CC BY
15FTAXP 14.35.07 DOI: 10.52512/2306-5079-2021-86-2-170-178
ЦАЗ1РГ1 ЗАМАНАУИ ¥ЛТТЬЩ ЭНЕРДЕП ЭКОДИЗАЙН МЭСЕЛЕС1НЩ
ПЕДАГОГИКАЛЫЦ НЕГ1ЗДЕР1
С.А. Жиренов1*, F.M. Элжанов2 :Абай атындагы Казац ^лттьщ педагогикалыц университету Алматы, Казахстан 2Х.Досм^хамедов атындагы Атырау университетi, Атырау, Казахстан e-mail*: Saken82@mail.ru
Экодизайн - адамга жайлы, эрi ынгайлы, эрi Yйлесiмдi болатын коршаган ортаны коргауга баса назар аудартатын дизайндагы жэне сэулеттегi агым. Макалада казiрri заманауи ^лттык внердегi экодизайн мэселесшщ гылыми-педагогикалык вндiрiске енгiзiлуi, экодизайн мэселесшщ педагогикалык негiзi гылыми теориялык жэне практикалык мазм^ны эртYрлi аспекпде карастырылады. ¥лттык внердегi экодизайннын педагогикалык аспекпде зерттеудiн максаты дэстYрлi жэне заманауи ^лттьщ внердегi экодизайннын колданысы мен мацызы, эстетикалык жэне экологиялык сипатын кврсету квзделдi. Этностын т^рмыстык мэдениетiнiн кврсеткiшi ^лттык внердегi экодизайндагы табиги тазалык пен квркем с^лулыктын Yйлесiмiн педагогикалык аспектiде карастыру барысында гылыми эдебиеттер мен эралуан дерекквздерге талдау жасау, жYЙелеу, сауалнамалар жYргiзу, баяндау, тYсiндiру, вндеу секiлдi квптеген эдю-тэсшдер пайдаланылды. Fылыми зерттеудiн нэтижелерi квркем бiлiм беру мен взге де кэаби сала мамандарына гылыми-педагогикалык жэне вндiрiстiк тэжiрибиелiк материалдар репнде ^сыну квзделедi. Бiлiм беру жYЙесiндегi экодизайндык багыттагы педагогика гылымы болашак ^рпакка бiлiм мен тэрбиенiн, табигат пен адамнын YЙлесiмiн, этнос пен мэдениеттщ тугастыгын, внер мен вмiрдiн ажырамас бiрлiгiн жYзеге асырудын багыт-багдары мен жYЙесiн кврсетедi.
Т}йт свздер: экодизайн, бшм беру, эдктеме, технология, экология, педагогика, эстетика, этнос.
К1ркпе
БYгiнгi танда казак халкынын ^лттык внерше деген квзкарас взгерш, с^раныс арта тYсуде. Казак халкынын ¥лтгык внерше онды квзкарастын калыптасуы, ^лттык твлтума внердщ жанаша заманауи Yлгiде дамып, внердщ эволюциялык т^ргыдан жангыруына ыкпал етуде. внерге деген квзкарастын взгеруу когамдык кажеттшкп арттырып, внд1рют1к с^раныстын квбеюше тYрткi болуда. Осы жагынан келгенде ^лттык внердщ взегш гылыми аспекпде карастыру отандык гылымдагы ^лтымыздын тшщ мэдениетш, дYниетанымын, тшн, педагогикасын, т^рмыстык-мэдени жагдайын т.б. зерттеу ж^мысы жандана тYсуде.
Казак халкынын ¥лттык внер мэдениет есте жок есю замандарда Казак (Кыпшак) даласын мекендеген, казак ^лтынын калыптасуына непз болган тайпалардын материалдык жэне рухани мэдениетш, салт-дэстYрiн, кэсш тYрлерi мен олардын даму денгешн сипаттайды. БYгiнгi заманауи казактын ¥лттык внершщ бабадан бугшп ^рпакка жеткен мын жылдык тарихы бар. «Археологиялык деректер бойынша адамзат баласынын ен алгашкы к¥рад-саймандары тастан жасалган. Еылымда "тас дэу1рГ' дейтш шартты атаудын пайда болуы осы квне замандагы тас к¥ралдарга байланысты. Тас дэу1ршде тастан к¥рал, кару-жарак жасау адам когамындагы 1р1 жаналык болды. Тас дэу1ршщ взшде мал вс1ру мен егш егу б1р-б1р1мен байланысты болган. Шыгыс Казакстан аймагынан табылган орактар, кел1-келсаптар мен тYЙгiштер онда епншшк мэдениетшщ болганын айгактаумен б1рге, колвнершщ де ежелп даму сатысынан хабар бередЬ> [1; 115].
Мэселеш сипаттау
Казактын улттык внершщ шыгу тарихы, онын дамып калыптасуы квне замандагы вм1р CYPУ кажетш камтамасыз еткен аншылык, малшылык, диханшылык, ^сталык кэсштершщ шыгуымен тыгыз байланысты. Казак колвнер1 ежелп заманда т^рмыстык вм1рдеп шаруашылыкка кажетп с^раныстарды втеуден бастап, шыгармашылыкты кажет ететш Yлкен внер денгешне квтершгенге дешн шыгармашылык-внд1рют1к ^зак даму процесшен вткендш белгш. Казак колвнер1 б^йымдарынын шиюзаттык материалы ретшде табиги вшмдер (мал вшмдеру ан терюу CYЙегi, агаш вшмдеру тас, тем1р,
метал, жер асты цазба байлыцтары т.б.) пайдаланылды. Соньщ нэтижесiнде этноцауымдастыц мYшелерiнiц ацицат элем, шындыц болмыс, галам, цогам туралы бiлiмдер жиынтыгы, тэжiрибе жиынтыгы пайда болды. Ол этнос тшнде сацталып, ^рпацтан-^рпацца ^ласцан педагогикалыц м^ра ретiнде, тшдщ кумулятивтiк цызмет арцылы бYгiнгi кYнге жетiп отырды. Казац ^лттыц внершщ цай тYрi болмасын даму барысында табиги тепе-тендiктi сацтау, табигаттыц жанды-жансыз ц^былыстарына зиян келпрмейтш экологиялыц жагына басымдыц берiп отыргандыгы б^ган дейiнгi квптеген зерттеулер мен вцщрютш внiм тYрлерiнен аныц байцауга болады. Ал б^л эрекеттщ аржагында табиги тепе-тецщкп сацтау жай гана экологиялыц тазалыц емес, педагогикалыц вмiрлiк Yлкен тэрбиенщ жатцандыгын байцауга болады.
