CC BY
1DOI 10.24412/2709-1201-2024-427-430 ЖОК 502.5:504, 502.52
ЭКОЛОГИЯЛЬЩ Б1Л1М БЕРУ - ЭКОЛОГИЯЛЬЩ САУАТТЫЛЬЩТЬЩ НЕГ1З1
ЖУМАДИЛОВА АНАР КАРАТАЕВНА
М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетшщ кауымдастырылган профессоры, т.г.к, Тараз каласы, КР
АМАНТАЙ АЦНИЕТ ЕРБОЛЦЫЗЫ
М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетшщ «Геоэкология жэне табигатты пайдалануды баскару» бiлiм беру багдарламасыныц 1 курс магистранты, Тараз каласы, КР
Ацдатпа: мацалада жаца экологиялыц ойлауды цалыптастырудыц езекттт айцындалът, экологиялыц бшм беру ЖYйесiн дамытудыц mymkih багыттары царастырылып, цазiргi бшм беру ЖYйeсiндeгi экологиялыц бшмнщ M^emmepi нацтыланган.
Трек свздер: экологиялыц бшм, экологиялыц тэрбие эдiсmepi, экологиялыц бшм беру формалары, экологиялыц бiлiм беру Yлгiлepi.
Kipicne. Экологиялык бшм беру - бул гылыми жэне практикалык бшмдер мен дагдылар жуйесш, сондай-ак кундылык багдарларды, мiнез-к¥лык пен эрекеттердi дамытуга багытталган окыту, тэрбиелеу жэне тулганы дамытудыц Yздiксiз процесi.
Экологиялык бшм беру жYЙесi мынадай принциптердi камтиды: гуманизм, гылымилык, интеграциялык, сабактастык, жYЙелiлiк жэне экологияныц галамдык, аймактык жэне жергшкп аспектiлерiн ашудыц езара байланысы.
Экологиялык бiлiм жалпы орта бшм берудщ бYкiл жYЙесiнде интеграциялык рел аткарады. Ол келесi педагогикалык функцияларды орындайды:
- окушылардыц санасында дYниенiц бiртутас бейнесiн калыптастыруга жэне дамытуга ыкпал етедi;
- барлык мектептеп бiлiм берудi iзгiлендiрудiц мацызды курамдас бeлiгi болып табылады;
- езшщ жэне баска адамдардыц iс-эрекетiн болжаудыц жалпы бшм беру жэне эмбебап дагдыларын калыптастырады;
- оку процесiнде адамгершшк тэрбиесшщ мYмкiндiктерiн кецейтедь
Зерттеу шарттары мен эдктерь Элемдiк жэне отандык тэж1рибеде экологиялык бiлiм берудщ Yш мYмкiн моделi карастырылады. Бул Yш модель кестеде берiлген.
Педагогтардыц кепшшп аралас Yлгiнi калайды, оны жYзеге асыру дэстYрлi оку пэндерiн жасылдандыру Yшiн оку багдарламасыныц мазмунын эзiрлеудi, сондай-ак коршаган ортаны зерттеу бойынша практикумдар сериясын эзiрлеудi талап етедь
Психологтардыц кезкарасы бойынша коршаган ортага деген кезкарас адам психикасыныц эмоционалдык, интеллектуалдык жэне ерiктi сфераларыныц езара эрекеттесу процесiнде калыптасады. Тек осы жагдайда гана жеке тулганыц психологиялык катынас жYЙесi калыптасады. Демек, экологиялык бшм беру мшдеттерш жYзеге асыру тек бшм беру мазмунын гана емес, окытудыц формалары мен эдютерш де кайта карауды талап етедь Мынадай эдiстерге, формаларга жэне окыту эдютерше артыкшылык беру керек:
- студенттердi коршаган орта туралы бшмдерш Yнемi кецейтуге ынталандыру (сабактар - юкерлш немесе рeлдiк ойындар, сабактар - конференциялар, эцпмелер, студенттердщ есептерi мен викториналары);
- шыгармашыльщ ойлауды дамытуга, адамньщ табигатты калыптастырушы ю-эрекетшщ салдарын болжай бiлуге ыкпал ету (бул интеллектуалдык дагдыларды калыптастыруды камтамасыз ететiн эдiстер: талдау, синтез, салыстыру, себеп-салдарлык байланыстарды орнату; булар да дэстYрлi эдiстер: окушылардыц танымдык ю-эрекетшщ эвристикалык сипаты басым эцпме, бакылау, тэж1рибе, зертханалык жумыстар);
- зерттеу дагдыларын, дагдыларын дамытуды камтамасыз ету, экологиялык негiзделген шешiмдер кабылдауга жэне жаца бiлiмдердi мецгеруге Yйрету;
- студенттердi жергiлiктi жэне аймактык мацызы бар экологиялык мэселелердi шешу бойынша практикалык iс-шараларFа тарту (сирек кездесетш жэне жойылып бара жаткан тYрлердi аныктау, экологиялык сокпак уйымдастыру, табиFатты жойылудан корFау, турFылыкты жерлердеп кауiп факторларын аныктау, экологиялык бiлiмдi насихаттау: эцпмелер, паракшалар, сызбалар, плакаттар).
