CC BY
4ЭОЖ 376.72
ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ТЭРБИЕНЩ ЕРЕКШЕ Б1Л1М БЕРУ ЦАЖЕТТ1ЛШ БАР БАЛАЛАРДЫЦ ДАМУЫНА ЭСЕР1
МОВКЕБАЕВА ЗУЛЬФИЯ АХМЕТВАЛИЕВНА
Профессор, п.г.д., Абай атындагы ^аз¥ПУ, Алматы, ^азакстан
ЦАПАЛБАЕВА ШЫРЫН ЕРЕЖЕЩЫЗЫ
^азак улттьщ кыздар педагогикалы; университетшщ арнайы педагогика мамандыгыньщ магистранты, Алматы, ^азакстан
Аннотация. Мацалада авторлар ерекше бшм беру цажеттглгктерг бар балалардыц дамуында экологиялыц тэрбиенщ мацызына мэн беред1. Ерекше б1л1м беру цажеттш1ктер1 бар балалардыц экологиялыц мэдениеттщ неггздергн дамыту мэселеЫ мацызды. Ерекше бглгм беру цажеттшктер1 бар балаларды экологиялыц тэрбиелеудщ нацты тэс1лдер1 царастырылады. К,аз1рг1 нормативтт цужаттарга сэйкес оцушылардыц экологиялыц мэдениетт дамыту жумыстарыныц нысандары мен эд1стер1 сипатталган. Авторлар ерекше бшм беру цажеттшктер1 бар балалардыц экологиялыц мэдениетт дамытудыц мэнт ашып, мацыздылыгын тужырымдайды. Педагогикада цолданылатын «экологиялыц тэрбие», «экологиялыц мэдениет» уёымдары царастырылады. Авторлар экологиялыц бшм беруд1 барлыц бшм беру багыттары арцылы эртYрлi аспектшерде ЖYзеге асыруга болады, сонымен б1рге ол жалпыга бiрдей сипатца ие жэне жеке цасиеттер кешеш реттде балаларда экологиялыц мэдениет негiздерiн цалыптастыруды цамтамасыз етедi деген цорытындыга келеди Мацала арнайы педагогика саласындагы мамандарга жэне студенттерiне пайдалы болуы мYмкiн, вйткеш ол педагогика гылымыныц цазiргi даму кезецт кврсетедi.
ТYйiндi свздер: Экология, экологиялыц тэрбие, ерекше бшм беру цажеттiлiктерi бар балалар, табигат, экологиялыц мэдениет.
ВЛИЯНИЕ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ НА РАЗВИТИЕ ДЕТЕЙ С ОСОБЫМИ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМИ ПОТРЕБНОСТЯМИ
Аннотация. В статье авторы подчеркивают значение экологического воспитания в развитии детей с особыми образовательными потребностями. Важно развивать основы экологической культуры детей с особыми образовательными потребностями. Рассмотрены конкретные методы экологического воспитания детей с особыми образовательными потребностями. Формы и методы развития экологической культуры детей описаны в соответствии с действующими нормативными документами. Авторы раскрывают смысл и важность развития экологической культуры детей с особыми образовательными потребностями. Рассмотрены понятия «экологическое образование» и «экологическая культура», используемые в педагогике. Авторы приходят к выводу, что экологическое образование может реализовываться в различных аспектах по всем образовательным направлениям, и в то же время оно имеет одинаковый универсальный характер и обеспечивает формирование основ экологической культуры у детей как совокупности личностных качеств. Статья может быть полезна специалистам и студентам в области специальной педагогики, так как показывает современный этап развития науки педагогики.
Ключевые слова: Экология, экологическое образование, дети с особыми образовательными потребностями, природа, экологическая культура.
К1р1спе
Кез келген оку-тэрбие процесшщ басты максаты - шыгармашыльщ жэне танымдык белсендiлiктi дамыту, элеуметтiк белсендiлiктi арттыру жэне эр баланыц жеке т^лга ретiнде езш жYзеге асыру мYмкiндiгi. Ерекше бшм беру кажеттiлiктерi бар балаларды экологиялык тэрбиелеу - адамдык жэне тулгалы; дамуыныц мацызды буыны болып табылады, ейткенi ол дYниешц тутас бейнесш калыптастыруга кемектеседi жэне коршаган ортага камкорлыкпен карауды калыптастырады.
Экологиялы; бшм беру бYгiнгi тацда заманауи бшм беру процесшщ басым багыттарыныц бiрiне айналды. Бiрак сонымен бiрге, бастауыш мектепте бул процесс катац формальды сипатка ие болмауы керек жэне негурлым еркiн тYPде - сыныпта да, сабактан тыс жумыстарда да жYзеге асырылуы мYмкiн екенiн атап еткен жен.