Kазiрri заманауи ^лттыц внердегi экодизайнды пайдалану арцылы цоршаган ортаны цоргау, табиги с^лулыцты сацтау, адам мен табигат арасындагы Yйлесiмдiлiктi орнату мэселесше басымдыц берiлуде. Б^л мэселелер тек экологиялыц масштабта гана царастырылмай, педагогикалыц мэндшкке ие болып отыр. Ал б^л дегенiмiз внер туындысына бола табиги апаттыц орын алмауыныц алдын алудыц твте жолы педагогикалыц тэрбие мен бшмнен бастау алатындыгын кврсетедь «Экодизайн - адамга жайлы, эрi ыцгайлы, эрi Yйлесiмдi болатын цоршаган ортаны цоргауга баса назар аудартатын дизайндагы жэне сэулеттегi агым. Эдемi жэне ыцгайлылыгы гана емес, сонымен цатар жобалау, жасау, цолдану жэне пайдалану кезшде цолданылатын материалдардыц сипаттамасы» болып табылады [2; 169].
Fылыми вндiрiсте адам болмысын тану Yшiн, адамды табигатпен, цогаммен, мэдениеттщ бiрлiгi ретiнде царау керектiгi орныццан аксиома саналады. Б^л туралы белгiлi галым М.С.Каган «человек является не плоским, одномерным, чисто природным или чисто социальным существом и не двусторонней биосоциальной системой, а трехсторонней - биосоциокультурной системой», - деген т^жырым жасайды [3;73].
Fалымньщ б^л ойын ^лттыц внердi вндiруде табиги тазалыцты сацтау, табиги вндiрiстiк мэдениеттщ орныгуына ыцпал етуде, бiлiм беру мекемлершщ эрбiр сатысында оцыту барысында болашац м¥Fалiмдi кэсiби-педагогикалыц т^ргыдан даярлауга айрыцша мэн берудi талап етедь
Экодизайн технологиялары негiзiнде оцыту мэселесш царастырган ^Бекболатова: «Экодизайнныц философия мен экологиямен цатынасы тiкелей байланысты. Экодизайнныц философиялыц жагын айтатын болсац, табигат с^лулыгын, оныц айналасындагы ц^былыстарды тYсiнудiц взi философиялыц ой мен тYсiнiктi цажет етедi. Ягни, философиялыц квзцарас арцылы адамзат взiн табигатпен етене байланысын тYсiнiп, экологиялыц мэдениеттщ цалыптастыруга итермелейдi. Экологиялыц мэдениетi дамыган т^лга, взi вмiр CYрiп жYрген ортасын жацсартуга, эрi зиян келтiрмейтiн эрекеттер барынша жасауга тырысады» деген т^жырымынан экодизайнныц педагогикалыц мэндшгшщ астарында адамзат баласыныц табигат пен адам арасындагы тепе-тецщктщ сацталуы философиялыц ойдан туган квзцарас екендiгiн кврсетедi [4; 26].
Бшм беру жYЙесiнде заманауи ^лттыц внердегi экодизайн туралы болашац ^рпацца бiлiм беру мен оларды д^рыс тэрбиелеу оцытушыныц цызметi жэне кэшби бiлiктiлiгiмен взара тугастыцта царастырылады. Бiлiм беру жYЙесiндегi ^лттыц внер ^лт болмысын тануга, ^лттыц ц^ндылыцтарды сацтауга, ц^рметтеуге негiзделсе, экодизайн жалпы адамзаттыц ц^ндылыцтарды, цоршаган ортаны, табиги байлыцты, табиги с^лулыцты сацтауга багытталатын эмбаптыц сипатца ие педагогикалыц мэселе саналады. Соцгы кездердегi цогамдыц вмiр мен цоршаган ортадагы табиги байлыцты тугыну мен вндiрудегi кэсiби бшктшкп жетiлдiруде экодизайнга басымдыц беру бYгiнгi куннщ уацыт взi цажетсiнген талабына жатады. Табиги ортаны сацтауда эр адамныц жауапкершiлiгiне, жеке тэрбиесiне, ^лттыц внер мен табиги ортага деген квзцарасы, нарыцта взiн кврсете бiлуiне, жеке т^лгалыц цасиетiне, т.б. мэн бершп, басты назарга алынуда.
Зерттеулерге эдеби шолу
Kазiргi заманауи ^лттыц внердегi экодизайнныц орныгуы мен педагогикалыц т^ргыда царастырылуы туралы гылыми квзцарастардан экодизайнныц философия, мэдениеттану, экология, цогамтану, табигаттану, валелогия, эдептану, тарих, деректану, тiлтану, т.б. секiлдi басца гылым салаларымен взара тыгыз байланыста екецщгш кврсетедi. Мэселен атап втер бiр жайт, экодизайн мэселесiнiц тугастыгын философия мен экология, педагогика мен психология, внертану мен тарих, тштану мен мэдениеттану, эдептану мен деректану сеюлвд гылым салаларыныц взара байланысы мен шектеспгшщ арасында царастырылатындыгын байцауга болады. Б^л мэселе туралы отандыц галымдар Э.Э.Сагындыцова экологиялыц мэдениеттi цалыптастыру мен орныцтыру мэселесiн болашац мамандарга оцыту туралы царастырса [5; 163], Н.С.Сайлауова балабацшадан бастап табигатца жанашырлыцпен царауды зерделесе [6; 154], К.Ш.Бакирова жогары оцу орындарында экомэдениеттi
171
орныцтыру мэселесш кетерсе [7; 207], Ж.С.Сихынбаева экологиялыц бiлiмдi арттырудьщ TeTiKTepiH арнайы царастырса [8; 198], Ж.К.Тлешова экологиялыц бiлiмдi халыцаралыц децгейде салыстыра зерттеудщ негiзiнде педагогикалыц алгышарттарды цозгайды [9; 175]. Жогарыда керсетiлген гылыми-зерттеулердщ цай-цайсысында болмасын экологиялыц мэдениеттi балабацшадан бастап, мектепалды топтарда бала бойына шщрш, баланыц кiшкентайынан экологиялыц мэдениетi мен бшмш цалыптастыру арцылы, болашацта цоршаган ортаны цоргау, табигатты аялауда болашац жастарды тэрбиелеу негiзiнде табигаттыц тепе-тендтмен, табиги тазалыцты сацтаудагы экологиялыц мэдениет бар саналы цогамды ц^рудыц жолы педогогикалыц тетiктер арцылы жYзеге асатындыгын керсетедi.
