CC BY
8DOI 10.24412/2709-1201-2024-95-98 Э6Ж 37.01, 37.02
ЭКОЛОГИЯЛЫЦ Б1Л1МД1 Y3AIKCI3 ДАМЫТУДЫН, ТЕОРИЯЛЫЩ НЕГ1ЗДЕР1
СОЛТАНОВА АЯУЛЫМ КУАТБЕККЫЗЫ
С.Аманжолов атындагы ШКУ 1Т жэне жаратылыстану гылымдарыныц жогаргы мектебшщ 2 курс магистранты Эскемен к;., Казахстан
Аннотация: Б1зд1ц бYгiнгi цоршаган орта мэселелер1 бойынша цогамдыц агартуды цалай жоспарлайтынымыз болашацтагы eMip сапасына Yлкен эсер emedi. Егер болашац урпац табиги мурамыздыц Yлeсiн экономикалъщ даму мацсатында пайдалангысы келсе, muiMdi жэне мацызды экологиялыц бшм беру басты мтдет болып eсeпmeлeдi.
Экологиялыц педагогтар экологиялыц бшмнщ цогамныц цажemmiлiкmeрi мен мYддeлeрiнe сэйкесттн цамтамасыз ете отырып, Yнeмi езгерт отыратын элеуметтт жэне технологиялыц талаптарына жауап беретт жаца бшм мен эдiсmeрдi ойлап табуы тшс. Экологиялыц бшм берудщ бул сын-цаmeрi нацты зерттеулер ЖYргiзу жэне эколог-мамандар мен педагогтарды даярлау эд^терт, сондай-ац экологиялыц ацпаратты журтшылыцца жетюзу эд^терт цайта царауымызды талап emeдi.
Бул мацалада К,азацстанда экологиялыц бшм берудщ кeйбiр агымдагы болашац мэсeлeлeрi аныцталган жэне оларды шешудщ жолдары усынылган.
Кттсвздер: экологиялыц бшм, педагогика, тэрбие, технология, mэжiрибe, гылым, экологиялыц мэселелер, цоршаган орта.
Каз1рп элемде экологиялы; проблемалар когамдьщ мацыздылыгы бойынша жетекшi мэселелердщ бiрiне айналды жэне оларды шешуге саналы жэне эффективт кезкарас пен шешiмдi талап етедь Экологиялы; бшм берудi юке асыру саласындагы бшктшкп арттыру жолдарыныц бiрi экологиялы; бiлiмдi мецгеру болып табылады.
Каз1р бшм беру жэне тэрбие процесш экологияландыру бшм алушыларды окыту мен тэрбиелеудщ барлы; сатыларын камтитын экологиялы; бшмнщ тутас жYЙесiн калыптастыруга ы;пал етедi. Осыган байланысты кызметi табиги ортаныц жай-^йне тiкелей немесе жанама эсер ететш кез келген бейiндегi маманныц терец теориялы; экологиялы; бiлiмi мен белгш бiр практикалы; дагдылары болуы, табигат ;оргау зацнамасын бiлуi, оларды кYнделiктi емiрде ;олдана бiлуi ;ажет.
Эксперттердщ пiкiрiнше, экологиялы; бiлiм беру мен бшм алушыларды тэрбиелеудщ мацызды мшдет оларда экологиялы; сана мен ойлауды, демек, экологиялы; мэдениет пен бiлiмдi калыптастыру болып табылады [1].
Экологиялы; сана - бул адамныц жердеп релiн, езiн жэне ;оршаган элемдi бiрт¥тас ретiнде сезiнуiн тYсiну, ал экологиялы; ойлау - адам мен табигаттыц езара эсерiн терец тYсiну, экологиялы; багдарланган дYниетанымды калыптастыру, табигаща жумса; кез;арас мэдениетi [2].
Халы;тыц экологиялы; бiлiм беру жYЙесiндегi непзп салалардыц бiрi-жалпы орта бiлiм жэне жогары о;у орындары. Мектепте жас урпа; оны ;оршап турган табигаттыц ^пияларын, сырларын зерттеп ;ана ;оймай, табигатты ;оргауга, аялауга, жанашыр болуга Yйрететiн экологиялы; бiлiм алуы керек. Жогары о;у орындарында бiлiм алушылардыц экологиялы; бiлiмiнiц мацызы зор. Эйткеш, орта мектептi бiтiрген эрбiр жасеспiрiм табигат пен адам арасындагы алуан гYрлi катынастардыц мэнiн на;ты тYсiнуге мYмкiндiк беретiн келесi сатыга кетерше алады. Бiздiц ата-бабаларымыздан берi ;аза; хал;ында жас ¥рпа;ты тэрбиелеуде Yлкен тэж1рибе жина;талды. Бала кезiнен бастап балада эдептшк, адамгершiлiк, мейiрiмдiлiк сия;ты ;асиеттер тэрбиеленедi, жумыс;а дагдыланады, табигаща, ;оршаган элемге деген CYЙiспеншiлiкке тэрбиеленедь БYгiнгi тацда экологиялы; дагдарыс жаhандык
сипатка ие болган кезде, бiз ез халкымыздыц бага жетпес мурасына жYгiнуiмiз керек. Оньщ орасан зор тэрбиелiк элеуетi жас урпактыц бiздi коршаган ортаныц мацызды жагдайын тYсiнуiне ыкпал ететiнi сезаз. Экологиялык мэдениет адамныц сезiмiн тэрбиелеуге, оныц экологиялык санасын калыптастыруга непзделген.
