeкшeлiктeрiн аныктап, табигатты коргау ережелерш сактай алса, сонымен катар, нeгiзгi экологиялык мэсeлeлeрдi шeшудiц жолдарын болжап, осыган байланысты барлык колданбалы iс-эрeкeтiн жасай бшсе, оныц осы экологиялык бiлiктeрiн жогары децгейде деп есептеуге болады [6].
Егер окушы iс-жYзiндe табигат ресурстарын коргаудыц кажеттшгш тYсiндiрe алып жэне эртYрлi табиги аймактардагы адамдардыц ю-эрекеттершщ eрeкшeлiктeрiн аныктап, табигатты коргау ережелерш сактай алса, непзп экологиялык мэсeлeлeрдi шешуге байланысты колданбалы iс-эрeкeтiн жасай бшсе, оныц осы экологиялык бшктерш жеткшкп децгейде деп есептеуге болады.
Егер окушы iс-жYзiндe табигат ресурстарын коргаудыц кажеттшгш тYсiндiрe алып, ез аймагыныц адамдардыц ю-эрекеттершщ eрeкшeлiктeрiн бiлiп, табигатты коргау ережелерш сактай алса, сонымен катар, кeйбiр экологиялык мэсeлeлeрдi шешуге байланысты тек карапайым колданбалы iс-эрeкeтiн жасай бшсе, оныц осы экологиялык бшктерш орташа децгейде деп есептеуге болады.
Егер окушы iс-жYзiндe табигат ресурстарыныц кажeттiлiгiн жэне табигатты коргау ережелерш бше турса да коршаган ортада кездесетш экологиялык мэсeлeлeрдi шешу жолдарын бiлмeй кeрeктi колданбалы ю-эрекетш жасай алмаса, оныц экологиялык бшктерш теменп децгейде деп есептеуге болады [7].
Осы барлык аныкталган экологиялык бшктершщ модeлi жYЙeсi нeгiзiндe 6Ï3 география курсыныц эрбiр белiмiндeгi жэне эрбiр такырыбындагы нeгiзгi тYсiнiктeрдi аныктап, экологиялык бшктер жYЙeсiн керуге болады. Окушылардыц экологиялык бшктерш калыптастыру эдютемеа тэжiрибeлi-экспeримeнттiк жумыс кeзiндe бакылаудан етп.
Эксперимент арнайы жасалган эксперимент жоспары бойынша жYргiзiлдi.
Тэж1рибе жумысы Эскемен каласыныц химия-биология багытындагы Назарбаев Зияткерлш мeктeбiндe 8-шi сыныптарында жYргiзiлдi. Жалпы экспериментке катыскан окушылардыц саны - 47. Осы мектептщ бiздiц тэжiрибeмiзгe катыскан жeтiншi сынып «А» жэне «В» сыныптары сабакты жYргiзгeн зерттеушшщ езi, тэж1рибеге катысушы окушылардыц - жас ерекшелштер^ бiлiм дeцгeйлeрi, жалпы дайындыктары бiрдeй. Эксперимент eкi сатыда еткiзiлдi.
Бiрiншi - аныктау экспериментшде жогарыда керсeтiлгeн экологиялык бiлiктeрiнiц бастапкы дeцгeйлeрi аныкталды. Бул Yшiн темендеп гылыми-зерттеу эдiстeрi колданылды:
1) арнайы тапсырмалар орындау [8].
2) ауызша суракка жауап беру;
3) жазбаша бакылау жумысын орындау;
4) езшдш жумыстарын орындау.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Бул эдютер аркылы окушылардыц кYнi бYгiнге дейiн экологиялык мэселелер бойынша практикалык-колданбалы дагдыларга Yйренбегендiгiн аныктадык. Оныц себебi саба; кезiнде окытушы тарапынан бершетш тек кана теориялык багыттагы бшм екен [9]. Сондыктан да окыту процесiнде окушылардыц болашак eмiрлерiнде кажетп экологиялык бiлiктерiн калыптастыру жумысыныц мYлдем жYрмегендiгi дэлелдендi [10].
Сонымен, аныктау экспериментi кезiнде эксперименттiк жэне бакылау сыныптарын, окушыларыныц iс-жYзiнде табигат ресурстарын коргауга кажетп колданбалы iс-эрекеттердi жасай алмайтынына кeзiмiз жеттi.
Екiншi калыптастыру эксперимент! кезшде эксперименттiк сыныптарда арнайы эксперименттiк сабактар жYргiзiлдi.