Kазiргi педагогикалыц гылыми-зерттеулерде цазац ^лттыц енерiндегi экодизайн мэселесiн бшм беру саласына ендiру мен оцу-эдютемелш жэне тэжiрибиелiк ж^мыстарды жацаша ц^ру мiндетi цойылды. М^нда негiзiнен адамзат баласы табиги байлыцтарды пайдалану мен ецщру, ендiрiске енгiзу барысында экологиялыц жагын ескеруге басымдыц берiледi. Адам баласы цогамдыц жэне табиги мYДденi жеке адами цажеттiлiктен яки бас мYДдеден биiк цойып, табиги талаптармен (экодизайн) ^штастыра алатын, элеуметтiк жэне табиги тепе-тецщкке сэйкес келетiн ешм ендiру мен кэсiби маман дайындауга басымдыц берiле бастады. Элемдiк еркениетп елдердегi бiлiм беру жYЙесiнде экодизайн жетекшi орынга шыццандыгы, отандыц педагогикада да экодизайнга деген жацашыл кезцарастар мен цагидаттардыц орын алгандыгын керуiмiзге болады. Отандыц бiлiм беру саласында ^лттыц енердегi экодизайнды дамытудыц жаца багыттары айцындалды. Б^л отандыц бшм беру жYЙесiндегi болашац маманныц экологиялыц мэдени дагдыларымен табиги таза ешм арасындагы езара бiрлiкте царастыруды цажет етедi. Сондыцтан соцгы жылдары цазiргi заманауи ^лттыц енердегi экодизайн мэселесш жогары мектептердегi оцу YДерiсiне енпзу арцылы болашац маманныц табиги тазалыцты сацтаудагы бiлiмдi ездiгiнен мецгеруге, ез эрекетшщ субъектiсi ретiнде дамуга мYмкiндiк алады. Осы арцылы жогары мектепте заманауи ^лттыц енердi оцыту юндеп экодизайн секiлдi цагидаттарга негiзделген тыц iзденiстерге жол ашты.
Kазiргi заманауи ^лттыц енерге цатысты тарихи-этнографиялыц, енертанымдыц, мэдениеттанымдыц сипатта жазылган ецбектерге А.К^ащлыныц «Казац дэстYрлi мэдениетiнiц энциклопедиялыц сездш» (1997), Ж.Т.Сицынбаев пен Т.М.Эмiрееваныц «Тоцыма енеркэсiбi терминдерiнiц орысша-цазацша сездiгi» (1993), М.Жэмек^лыныц «Орысша-цазацша енертану сездiгi» (1994), «Цазацтыц этнографиялыц категориялар, ^гымдар мен атауларыныц дэстYрлi жYЙесi» 1-5 томдар (2011), Р.Р.Бершбол, КБекболатова, Л.Ш.Какимова, А.С.Сманова, С.А.Жиренов, К.Е.Ибраева, Ж.О.Небесаевалардыц «Керкем бшм беруге арналган терминологиялыц сездiк» (2020) секiлдi сездiктер де цазацтыц ^лттыц енерге цатысты лексикасын жинап-теру мен мазм^нын тYсiндiруге атсалысатын, рухани жэне материалдыц мэдени байлыгымызга Yлес цосатын, зерттеулер педагогикалыц жэне эдiстемелiк жагынан таптырмас дереккездер ретiнде цызмет ететш ецбектер цатарына жатцызуга болады.
Материалдар мен эдктер
Жаhандану мен технократизмнiц Yстемдiк ц^рган кезецiнде цазацтыц заманауи ^лттыц енерi арцылы оцыту мен тэрбиелеу ганде экодизайн негiзiнде бiлiм беру жYЙесiнде ^лттыц руханиятты сацтауга, табиги байлыцты цоргауга, ^лттыц тiлдi цалыптастыру мен мэдени иммунитета кYшейтудiц астарында болашац ^рпацты интеллектуалдыц элеуетi жогары, ^лтжанды, отан CYЙгiш буын ретшде тэрбиелеуге тiрек болады. ¥лттыц енердеп экодизайн мэселесi арцылы бiлiм алган студент ^лттыц енер этностыц эстетикалыц танымы, мэдени болмысы, элеуметтiк мYДдесiмен сабацтас екендiгiн тYЙсiнедi. Сол арцылы ^лттыц енердiц этникалыц табиги болмысын т^рмыстыц емiр мен цогамдагы функциясын саналы тYрде сезiнедi. Б^л болашац маманныц эстетикалыц дYниетанымын кецейтiп, экодизайнга непзделген бiлiмге жацашыл кезцарасын орныцтырады. Заманауи ^лттыц енердегi экодизайн цоршаган ортамен, адам факторымен бiртYгастыц ц^рылып, енердегi ^лттыц ц^ндылыц пен экодизайн болмысын этникалыц таным т^ргысынан зерделеуге жацаша мYмкiндiк алады. Заманауи ^лттыц енердегi экодизайн негiзiндегi оцыту YPДiсi табиги тепе-тендiктi сацтау эрекетiнде юке асырылатын Yдерiстердiц мэнiн ашуга, оныц шкьсыртцы механизмдерiн жан-жацты пайдалануга мYмкiндiк бередi. Осы орайда ^лттыц енердi оцыту жYЙесiне экодизайнды байланыстыру арцылы, басца гылым салаларымен (педагогика, экология, валеология, этика, мэдениеттану, енертану, т.б.) тогыстыра оцытудыц кеп аспектiлi жэне сан- салалы сипатын ацгаруга ыцпал етедi. Заманауи ^лттыц енердегi экодизайн адамныц этникалыц жэне табиги тазалыцты сацтаудагы ею жацты ыцпалдастыцты сацтаудыц алгышарттары мен зандылыцтарын царастыратындыцтан, болашац маман ретшдеп бYгiнгi студенттiц
172
табиги вн1мдерд1 внд1рудег1 экологиялык жэне дизайндш талаптарды онды колдану дагдыларын шындауда манызды рвл аткарады.