Кез келген оку-тэрбие YPдiсiнде муFалiм когамда калыптаскан экологиялык мэдениеттщ тасымалдаушысы жэне ол осы мэдениеттщ негiзiн балаларFа жеткiзуге мшдетп.
Экологиялык тэрбие коFамныц туракты даму тужырымдамасыныц непзшщ бiрi болып табылады, бул кезде эрбiр азамат Yшiн коршаFан ортаны сактау, езшщ элеуметпк-экономикалык кажеттiлiктерi арасындаFы тецгерiмдi табу мацызды.
Экологиялык мэдениет табетат пен адамныц бiрлiгiн, олардыц косылуын жэне адамныц KоршаFан ортаны сактауFа жауапкершшгш тYсiнуiн бiлдiредi.
«^оршаFан ортаны корFау туралы» Республикалык зацдарында (1997) «Экологиялык мэдениетп калыптастыру непздерЬ» тарауында эмбебап жэне кешендi экологиялык бiлiм беру жYЙесiнде кондырFы бар. ХХ1 Fасырдыц басында, эмбебап к¥ндылыктарFа баFдарлау, гуманизм мен бшм берудщ экологиялык мэселелершщ мiндеттерi отандык педагогикада мемлекеттiк мацызы бар, гуманизм мэселелерi кеп. ^азакстан Республикасыныц «^оршаFан ортаны корFау туралы» Зацы, ^азакстан Республикасыныц «Экологиялык кодека», «Бшм туралы» Зац - экологиялык бшм жэне бшм беру 6y^ бшмш жетiлдiрудiц басым баFыты ретшде аныкталды. Жалпы кайталама экологиялык бшм беру тужырымдамасы:
Экологиялык бiлiмнiц максаты - адам мен коFамныц экологиялык мэдениетш калыптастыру, табиFатпен адаммен карым-катынас жасаудыц практикалык жэне рухани тэжiрибесi ретiнде калыптасуы мен дамуына баFытталFан жеке тулFаныц экологиялык санасы.
Зерттеудщ нег1зг1 материалын усыну.
^азiрri жаFдайда коFамныц табиFи ортаFа терец жэне жан-жакты эсерi пайда болFан кезде, ескелец урпактыц экологиялык бiлiмi ест келе жатыр. Бул казiргi замаеты балалардыц экологиялык кундылыктарды калыптастырFанына байланысты, коршаFан ортаFа ие ю-шараларFа, жануарлар мен есiмдiктерге мейiрiмдiлiкке себеп болмайды. «^оршаFан ортаны KорFау туралы» Республикалык зацдарында (1997) «Экологиялык мэдениетп калыптастыру непздерЬ» тарауында эмбебап жэне кешендi экологиялык бiлiм беру жYЙесiнде кондырFы бар. ХХ1 Fасырдыц басында, эмбебап к¥ндылыктарFа баFдарлау, гуманизм мен бшм берудщ экологиялык мэселелершщ мiндеттерi отандык педагогикада мемлекетпк мацызы бар, гуманизм мэселелерi кеп. ^азакстан Республикасыныц «^оршаFан ортаны корFау туралы» Зацы, ^азакстан Республикасыныц «Экологиялык кодексi», «Бшм туралы» Зац - экологиялык бшм жэне бшм беру 6y^ бшмш жетiлдiрудiц басым баFыты ретiнде аныкталды. Жалпы кайталама экологиялык бшм беру тужырымдамасы:
«Экологиялык бшмнщ максаты - адам мен коFамныц экологиялык мэдениетш калыптастыру, табетатпен адаммен карым-катынас жасаудыц практикалык жэне рухани тэжiрибесi ретшде калыптасуы мен дамуына баFытталFан жеке туетаныц экологиялык санасы».
Жас урпакты экологиялык сауаттылыкка тэрбиелеу, бул бiздiц FаламшардаFы емiрдiц сакталуын аныктайтын факторлардыц бiрi. Бастауыш сынып окушыларда экологиялык дайындыктыц негiзi, эрине, жабайы табетат зацдары туралы мыкты биологиялык бшм мен идеялар болуы керек [1].
И.Н. Пономаревтщ пiкiрiнше экологиялык тэрбие - бул адам мен табетаттыц кундылы^ы мен рухани жан-жактылыFын мецгеру процесшде бiрегей карым-катынасты жYзеге асыру
жэне дамыту тэсш.С.С. Кашлев экологиялык тэрбиеш адамныц жалпы мэдениеттщ мтдетп курамдас бeлiгi реттде карастыра отырып, оган мынадай аныктама бередi: «Адамныц экологиялык тэрбиесi - оныц табигатпен карым-катынасын Yйлестiруге багытталган, оныц табигатпен карым-катынасын Yйлестiруге багытталган табигатты коргау кызметiн камтамасыз етудщ, уйымдастырудыц жэне жетiлдiрудiц накты тэсш. коршаган ортаны коргау кызметiнiц мазмуны, куралдары мен eшмдерi».