Кесте 4 - География пэншщ сабактарындагы экологиялык компонеттi
колданудыц бакылау корытындысы
Сынып Окушылар саны Сапа
Тiзiм Жумыс Алган багалар
бойынша орындагандар «5» «4» «3» «2»
8 А 24 23 5 8 10 - 56%
Экперименттен кейiн 10 10 3 - 86%
8 В 26 24 6 8 10 - 58%
Экперименттен кешн 8 13 3 - 87%
Окушылардыц экологиялык бшктершщ сапалык кeрсеткiштерi келес 4-суретте кeрiнiп
т¥р.
Бул экспериментпк сабактар, бiрiншiден, жаца багдарлама непзшде eткiзiлуiмен, екiншiден, сабак мазмунын халыктык педагогикасы материалдарымен уштастыру аркылы, Yшiншiден, сабак жоспарына экологиялык бiлiктер жYЙесiн кiргiзумен, тeртiншiден, осы аталган бiлiктердi арнайы тапсырмалар жэне окушылардыц оку эрекеттерш осыган багыттау аркылы калыптастыру эдютерш пайдаланумен ерекшелiнедi.
Эткiзiлген экспериментпк сабактар нэтижесiнде сыныптарда окушылардыц экологиялык бiлiктерi тек кана тeменгi децгейде болса, эксперименттщ нэтижесiнде бакылау сапасыныц нэтижесiнде 8А сыныбы 56% дан - 86% ^терд^ ал 8В сыныбы да 58% дан - 87% ^тердь Эксперимент кезiнде окушылардыц экологиялык бшктершщ сапалык жэне сандык кeрсеткiштерi едэуiр eскендiгiн келесi кестеден ^руге болады.
Эксперименттiк жумыстыц нэтижесшде белгiлi болган экологиялык бiлiктердiц жYЙесi табысты калыптасуы келесi мацызды педагогикалык жагдайларга байланысты деп есептеймiз:
1. Оку багдарламасыныц тYсiнiк хаттарында эр курсты окытуда оку жылында калыптастыруга тиiстi экологиялык бiлiктердiц тiзiмi кeрсетiлуi керек, себебi олар эр м¥Fалiм максатты багытта жумыстанып, сыныптан сыныпка сабактастыкты камтамасыз еткенде гана жYзеге асырылады;
2. Окулыктарда «Экологиялык бiлiктердi игеру жeнiндегi негiзгi талаптар» кeрсетiлуi керек жэне осы бiлiктердi калыптастыру жолдарын белгiлеген кыска эдiстемелiк нускаулар берiлуi керек;
3. Оку-эдiстемелiк куралдарда окушылардыц, экологиялык бiлiктерiн калыптастыруга багытталган эртYрлi децгейлi арнайы тапсырмалар болуы керек.
Сонымен, география курсында окушылардыц экологиялык бшктерш калыптастыру жэне дамыту максатында жYргiзiлген зерттеу жумысыныц барысы жэне нэтижесi тeмендегiдей корытынды жасауга болады:
1. ^азiрri кезецде жеке тулганыц экологиялык мэдениеттiлiгiнiц басты курамы -экологиялык бiлiктер. Сондыктан да окыту процесшдеп окушылардыц экологиялык бшктер жYЙесiн дамыту жалпы географияныц мацызды мшдеттершщ бiрi болып табылады;
2. ^аза;стан MeKTenTepi Yшiн география курсы мазмунына экологиялы; TYCiHiKTep мен бiлiктep жYЙeсiн eHri3y о;ушыларга орныкты бiлiмдep алуына кeмeктeсeдi, сонымен катар, эклогиялы; бiлiктepi танымды; iс-эpeкeттepiн дамытуга ыкпал eтeдi [11].
1 график. Окушылардыц экологиялы; бшктердщ сапалы;
керсетк1штер1
8 В сынып
Экпериментке дешн Эксперименттен кешн
Сурет 3 - Окушылардыц экологиялы; бiлiктepiнiц сапалы; кepсeткiштepi
3. Экологиялы; бiлiктepдiц ;алыптасуы, экологиялы; бiлiм мазмуныныц халы; педагогикасыныц материалдарымен байланыстыру ар;ылы epeкшeлiнeдi;
4. Географияны о;ыту процесшде экологиялы; бiлiктepдiц гылыми аныщтамасы бершп, экологиялы; бiлiктepдiц eлшeмдepi, кepсeткiштepi аныщталып, дeцгeйлepi сипатталады. Сонымен ;атар, экологиялы; бiлiктepдi ;алыптастыру жYЙeсi жасалды;
5. О;ушылардыц экологиялы; бiлiктepiн ;алыптастырудыц непзп кeзeцдepi аныщталды.