Зерттеудщ нэтижелер1
Этнос мэдениетшдеп внердщ кандайда б1р тYрi болмасын рухани мэдениетпен тыгыз байланысты. Этностын турмыстык вм1р1ндег1 квптеген ырым-тыйымдар, жол-жоралгылар, эдет-гурыптар рухани мэдениеттщ жай гана кврсетк1ш1 емес, материалдык мэдениеттщ мэндшгш бейнелейтш категорияга да жатады. Этностын турмысындагы сан алуан «салт-дэст^рлер жай колданбалы нэрсе емес, я наукандык, мерекелш кврнею к¥рал емес. Ол - ултты рухтандырып, онын шю, сырткы келбетш врнектеп кврсетш туратын сипаттарынын б1р1. Ал осындай рухани дYниесi, сонымен сабактас калыптаскан материалдык вцщрю пен турмыс кYЙi эрюмнщ жеке басынын жагдайына байланысты, турмыстык, ДYниетанымдык жагдайына байланысты калыптаскан жалпы халыктык кубылыс. Екшшщен дэстYPдiн тагы б1р сипаты - онын турактылыгы. Ол онайлыкпен взгере салмайды, тш аркылы ол урпактан-урпакка бершедь Сол аркылы улт вм1р1н1н жемю Yзiлмей, урпактан-урпакка жетюзшедЬ> саналады [10; 77].
Мэдениет - адам баласынын жылдар бойы жасаган ой кызмет мен рухани шыгармашылыгынын жемю саналады. Казак мэдениетiндегi улттык внер - элемдш мэдениеттiн бiр бвлшеп, улт болмысынын курамдас бiр бвлт. Казiргi танда «тш мен мэдениет, этнос, улттык внер» мэселесiне катысты тYрлi гылым саласындагы зерттеу жумыстары улттык болмысын, улттык танымын, улттык рухын танытуга багытталды.
Заманауи гылыми-педагогикалык кещснктеп экодизайн багыты аясындагы зерттеулер «Адам -Мэдениет - Табигат - Экология» сабактастыгы тургысынан карастырылады. Отандык бiлiм беру жYЙесiнiн элемдш бiлiм кенiстiгiне енуi болашак маманнын экодизайндык бiлiмiнiн болуын талап етедь Бул студенттердiн вз елiнiн мэдениетш жете бiлiп, улттык жэне табиги к¥ВДылыктарды игеруiмен катар табиги тазалыкты сактауымен байланысты. Студенттердiн экодизайндык бшктшгшщ болуы олардын мэдениетаралык коммуникацияга тYсуiне ыкпал етедi. Нэтижесiнде студент табиги кундылыктарды к¥рметтей бiлетiн тулга ретшде калыптасуына эсер етедi. ¥лттык внердеп экодизайн этностык ДYниетанымды, салт-дэстYPдi, улттык болмысты, табиги тазалык пен к¥ВДылыкты жэне т.б. танытатын этномэдени жэне экодизайндык акпарат куралы ретiнде жумсалуынан турмыстык-мэдени жэне улттык внер болмысы туралы акпараттарды мэдениетаралык карым-катынас тургысында игередi. Бiлiм алушылар экодизайнды саналы, адамгершiлiк, табиги когамдык карым-катынастардын жуйес аркылы орындалатынын бiледi.
Заманауи улттык внердегi экодизайн табиги тепе-тендiктi сактау аркылы внердi вндiрiске енгiзуге багытталады. Ал вндiрiске енгiзу внiмнiн яки внер туындысынын жасалу технологиясына катысты болады. внер туындысынын «жасалу технологиясына байланысты атаулар колвнер лексикасынын к¥рамында мол ушырасады. вйткенi белгiлi бiр затты жасау Yшiн оган кажетп материалдын касиетiн, тYрлi белгiлерiн ажырата отырып, оларды вндей бiлу кажет екеш белгiлi. Зат жасаудын взi материалды тандаудан жэне вндеуден басталады. Жасалу технологиясына байланысты екi нэрсеге квщл аудару керек. Бiрiншiден, тYрлi материалды вндеуге байланысты шеберлер тшшде колданылатын, ягни элеуметтiлiк мэндiлiгi шектеулу атаулар бар. Мысалы, аптау (алтын жалату), алтынмен булау (алтын жалату тэсш), KYптеу (кYмiс жалату, кушспен каптау) т.б. Екiншiден, технологиялык вндеуден втш, дайын болган буйымдардын ел аузындагы, элеуметтiк мэндiлiгi жогары халыктын атаулары. Технологиялык эдiс-тэсiл атаулары колвнершщ эрбiр саласынын взiнде вз алдына жеке лексика-семантикалык, такырыптык топ к¥райды» [11;66-67]. Казак ултынын твлтума внер туындыларынын кай-кайсысы болмасын табиги тазалыкты сактауга «Адам - Табигат - внер» арасындагы взара тендiктi камтамасыз ететiндiгiмен ерекшеленедi.