Зерттеу нэтижелерь Экологиялык бшмнщ езектшп адамзат алдында турFан экологиялык мэселелердщ жаhандык сипатымен жэне экологиялык жауапкершшк пен экологиялык мэдениеттi калыптастырмай шешудщ мYмкiн еместiгiмен тYсiндiрiледi. Окушылардыц экологиялык санасын, экологиялык мэдениетiн, бiлiм, бшк, даFдыларын калыптастыру мен дамытуда сыныптан жэне сыныптан тыс жумыстарды уйымдастыру Yлкен рел аткарады. Бул жумыс тYрлерiне мыналар жатады: экологиялык ойындар (сайыс, релдiк ойындар, модельдеу), балалардыц экологиялык козFалыстары, экскурсиялар, экологиялык жарыстар, табиFатты корFау жэне елкетану ю-шаралары, мектеп жобалары, экспедициялар, факультативтер, Fылыми кештер, конференциялар, студенттердщ Fылыми жумыстары, басылымдар. кабырFа газеттерi, альбомдар, экологиялык олимпиадаларFа катысу, бейнероликтер керу, мектептеп экологиялык мониторинг жэне т.б. ^аз1рп уакытта келесi Yлгiлерде усынылFан экологиялык бшм беру жYЙесiн дамытудыц бiрнеше мYмкiн баFыттарын аныктауFа болады: экологиялык бшм беруден бшмге дейiн. туракты даму Yшiн (элеуметтiк-экономикалык аспект); экологиялык мэдениетке - халыкка экологиялык бшм беру аркылы (экологиялык-мэдени аспект); Экологиялык кузыреттшк кез келген маманныц кэаби кызметшщ мiндеттi курамдас белiгi болып табылады.
Адамзат коFамыныц табиFатка тYрлендiрушi эсерi сезсiз, ол халык саныныц есуiне карай, Fылыми-техникалык прогрестщ, шаруашылык айналымFа катысатын заттардыц саны мен массасыныц уетаюыныц нэтижесiнде кYшейедi. Табетат ресурстарын корFаудыц тиiстi шараларынсыз ездшнен пайдалану жэне калпына келтiру мYмкiндiгi, коршаFан ортаныц каркынды жэне Yнемi есiп келе жаткан ластануы табетатщ^ы орны толмас езгерiстерге, биосферадаFы апатты езгерiстерге экеледi. ОсыFан байланысты экологиялык каушаздшт камтамасыз ету казiргi заманныц ец мацызды жаратылыстану-Fылыми жэне элеуметпк-саяси мэселесi болып табылады, оныц дурыс шешiлуiне адамзаттыц эл-аукаты тэуелдi. Адам мен табетат арасындаFы YЙлесiмдi карым-катынасты сактау - казiргi урпак алдында турFан басты мiндет.