Экологиялы; мэдeниeттiлiккe непзделген экологиялы; бiлiктiлiктepдi ;алыптастыру
мэсeлeсi география гылымында мацызды орын алады, бул мэсeлeнiц ерекше пэнаралы; жэне курсаралы; мэнi де зор. Сeбeбi ^ipri кезецде география - жалпы гылымдар iшiндe жаратылыс жэне элeyмeттiк мэсeлeлepдi ;амтушы, табигат жэне ;огам арасындагы; езара ;арым-;атынастардыц оптималдылыгын ;арастырушы бipдeн-бip гылым. Сонды;тан табигатты таныту, о;ушылардыц экологиялы; бiлiктiлiктep жYЙeсiн ;алыптастыру - физикалы; географияныц ете мацызды мшдеттершщ бipi.
^орытындылай келе, физикалы; географияны о;ытуда экологиялы; бiлiктiлiктepдiц peлi зор жэне алуан тYpлi. Оларды мектепте о;ытылатын география курсы мазмунын мiндeттi тYPдe толы; мецгеруге жататын дербес бeлiгi peтiндe ;арастыруга болады [12].
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Дерябо С. Д. Экологическая педагогика и психология : окулык = Сравнительная педагогика : учеб. для вузов / С.Д. Дерябо, В.А. Ясвин. - Ростов-на-Дону, 1996. - 306 бет.
2. Акашева Э.С. География мен экологияны окыту эдютемеа : университеттер студенттерше арналган оку куралы / Э. С. Акашева, К. Ж. ДYЙсебаева. - 2^i басылым. - Караганды, 2012.
- 166 бет.
3. Гарапова Г.С., Женсикбаева Н.Ж. География пэншщ мрашмдерше арналган ^нпзбелш жоспарлар Yлгiлерi: университеттер студенттерше арналган оку куралы / Г.С. Гарапова, Н.Ж. Женсикбаева. Эскемен, 2010. - 91 бет.
4. ^оянбаев Ж. Б. Педагогика : университеттер студентттерше арналган оку куралы / Ж. Б. Коянбаев, Р. М. Коянбаев. - 3^i басылым. - Алматы, 2004. - 420 бет.
5. Понурова Г.А. Проблемный подход в обучении географии в средней школе. - М.: Просвещение, 2005. -378с.
6. Жаксылыкова Г.И, Баженова А.М, Исмагилова Н.З. Интербелсендi эдю-тэсшдер. Эдiстемелiк курал. - Эскемен: Эрлеу, 2014. - 255 б.
7. Бахтыбекова Ш.А. Жергiлiктi жерде елкетану зерттеулерiн уйымдастыру жолдары / Ш.А. Бахтыбекова // География жэне табигат. Еылыми-педагогикалык журнал.- 2015. - №3.
- 6-9 бет.
8. Наметова F.T. Экологиялык Yйiрмелердi уйымдастыру жолдары / F.T. Наметова // География жэне табигат. Fылыми-педагогикалык журнал.- 2015. - №5. - 12-15 бет.
9. Омаркулов Т.О., Сулейменова И.Ш. Проблемы, пути стабилизации и оздоровления экологии Казахстана /Вестник КазГУ им. Аль-Фараби, серия «Экология». - Алматы, 2003, №3. - С. 70-71.
10. Эбиев Ж.А. Педагогика : университеттер студенттерше арналган оку куралы / Ж.А. Эбиев, С. Т. Бабаев, А. О. ^удиярова. - Алматы, 2004. - 207 бет.
11. Женсикбаева Н.Ж. Мектеп география курстарындагы окушылардыц дYниетанымдылыFын арттырудагы топонимика Fылымы жайлы юрюпру сабактары. «Global science and innovations 2019: Central Asia» атты V Халыкар. гыл.-тэж. конф. материалдары (VII ТОМ)/ ^ураст.: Е. Ешiм, Е. Абиев т.б.- Астана, 2019 - 268-271 б.
12. Женсикбаева Н.Ж. Окушылардыц география пэнше кызыгушылыктарын арттырудагы жаца технологияларды пайдалану. Материалы III Международной научно-практической конференции «GLOBAL SCIENCE AND INNOVATIONS 2018: CENTRAL ASIA» V -ТОМ. Астана, 2019 - 19-21б.