Казiргi замандагы элемдш внер туындыларындагы дизайндык бедерде экологиялык тазалыкты сактауга басымдык берiледi. Мэселен жапондык дизайн мектебiнде, адам мен табигаттын бiрлiгi мен взара тутастыгына басымдык берiледi. Жалпы шыгыс вркениеннде адам мен табигат арасындагы ажырамас бiрлiктi орнатумен катар, сулулык пен эсемдшп дэрiптеу аркылы улт болмысынын шю рухани элеуетiн кврсетуге непзделедг Адам мен табигат адамзат мэдениетшщ даму мYмкiндiгiн кврсетедi. БYгiнгi тандагы элемдiк вркениеттiн басында жапон мэдениет взiнiн карапайым табиги калпымен, адам мен табигаттын тутаскан бiрлiгiмен ерекшеленедь Осындай табиги калпын сактаган елдщ внер туындысына деген тYсiнiгi «сулулыкты ойлап таппа, оны таба бш» деген кагидага негiзделуiнiн аржагында внердеп табигаттын таза болмысы мен адамнын табиги болмысын взара
173
Yйлесiмдiлiкке куруымен айшыкталатындыгы табигатты сактау мен табиги таза eнердi курметтеуден тугандыгындыгын кeрсетедi [12; 13]. «Kазiрri заманауи енердеп экодизайнныц Heri3ri элементтерi -Heri3ri материалдар, агаш, тас, балшык, шыны, табиги материалдан жасалган буйымдар. Heri3ri тYCтер -ашык коцыр, коцыр, ак (кара немесе каракошкыл агаш), нэзш тYрлi-тYCтi. Кeбiнесе табиги тYCтер колданылады: акшыл-жасыл, акшыл-кeкшiл, шeптщ, судыц, тастыц, агаштыц тYсi. Экодизайн материалдары жагымды тазалык кYшiн сыйлайды. Мэселен, жYннен жасалган кiлем, алаша, жапкыштар, макта маталарынан дайындалган токыма буйымдары, жиhазды каптайтын мата, экодизайнныц бiр бeлiгi болып табылады. Экодизайндагы заттарды алсак: шыныдан немесе балшыктан жасалган гул салгыштар, eрiлген себеттер, сандыктар, агаш бутактары, кептiрiлген жапырактар табигатпен уштасып жатыр. Агаштан жасалган касык, табак, макта CYлгiлер, жез, кумю, калайы сиякты табигаттыц жер асты байлыктарынан жасалган ыдыстар» [2; 170].
Талкылау
БYгiнгi тандагы педагогикалык гылым салаларында экодизайндык багыттагы бiлiм берудщ философиялык мэнiне эстетикалык бшмнщ дамуы, табиги сулулыктыц сакталуы, адам мен табиги Yйлесiмдiлiктiц орнауы, табиги тепе-тецщктщ ыкпалдастыгыныц сакталуын, пэнаралык сабактастыктар мен зандылыктарын, категорияларын жаткызуга болады. ^а^р™ заманауи улттык eнердегi экодизайндык багытта бiлiм берудщ педагогикалык басымдыктары кай кезде де мацызды саналады. Осыган орай казiрri тандагы улттык eнердi окытудагы экодизайн мэселесi педагогика гылымыныц теориялык тужырымдары мен жалпы кагидаттарына, басты зандылыктарына негiзделiп, заманауи технологияларды басшылыкка ала отырып дамиды. Бшм беру жYЙесiндегi экодизайндык багыттагы педагогика гылымы болашак урпакка бiлiм мен тэрбиенщ, табигат пен адамныц YЙлесiмiн, этнос пен мэдениеттiн тутастыгын, eнер мен eмiрдiн ажырамас бiрлiгiн жYзеге асырудыц багыт-багдары мен жYЙесiн гарсетедг
Элемдiк педагогика гылымы eскелен урпакка бiлiм берудiн, тэрбиелеудiн, когамдык ортаныц толыкканды интелектуал тулгасын калыптастырудыц жолдары мен амалдарын кeрсету барысында экодизайндык багыттагы бшм берущ басты максат пен негiзгi мiндеттердiн катарына жаткызады. К^рп жаЬандану заманындагы педагогика гылымында бiлiм алушы к¥зыреттiлiгiнiн негiзiнде алынуы тиiс карым-кабiлеттер кешенi эдiстеме iлiмiнде былайша топтастырылады:
- бiлу - танылатын нысанды акикат деп санау;
- тYсiну - eзiн, баскаларды, коршаган ортаны;
-багалау: адамгершiлiк-эстетикалык критерийлер тургысынан eзiн-eзi, eзара катынастарды, баска да кубылыстарды, окигаларды;
- катынасын бiлдiру: аналитикалык жэне сын тургысынан ойлау;
- колдану: жаца аспекпде, шыгармашылыкпен;
- шешу: тапсырмаларды, оку жагдаяттарын, eмiрлiк мэселелердi;
- келюм жэне eзара эрекет ету: командада жумыс iстей алу» [13; 10].
Fылыми техникалык прогрестегi eзгерiстер когамдык eмiрдегi адамдардыц турмыстык eмiрiне каншалыкты eзгерiс енгiзсе, бiлiм беру жYЙесiндегi педагогикалык зандылыктар мен устанымдарга соншалыкты eзгерiс экелетiндiгi занды. Fылым мен eмiрдегi мундай кубылыстарды калыпты жагдай ретiнде багалауга болады. Ягни, этностыц улттык eнерiне экодизайндык багыттыц бшм беру Yдерiсiнде басшылыкка алынуы когамдык eмiрдегi гылыми, экологиялык, философиялык, этнологиялык кажеттiлiктен тугандыгы анык. Турмыстык элеуметпк eмiрдегi когамдык формациядагы бетбурыстар педагогика гылымыныц да когамдык катынастармен катар даму YДерiсiн табиги кубылыска балауга болады. Эдiстеме гылымындагы экодизайндык технологиялар - педагогикалык ю-эрекетпен катар жYретiн процесс.
Заманауи улттык eнердегi экодизайндык багыттагы педагогикалык бшм берудщ максаты мен мшдетше eнер мен eмiрдiц бiрлiгi, адам мен табигаттыц тутастыгы, eнiм мен eндiрiстегi тепе-тецдiктiц сакталуына басымдык берсе, ондагы игерiлетiн экодизайндык бшмнщ мазмуны отбасылык тэрбие мен бшм беру мекемелерiнде экодизайндык бшм кешендi турде жYргiзiлуi тиiс. Ал, «бшм - философияда бYкiл танымныц даму процесiнде калыптаскан адамзат мэдениетшщ, рухани казынасыныц жиынтыгы. Айналадагы дуниеш жан-жакты зерттеп, зацдылыктарын ашып игерудщ нэтижесiнде когамдык eмiрдiц даму сатыларына сай, адамдардыц iс-эрекетi мен практикасында айкындалып, дэлелденген белгiлi жYЙедегi угымдар дуниесЬ> болып табылады [14; 90]. Ягни, педагогика гылымында экодизайнды кешендi тYрде бiлiм беру YДерiсiне енпзу мен дурыс уйымдастыру барысында эдютемелш устанымдар
мен цагидаттарды басшылыцца алу цажет. Сонда гана экодизайндыц бшм берудеп жетекшi идея езвдш цогамдыц емiр мен т^рмыстыц мэдениеттегi жетiстiктерге цол жеткiзедi. Сондыцтан заманауи ^лттыц енердегi экодизайнды оцытудыц педагогикалыц негiзiнде цогамдыц с^раныс пен экологиялыц цажеттшктщ т^рмыстыц мэдениеттегi тугынулар мен цажеттiлiктердiц, элеуметтiк емiр мен табиги экологиялыц тэрбиенщ басымдыгын байцауга болады.