Гылыми нэтижелерд1 талкылау. Бул мэселенi шешу адами кундылыктарды салыстыру, эрбiр адамныц бойында экологиялык сана мен экологиялык мэдениетп дамыту кажеттiлiгi туралы бурын калыптаскан кептеген идеяларды езгертудi талап етедь Тутынушыныц табиFи ортаFа катынасы, жаhандык экологиялык проблемаларды жецiлдетiлген тYсiну экологиялык бшмнщ темен децгейiнiц немесе оныц болмауыныц салдары болып табылады. Сондыктан табиFат пен коFамды бiрлесiп дамыту принциптершде жаца экологиялык ойлауды калыптастыру кец келемде экологиялык бшм мен тэрбиеаз мYмкiн емес.
ОкушыларFа экологиялык бшм берудщ казiргi жаFдайы ете мацызды проблемалармен, олкылыктармен, оныц кептеген байланыстарын жете баFаламаумен сипатталады. Зверев И.Д. «адал студенттер бiлiм алады жэне экологиялык апаттар туралы эцгiмелердi кабылдауFа дайын, бiрак кебiнесе олардыц пайда болу себептерiн ездерi туануге кызыFушылык танытпайды; мэселелердiц шешiмдерiн тацдау жеке практикалык эрекеттермен байланысты
емес». Эткен заманныц барлык кернект ойшылдары мен педагогтары табигатка бала тэрбиелеу куралы ретшде Yлкен мэн берген: Я.А.Коменский табигаттан бiлiмнiц кайнар кезщ акыл-ойды, сезiм мен ерiктi дамыту куралын кердь К.Д.Ушинский олардыц акыл-ойы мен сездш дамуы Yшiн кол жетiмдi жэне пайдалыныц бэрiн айтып беру Yшiн «балаларды табигатка жетелеудi» жактады.
Экологиялык бшм мен тэрбиенщ максаты - адамдардыц iс-эрекетiнiц барлык тYрлерiнде коршаган ортага деген жауапкершiлiктi катынасын калыптастыруды камтамасыз ететш гылыми бiлiмдер, кезкарастар мен сенiмдер жYЙесiн калыптастыру.
Экологиялык тэрбиенщ непзп мiндеттерi:
- табиги ортаны сактау мен жаксартуды камтамасыз ететш табигаттагы мшез-кулык нормаларын сактау;
- эртYрлi типтегi оку орындарыныц коршаган ортаны коргау жагдайын жэне экологиялык проблемаларын зерттеу;
- студенттердi коршаган ортаныц жагдайын зерттеу жэне табиги ресурстарды зерттеу жумыстарына тарту;
- каланыц кэсiпорындары мен уйымдарында тэрбие жумысын жYргiзу. I.D. Зверев экологиялык бшм берудщ негiзгi мшдет мектеп окушыларыныц табигат, оныц ерекшелштер^ iс-эрекетi туралы бiлiмдi теориялык тургыдан мецгеруi деп есептейдi.
онда адамдар, экологиялык мэселелер жэне оларды eндiрiсте, кYнделiктi eмiрде, демалыс кезiнде шешу жолдары камтылады [4].
^орытынды. Экологиялык тэрбие Yздiксiздiктi талап етедi жэне адамды eмiр бойы окыту, тэрбиелеу жэне дамытудыц езара байланысты процес болып табылады. Экологиялык тэрбие бала дYниеге келген сэттен, оныц отбасында басталады. Ол eзiнiц алгашкы сабактарын ата-анасыныц жэне баска жакын адамдарыныц мшез-кулкын, коршаган элемге деген кезкарасын бакылау аркылы алады. Эрi карай бала табигат пен когам туралы бiлiмдердi эртYрлi типтеп мектепке дешнп бiлiм беру мекемелерiнде, мектепке дешнп бiлiм беру мекемелерiнде, оку орындарында алады.
жэне т.б. Балалардыц эртYрлi жас топтарында экологиялык бiлiм мен тэрбие берудщ тшмдшп эртYрлi.
Мектепке дешнп жаста непзп педагогикалык назарды баланыц ой жYЙесiне аударган жен. Ерте жасeспiрiмдiк кезецде педагогикалык процесс ^рдел^ ол баланыц технологиялык к^реттшгше кeцiл белу мен идеялар жYЙесiнiц калыптасуын жалгастырумен бiрге жеке адамныц табигат элемiмен карым-катынасыныц барабар дамуын камтамасыз етуi керек. Орта жасeспiрiмдiк кезецде окушылардыц экологиялык iс-эрекетке катысуын уйымдастыру. Егде жастагы жасeспiрiмдерде бул ец киын жэне негiзiнен «бейтараптандыратын» жэне тYзететiн сипатта болады.