Экологиялык бiлiм беру мен бшм алушыларды тэрбиелеудщ жетекшi кагидаттары:
- эмбебаптык жэне Yздiксiздiк;
- формальды жэне бейресми бiлiм беру жэне тэрбие курылымдарыныц тiк жэне келденец интеграциясы;
- икемдiлiк, нускалык, проблемалык, окыту мен тэрбиенщ сабактастыгы;
- жалпы жэне кэсiптiк экологиялык бшм берудщ, тэрбиенщ бiрлiгi;
- тэж1рибе талаптарымен байланыс;
- улттык мYДделердi, мэдени жэне дiни ерекшелiктердi есепке алу;
- iзгiлендiру, экологиялык сананыц, ойлау мен мэдениеттщ элеуметтiк-белсендi тулгасын дамытуга багдарлау [3].
Экологиялык бшм беру дэстYрлi пэндердi экологияландыру аркылы да, арнайы оку курсын окыту аркылы да жYзеге асырылуы мYмкiн. Ол бiрнеше модульден турады:
Бiрiншi модуль — жогары жалпылау дэрежесiндегi экологиялык бшмнщ синтезiне непзделген бастапкы негiзгi модуль.
Зерттеу объекта - «когам-табигат» жYЙесi жэне ондагы процестер. ^огамныц табиги ортага эсершщ планетарлык, жаhандык сипатына, когамныц табиги ортага, биосферага енгiзетiн езгерiстерiне назар аударылады.
Екiншi модуль. Бул децгейде зерттелетiн материал табигатты утымды пайдалану мэселелерше арналган жэне белгiлi бiр аймактагы экологиялык жагдайды тYсiнуге, жагдайды жаксарту Yшiн экологиялык салмакты шешiмдер кабылдауга, болашак азаматты коршаган элемге укыпты карауга дайындауга багытталган.
Yшiншi модуль — колданбалы, кэсiби сипаттагы экологиялык бiлiмдi камтиды. Бул децгей туралы бiлiм маманныц ецбек кызметше жауапты кезкарасын калыптастыруга ыкпал етедь Экологиялык окыту эдiстерi мен куралдарын тацдау гылыми бiлiмнiц тужырымдамалык курамымен жэне сабак барысында карастырылатын экологиялык мэселелердiц ерекшелiктерiмен аныкталады.
Бейресми окыту нэтижесiнде алынган бiлiм жYЙесi (букаралык акпарат куралдарын пайдалану, эдебиеттердi оку, табигатка экскурсиялар, экомузейлерге, кештерге, кермелерге бару жэне табигатты коргау женiндегi тYрлi уйымдардыц жумысына катысу) бiлiм алушылардыц экологиялык сауатты тулгасын калыптастырудыц негiзiн калауга мYмкiндiк бередi [4].
^огамдык козгалыс пен букаралык акпарат куралдарыныц экологиялык мэселеге деген кызыгушылыгын оятуга жэне жалпы журтшылыкты коршаган ортаны коргау женшдеп практикалык iс-эрекеттерге итермелеуге деген асыл умтылысы кауiптi экологиялык апат туралы хабардар болуга гана ыкпал етп. Бiрак экология саласындагы гылымныц жетiстiктерi, зацгерлердiц табигатты коргау зацдарын куру женiндегi кызметi элi ^нге дейiн халыкка онша танымал емес. Табигаттагы ез орны мен релш тYсiнетiн субъектiлер болмай, азаматтар табигатты пайдалану процесшде ездерiнiц кукыктары мен мшдеттерше катысты карацгыда болады жэне, эдетте, когамдагы табиги орта мен моральдык ахуал арасындагы тiкелей байланысты сезiнбейдi. Нэтижесiнде табигатты пайдаланудыц моральдык аспекпа когамдык сананыц шетiнде болады.
Осы жерден коршаган ортаны коргау жэне оныц адамга зиянды эсершщ алдын алу мэселелерiнде кэсiби мацызды бшм мен дагдыларды калыптастыруды кездейтш ресми окыту эдiстерiн колдану кажеттшп айкын болады. Бул жагдайда имитациялык жэне релдiк ойындар кецiнен колданылады.