Казiргi замангы элемдiк педагогикалыц ойдыц бiлiм т^жырымдамасы мен сонылыц багыты, багдары экодизайндыц негiздегi эдютемелш технологиялар аясындагы жацаша пайымдаудыц цажетпгш керсетедi. Осыган орай элемдiк бшм кещстшнде «в рамках инновационных стратегий экодизайн и экоинновации становятся очень актуальными в последние годы, поскольку они стремятся уменьшить воздействие на окружающую среду как продуктов, так и производственных процессов за счет использования новых технологий и методов работы, которые способствуют устойчивому развитию и в то же время помогают продвигать конкурентоспособность» - деген т^жырымдалардан керуге болады [15; 201]. Ягни, бшм беру жYЙесi мен енщрютш тэжрибиедеп экодизайндыц бшмнщ мэш мен астарында енер туындылары мен енщрютш ешмдердщ емiрдегi цолданылу сипаты эрi педагогоикалыц эрi экономикалыц аспектще езара сабацтастыцта царастыру керек екендтн керсетедi.
Сонымен цазiргi заманауи ^лттыц енердегi экодизайнды педагогикалыц т^ргыдан жацсы бiлудiц нэтижесiнде езара терец кэшби царым-цатынасты цалыптастырады. Заманауи ^лттыц енердеп экодизайнныц педагогикалыц негiзi адамга цоршаган ортада багдар табуына, емiрлiк цажетп эрекеттерiн жоспарлауга жэне жYзеге асыруга, оцигаларды алдын ала болжауга, жаца бiлiмдi тYзуге цажеттi ерекше жYЙе ретiнде царастырылады. Педагогикадагы экодизайн мэселесi енер мен емiрдi, адам мен табигат арасындагы сабацтастыц пен тепе-тецщкп бiлдiрудiц мацызды ц^ралы бола отырып, даму динамикасы жагынан цазiргi уацытта кез келген салага цатысты эмбебап мэселе екендшн керсетедi.
Заманауи ^лттыц енердегi экодизайнныц педагогикалыц негiзiнен эстетикалыц бшмнщ табиги цалыппен астасцан жацару YДерiсi, табиги тепе-тендiктiц гылыми-педагогикалыц енщрютщ диалектикалыц жолмен дамуы, емiр мен енердщ бiрлiгiн цамтамасыз етуде бiрнеше фактордыц цатысатындыгын керсетедi. Олар:
1. Табиги биологиялыц фактор. Fылым мен бшмнщ енер мен енщрютщ даму барысында табиги биологиялыц факторга зиян келтiрмеудi цамтамасыз ету.
2. Экодизайн мен эстетикалыц фактор. Б^л - цогамдыц орта мен табиги ортаныц YЙлесiмi, керкемдiк пен табигилыцтыц сабацтастыгы, адамдардыц керкем эстетикалыц жэне экологиялыц YЙлесiмге негiзделген дагдылары, ^мтылыстары, ягни рухани-табиги-мэдени ортаны орныцтыру.
3. Цогамдыц ортаныц ментальды белсендiлiгi. М^нда эрбiр микро элеуметтiк топтан бастап, макро элеуметпк ортаныц экодизайнга негiзделген онды жэне белсендi кезцарасыныц цалыптасуы арцылы жYзеге асады.
Корытынды
Корыта айтцанда, заманауи ^лттыц енердегi экодизайн мэселесшщ педагогикалыц негiзiнде интелектуалдыц т^ргыдан толысцан саламатты т^лга болмысын цалыптастырудагы жYЙелi мацсат пен бiлiм мазм^ны жатады. ¥лттыц енердi оцыту мен дэрштеуде экодизайн арцылы бiлiм алушыныц эстетикалыц бшмш, экологиялыц бшгш, ойлау жYЙесiн, теориялыц бiлiмi мен ендiрiстiк-тэжiрибиелiк элеуетш жетiлдiруге болады.
Ка^рп заманауи ^лттыц енердегi экодизайн мэселесiн оцытудыц педагогикалыц т^ргыдан д^рыс негiздеу нэтижесiнде: 1. бшм алушылардыц табиги тазалыцты сацтау мен шыгармашылыц т^ргыда ойлауга ыцпал етедi; 2. бiлiм алушылардыц табиги с^лулыц пен табиги ц^ндылыцты багалау мYмкiндiгi артып, эстетикалыц жэне экологиялыц бiлiмi дамиды; 3. Эмiр мен енердеп табиги YЙлесiмдi багалаудагы сешмдшп артып, табиги жэне цогамдыц ортадагы тепе-тецдiктi сацтауга дагдыланады; 4. гылыми-шыгармашылыц бiлiмiн жетiлдiрiп, енер мен енщрютеп сабацтастыцты керсетуге ыцпал етедi; 5. бшм алушылар эстетикалыц жэне экологиялыц бшм алып, интелектуалдыц элеуетi жогары саламатты т^лгалыц болмысы цалыптасады.
Каржыландыру
Осы зерттеу КР БFМ Fылым Комитетiнiц гранттыц царжыландыруы бойынша №AP08053283 "Керкем бiлiм берудегi дэстYрлi жэне заманауи ^лттыц енердегi экодизайн эволюциясы" жобасын iске асыру барысында жYзеге асырылды.
na^a4aHbWFaH эдебиеттер
1 Казак ССР тарихы (1980). 1-том. Алматы. - 296 б.