Жасeспiрiмдiк шакта табигатты эстетикалык, «ойлау» кабылдау эсiресе айкын байкалады, оныц карым-катынасы прагматикалык емес болса да объектива.
Окушыларды экологиялык тэрбиелеу мен окыту когам мен табигаттыц езара байланысы туралы жаратылыстану бiлiмдерiн дамыту мен терецдету, когам мен табигатка кундылык кезкарасын калыптастыру, коршаган табиги ортаны курметтеу жэне коргауда белсендi eмiрлiк устанымын дамыту; экологиялык сешм мен жауапкершiлiк. Экологиялык бшм беру процесшде окушылар адамныц ю-эрекетшщ нэтижесi адамныц eзiне, оныц бшмше, осы нэтижелер мен салдарды болжай бiлуiне байланысты екенiне кез жеткiзуi керек.
Б.Т. Лихачев экологиялык бшм мен тэрбие берудщ эдiстерi мен формаларын шартты тYPде бiрнеше топка беледь Олар: сананы калыптастыру мен ойлауды дамытудыц мектептш жэне мектептен тыс эдютер^ практикалык багытталган ю-эрекетке дагды мен дагдыларды YЙрету, моральдык-кукыктык жауапкершiлiктi, шындыкка эстетикалык катынасты, адамгершшк eзiн-eзi жетiлдiру.
Экологиялык бшм мен тэрбие когамныц экологиялык салауаттылыгыныц Heri3i болып табылады жэне кептеген гылымдардыц жетiстiктерiн пайдаланатын табиги жэне элеуметпк бшмдердщ ерекше дамып келе жаткан жYЙесiн бiлдiредi. Табигат эсемдiгiне куштарлык -адамныц, эсiресе балалардыц табиги кажеттшп. Ал, балаларымыз тутынушы емес, саналы адам, жаксы азамат болып ессш десек, казiр осыны колга алып, олардыц толыкканды экологиялык тэрбиес мен бiлiм алуына колдан келгеннщ бэрiн жасайтын кез келдi. Демек, экологиялык бшм мен тэрбие адам мен когамныц коршаган ортага катынасыныц сапалык параметрлерiн езгертуге арналган максатты педагогикалык кызмет саласы болып табылады.
1. Глазачев С.Н. Мрашмнщ экологиялык мэдениетш Экологиялык-гуманитарлык парадигманы зерттеу жэне дамыту. - М.: «Kазiрri заман жазушысы», - 2015 - 432-б
2. Бiлiм беру жYЙесiн дамыту - болашакты камтамасыз ету.Саттарова Г.Н., Горшенина М.В., Ескиндирова М.Ж., Зубарева В.А., Карасюк В.В., Коновалова Н.Г., Красильникова Е.В., Макеева И.А., Романенко Е.С.С., Стовпец В.Г., Уткина АН., Шаркун Ю.Ф., Шаркун Ю.Ф. Шевченко С.В. Одесса, 2013. 1-том, 3-кггап
3. Лесбекова Р.Д. Сыныптан тыс жумыстарда педагогикалык колледж студенттершщ экологиялык мэдениетш калыптастыру: Монография, Пятигорск: ПГЛУ мемлекетпк жогары кэсiптiк бiлiм беру оку орны, 2016.-172 б. («Педагогикалык колледж - Педагогикалык университет»): Монография. -М. 2019, 174 б.
4. Ситак Л.А. Сыныптан тыс жумыстар аркылы педагогикалык жогары оку орындары студенттершщ экологиялык мэдениетш калыптастыру // ^ырым гылыми хабаршысы. - 2015 ж., 2-том. «Педагогика гылымдары», б. 242-248. [Электрондык ресурс]. — ^ол жеткiзу режимi : http ://krvestnik.ru/pub/2015/09/SitakLA1.pdf
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