Имитациялык ойын коршаган орта проблемасыныц кYPделi сипаты туралы тYсiнiк беруге тырысады. Экологиялык бiлiм берудегi ойын жагдайы коршаган ортаныц эртYрлi
факторларыньщ кец спектрш де, кундылыктарды, мYДделердi, мшез-кулык модельдерш, когамныц белгiлi 6ip eкiлдiктерiнiц стереотиптерш (экономика жэне eнеркэсiп кайраткерлерi, галымдар, билiк eкiлдерi, эртYрлi аймактардыц тургындары) ескеруi мYмкiн, олардыц кызметi экологиялык проблемалардыц пайда болуына да, шешiмiнiц табылуына да себеп болуы mymmh.
Шынында да, оку процесiнде релдш жэне имитациялык ойындарды колдану экологиялык бшм беру шецбершде алынган бiлiмдi терецдетуге ыкпал етедi, белсендi позицияны дамытады, кумарлык пен жеке кызыгушылыктыц eсуiне ыкпал етедi, бул ете кажет, сонымен катар пэнаралык кец кабылдауды жецiлдетедi.
Мектеп окушыларыныц экологиялык бiлiмi жэне болашак мамандардыц кэаби экологиялык дайындыгы ce3ci3 мацызды орын алады жэне экологиялык сана мен экологиялык мэдениетп калыптастыру процесiнде ерекше рeл аткарады [5].
Бiздiц когамныц рухани деградациясыныц кeрсеткiштерiнiц бiрi - экологиялык апаттарга бiртiндеп Yйрену, салыстырмалы тYPде жауапсыздык жэне коршаган ортаныц жагдайына немкурайлы карау. ^азiргi жагдайда, ^азакстан Республикасы орныкты дамудыц жаца жолына шыккан кезде, осы жагдайды ецсеруде экологиялык бiлiм мен когам тэрбиесiнiц рeлi мен мацызы арта тYседi. Жаппай экологиялык бiлiм беру мен тэрбиелеу мшдет бYгiнде ^азакстанда мемлекеттiк децгейде шешiлуде. Экологиялык бшм беру мен тэрбиелеу кажеттшгш непздейтш ресми кужаттар мен зацдар кабылдануда. Экологиялык жагдайларды талдау, олардыц салдарын алдын алу, кажеттi шараларды кабылдау, когамдык пiкiр калыптастыру Yшiн халыктыц мэдениетiн, тэрбиесi мен бiлiмiн арттыру кажет. Осыган байланысты халыкка Yздiксiз экологиялык бiлiм берудi жYЙелi тYPде жYргiзу кажеттiлiгi туындайды. 2020 жылдыц шiлде айыныц басында Yкiметтiц кецейтшген отырысында ^азакстан Президентi ^асым-Жомарт Токаев ^азакстан мектептерiнде "Экологиялык бiлiмм пэнш енгiзу туралы тапсырма бердi. Ел президент Министрлер Кабинетi мYшелерiнiц назарын экология мэселелерi "когамдык тургыдан eзектi бола тYсетiнiнем аударды, осылайша экологиялык сауатсыздык мэселесiн шешу кажеттiгiн атап eni, Президент: '^з балаларга арналган мектептерде экологиялык бiлiм беру пэнш енгiзуiмiз керек", - деп атап eni. Президент 2020 жылгы 1 кыр^йектеп ^азакстан халкына жолдауында мектептер мен жогары оку орындарында eскелец урпакты экологиялык тэрбиелеуге тиiстi ^щл бeлу кажеrтiгiн жэне когамдагы экологиялык кундылыктарды ныгайтуга арналган "Birge - taza Qazaqstan" экологиялык акциясын жYЙелi тYPде eткiзу керектiгiн атап eni.
Бул мiндеrтi iске асыру Yшiн экологиялык даярлыктыц максаттарын, принциптерi мен мазмунын сапалы жацарту кажет, оныц негiзгi элеменrтерi коршаган ортаны коргау саласындагы накты практикалык мiндетrердi шешу Yшiн кажеrтi жалпы жэне кэаби мацызды бiлiм мен дагдылардыц айналасында синтезделетiн болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Макарова Л. П. «Организация экспериментальной работы в образовательном учреждении», г. Волгоград, «Учитель», 2019 г.
2. Хангерфорд, Х.Р., Волк, Т.Л. «Изменение поведения учащихся посредством экологического образования», Журнал экологического образования, 8-9 с, 2018 г.
3. Хангерфорд, Х.Р., Блюм, В.Дж., Волк, Т.Л., и Рэмси, Дж.М. Тбилисская декларация. Основные материалы для чтения по экологическому образованию (3-е изд.). Шампейн, Иллинойс: Издательство Stripes. 2017 г.
4. Джелас, З.М., Ахмад, А.Р., и Аюдин, А.Р. Историологическая перспектива аборигенов Малайзийского полуострова. «Коренные народы: образовательная и социокультурная перспектива», Банги: Национальный университет Малайзии. 15 стр, 2018 г.
5. Ким, К., и Фортнер, Р. «Барьеры, связанные с конкретными проблемами, для решения экологических проблем в классе: предварительное исследование», Журнал экологического образования, 19 стр, 2017 г.