2 Бодиков С.Ж., Кароглы А. (2015) Экодизайндагы табиги материалдар пайдаланудагы жобалау эдiстерi // Караганды университетшщ Хабаршысы. Педагогика сериясы № 3(79). 169-172 бб.
3 Каган М.С. (1988) Мир общения: проблема межсубъективных отношений. Москва. - 194 с.
4 Бекболатова К. (2018) Экодизайн технологиялары аркылы болашак бейнелеу eнерi мамандарыньщ кэаби шеберлтн калыптастыру. 6D010700 - «Бейнелеу eнерi жэне сызу» мамандыгы бойынша жазылган PhD дэрежесш алу Yшiн дайындалган диссертация. Алматы. - 168 б.
5 Сагындыкова Э.в. (2006) Оку-жобалык iс-эрекет процеанде болашак мамандардын экологиялык мэдениетiн калыптастыру (аймактык материалдарда): дисс...пед.гыл.канд. Алматы. - 160 б.
6 Сайлауова Н.С. (2004) Балабакшадагы мектепалды топ балаларыныц бастапкы экологиялык мэдениет негiздерiн калыптастыру: дисс...пед.гыл.канд. Алматы. - 149 б.
7 Бакирова К.Ш. (2010) Теоретико-методологические основы формирования экологической культуры студентов педагогического вуза: дисс... доктор пед. наук. Алматы. - 217 с.
8 Сихынбаева Ж.С. (2009) Студенттердщ экологиялык бшмш арттыруда инновациялык технологияларды пайдаланудын педагогикалык шарттары: дисс...пед. гыл. канд. Турюстан. - 189 с.
9 Тлешова Ж.К. (2003) Казакстан мен АКШ жогары бiлiм беру орындарын салыстыру негiзiнде болашак мугатмдердщ экологиялык дайындыгын калыптастырудын педагогикалык шарттары: дисс...пед. гыл. канд. -Астана. - 147 б.
10 Манкеева Ж. (1997) Казак тшнщ заттык мэдениет лексикасы. Филол. гыл. док. ... дисс. авторефераты. -Алматы. -53 б.
11 Шойбеков Р. (2006) Казак тшнщ коленер лексикасы. Филол.гыл.док. ... дисс. колжазбасы. Алматы. - 308 б.
12 Заболоцкая З.М. (2010) Использование традиций народной одежды якутов в экодизайне современного костюма: дисс..канд. искусств-я. СПб. - 222 с.
13 Жадрина М. (2004) Проблема определения многоуровневой системы ожидаемых результатов обучения в школе // Открытая школа. № 8. С. 5-12
14 Казак педагогикалык энциклопедия сездт (1995) / Курастырган Айтмамбетова Б.Р., Бозжанова К., Ильясова А. т.б. Алматы: РБК. - 786 б.
15 García-Sánchez, I.-M., Gallego-Álvarez, I., Zafra-Gómez, J.-L. (2020) Do the ecoinnovation and ecodesign strategies generate value added in munificent environments? Business Strategy and the Environment. 29(3), P. 1021 - 1033. https://doi.org/10.1002/bse.2414
References
1 Kazak SSR tarikhy (1980) [History of the Kazakh SSR]. 1-tom. Almaty. - 296 b. [In Kazakh]
2 Bodikov S.Zh., Karogly A. (2015) Ekodizajndagy tabigi materialdar pajdalanudagy zhobalau adisteri [Design methods using eco-friendly natural materials] // Karagandy universitetinin Khabarshysy. Pedagogika seriyasy. # 3(79). 169-172 bb. (In Kazakh)
3 Kagan M.S. (1988) Mir obshheniya: problema mezhsubektivnykh otnoshenij. [The world of communication: the problem of intersubjective relations]. Moskva. - 194 s. (In Russian)
4 Bekbolatova K. (2018) Ekodizajn tekhnologiyalary arkyly bolashak bejneleu oneri mamandarynyn kasibi sheberligin kalyptastyru. 6D010700 - «Bejneleu oneri zhane syzu» mamandygy bojynsha zhazylgan PhD darezhesin alu ushin dajyndalgan dissertacziya. [Formation of professional skills of future fine arts specialists through Eco-Design Technologies. Dissertation for the PhD degree in the specialty 6d010700 - "Fine Arts and drawing"]. Almaty. - 168 b. (In Kazakh)
5 Sagyndykova E.O. (2006) Oku-zhobalyk is-areket proczesinde bolashak mamandardyn ekologiyalyk madenietin kalyptastyru (ajmaktyk materialdarda): diss...ped. gyl. kand. [Formation of an ecological culture of future specialists in the process of educational and project activities (in regional materials): dissertation... Dr. Sci. (Pedagogy)]. Almaty. -160 b. (In Kazakh)
6 Sajlauova N.S. (2004) Balabakshadagy mektepaldy top balalarynyn bastapky ekologiyalyk madeniet negizderin kalyptastyru: diss...ped. gyl. kand. [Formation of the basics of primary ecological culture of children of pre-school groups in kindergarten: dissertation. Cand. Sci. (Pedagogy)]. Almaty. - 149 b. (In Kazakh)
7 Bakirova K.Sh. (2010) Teoretiko-metodologicheskie osnovy' formirovaniya ekologicheskoj kuFtury studentov pedagogicheskogo vuza: diss... doktor ped. nauk. [Theoretical and methodological foundations of the formation of the ecological culture of students of a pedagogical university: diss... Dr. Sci. (Pedagogy)]. Almaty. - 217 s. (In Russian)
8 Sikhynbaeva Zh.S. (2009) Studentterdin ekologiyalyk bilimin arttyruda innovacziyalyk tekhnologiyalardy pajdalanudyn pedagogikalyk sharttary: diss...ped. gyl.kand. [Pedagogical conditions for the use of innovative technologies in improving students ' environmental knowledge: dissertation. Cand. Sci. (Pedagogy)]. Turkistan. - 189 s. (In Kazakh)
9 Tleshova Zh.K. (2003) Kazakstan men AKSh zhogary bilim beru oryndaryn salystyru negizinde bolashak mugalimderdin ekologiyalyk dajyndygyn kalyptastyrudyn pedagogikalyk sharttary: diss...ped. gyl. kand. [Pedagogical conditions for the formation of environmental readiness of future teachers based on the comparison of higher education institutions of Kazakhstan and the United States: dissertation... Cand. Sci. (Pedagogy)]. Astana. - 147 b. (In Kazakh)
10 Mankeeva Zh. (1997) Kazak tilinin zattyk madeniet leksikasy. Filol. gyl. dok. ... diss. avtoreferaty. [Lexicon of subject culture of the Kazakh language: Absract of dissertation. Dr. Sci. (Philogogy)]. Almaty. -53 b. (In Kazakh)
11 Shoibekov R. (2006) Kazak tilinin koloner leksikasy. Filol. gyl. dok. ... diss. kolzhazbasy. [Craft vocabulary of the Kazakh language: dissertation. Dr. Sci. (Philogogy)]. Almaty. - 308 b. (In Kazakh)
12 Zaboloczkaya Z.M. (2010) IspoFzovanie tradiczij narodnoj odezhdy yakutov v ekodizajne sovremennogo kostyuma: diss.. kand. iskusstv-ya. [Using the traditions of Yakut folk clothing in the eco-design of a modern costume : dissertation. Cand. Sci. (Art history)]. SPb. - 222 s. (In Russian)
13 Zhadrina M. (2004) Problema opredeleniya mnogourovnevoj sistemy ozhidaemykh rezuFtatov obucheniya v shkole [The problem of determining a multi-level system of expected learning outcomes at school] // Otkrytaya shkola. # 8. S. 5-12 (In Russian)
14 Kazak pedagogikalyk encziklopediya sozdigi [Kazakh pedagogical encyclopedical dictionary ] (1995) / Kurastyrgan Ajtmambetova B.R., Bozzhanova K., Ilyasova A. t.b. Almaty: RBK. - 786 b. (In Kazakh)
15 García-Sánchez, I.-M., Gallego-Álvarez, I., Zafra-Gómez, J.-L. (2020) Do the ecoinnovation and ecodesign strategies generate value added in munificent environments? Business Strategy and the Environment. 29(3), P. 1021 - 1033. https://doi.org/10.1002/bse.2414
Педагогические основы экодизайна в современном национальном искусстве
С.А. Жиренов1*, Г.М. Алжанов2 1 Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан 3Атырауский университет имени Х.Досмухамедова, г. Атырау, Казахстан e-mail*: Saken82@mail.ru
Экодизайн - это направление в дизайне и архитектуре, направленное на защиту окружающей среды, создание комфортной среды обитания человека в гармониии с природой. В статье рассматриваются вопросы внедрения экодизайна современного национального искусства в научно-педагогическую сферу, педагогические основы экодизайна, его научно-теоретическое и практическое содержание в различных аспектах. Цель данного исследования - показать эстетическую и экологическую природу экодизайна в традиционном и современном национальном искусстве, а также их применение и важность в системе образования. Рассматривая педагогические аспекты сочетания природной чистоты и художественной красоты экодизайна в национальном искусстве как показателя бытовой культуры этноса, авторы используют множество методов и приемов: анализ, систематизацию, анкетирование, повествование, интерпретацию, обработку научной литературы и различных источников. Результаты исследования будут представлены специалистам в области художественного образования и других профессиональных сфер в виде научных, педагогических и практических материалов. Педагогические аспекты экодизайна в системе образования направлены на воспитание будущих поколений в духе гармонии природы и человека, целостности этноса и культуры, реализации неразрывного единства искусства и жизни.
Ключевые слова: экодизайн, образование, методика, технология, экология, педагогика, эстетика, этнос.
Pedagogical foundations of ecodesign in contemporary national art
Sayan A. Zhirenov1 *, Gadilbek Alzhanov2 1 Abay Kazakh National Predagogical University, Almaty, Kazakhstan 2 Kh. Dosmukhamedov Atyrau University, Atyrau, Kazakhstan e-mail*: Saken82@mail.ru
Ecodesign is a direction in design and architecture aimed at protecting the environment, creating a comfortable human environment in harmony with nature. The article deals with the issues of introducing the ecodesign of modern national art into the scientific and pedagogical sphere, the pedagogical foundations of ecodesign, its scientific, theoretical and practical content in various aspects. The purpose of this study is to show the aesthetic and ecological nature of ecodesign in traditional and modern national art, as well as their application and importance in the education system. Considering the pedagogical aspects of the combination of natural purity and artistic beauty of ecodesign in national art as an indicator of the everyday culture of an ethnic group, the authors use a variety of methods and techniques: analysis, systematization, questioning, narration, interpretation, processing of scientific literature and various sources. The results of the research will be presented to specialists in the field of art education and other professional fields in the form of
scientific, pedagogical and practical materials. The pedagogical aspects of ecodesign in the education system are aimed at educating future generations in the spirit of harmony of nature and man, the integrity of ethnos and culture, the realization of the inseparable unity of art and life.
Keywords: ecodesign, education, methodology, technology, ecology, pedagogy, aesthetics, ethnos.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ АППАРАТ
Жиренов Саян Аманжол^лы, филология гылымдарыньщ кандидаты, кауымдастырылган профессор, Абай атындагы Казак улттык педагогикалык университету Алматы к., Казакстан; e-mail: Saken82@mail.ru
Элжанов Гадшбек М^рат^лы, магистр, ага окытушы, Х.Досм^хамедов атындагы Атырау университету Атырау к., Казакстан; e-mail: alzhanov82@gmail.com
ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРАХ
Жиренов Саян Аманжолович, ассоциированный профессор, кандидат филологических наук, Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан; e-mail: Saken82@mail.ru
Альжанов Гадильбек Муратович, магистр, старший преподаватель, Атырауский университет имени Х.Досмухамедова, г. Атырау, Казахстан; e-mail: alzhanov82@gmail.com
INFORMATION ABOUT THE AUTHORS
Sayan A. Zhirenov, Associate Professor, Cand. Sci. (Philology), Abay Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan; e-mail: Saken82@mail.ru.
Gadilbek Alzhanov, master's degree, Senior lecturer, Kh. Dosmukhamedov Atyrau University, Atyrau, Kazakhstan; e-mail: alzhanov82@gmail.com
Редакцияга TYcri / Поступила в редакцию / Received 30.03.2021 Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted 25.06.2021