A.А.Вербицкий экологиялык тэрбие адамныц eмiр CYPуiн жэне дамуын камтамасыз ететiн табигатпен езара эрекеттесу тэжiрибесiнiц жиынтыгы деп есептейдь Бул аспектiдегi экологиялык бiлiм эволюциялык тэжiрибеге, адамныц кYнделiктi eмiрiнде жYзеге асырылатын практикалык iс-эрекет эдiстерiне, моральдык нормаларга, кундылыктарга жэне мэдени дэстурлерге негiзделген алынган теориялык бiлiмде кертедь Экологиялык тэрбие -табигаттыц рухани жэне материалдык дамуы жэне оныц тутастыгын сактау процесiнде адамныц мацызды ^штерщ экологиялык санасы мен ойлауын жYзеге асыру жэне дамыту тэсш.
Б.Т.Лихачев пен Н.С. Дежникова экологиялык тэрбиеш жалпы адамзаттык мэдениеттщ бiр белш, оныц курамдас бeлiктерiнiц бiрi деп дурыс санайды, ол жеке адамныц да, 6y^ когамныц да табигатпен байланысын кeрсетедi. Н.С. Дежникова, экологиялык бшм берудщ непзп максаты адамныц коршаган ортамен карым-катынасындагы рeлi мен орны туралы тYсiнiктi калыптастыру болуы керек, онда адам табигатка карсы емес, ал табигат адамга карсы емес, олардыц eмiр CYPуi. бiр-бiрiмен ажырамас бiртутас байланыста кабылданады.
B.А. Игнатованыц айтуынша, «экологиялык тэрбие» угымы табигаттыц рухани жэне материалдык дамуы жэне оныц тутастыгын сактау процестде адамныц экологиялык санасы мен ойлауын жYзеге асырудыц шарасы мен нэтижес ретiнде пайда болады. Сонымен, экологиялык бiлiм берудi eзiнiц ец жалпы тYрiнде табигат зацдарынан тэжiрибенi тYсiну мен игертуден, адамныц барлык тYрлерiн уйымдастыру мен орындауда оларды колдану жэне орындау кабiлетiнен туратын бiршама кeп курамды угым реттде карастыруга болады. ю-эрекеттер, eз кажеттiлiктерiн табигат жагдайымен жэне кажеттiлiктерiмен салыстыру кажеттiлiгi, сонымен катар оган жэне eз жагдайына жэне денсаулыгына жауапкершiлiкпен карау. Сондыктан жеке тулганыц экологиялык тэрбиесi экологиялык жYЙелер дамуыныц непзп зацдылыктарын тYсiну жэне оныц барлык ^р^с^р^де eмiрдiц eзiн курметтеу негiзiнде калыптасуы керек. Кeмекшi мектеп окушыларына экологиялык бiлiм беру деп окушыныц табигатка, коршаган элемге эмоционалды жагымды катынасында кeрiнетiн оныц экологиялык мэдениетт калыптастыруга багытталган окыту, тэрбиелеу жэне тузетудщ Yздiксiз процесi деп тусту керек.
Экологиялык тэрбиенiц непзп максаттары
• Табигат бiрлiгi, адам мен табигаттыц eзара байланысы туралы жYЙелi бiлiмдердi мецгеру.
• Экологиялык проблемалармен жэне оларды шешу жолдарымен танысу.
• Экологиялык санага, ойлауга жэне экологиялык сауатты мтез-кулыкка тэрбиелеу негiзiнде коршаган табиги ортага жэне адам денсаулыгына жауапкершiлiкпен карауды калыптастыру.
• Табигаттагы эр тYрлi ю-эрекет дагдыларын калыптастыру жэне табигатпен экологиялык багдарланган карым-катынасты орнату.
• КYнделiктi eмiр барысында туындайтын экологиялык мэселелердi шешу жолдарын
бiлу.
• Акыл-ойы бузылган балалардыц табигатпен карым-катынасыныц эмоционалды жагымды тэж1рибест жинактау.
• Табигат элемте танымдык кызыгушылыгын дамыту.
Табигатты таныстыру, eз элемiмен танысу муFалiмдер мен бастауыш сынып окушылары арасындагы eзара эрекеттесудiц эртYрлi тYрлерi аркылы жYзеге асырылуы мYмкiн. Бiздiц ойымыз бойынша, сынып окушыларыныц сыныптан тыс жумыстарFа катысуы балаларFа
табигаткд деген кезкдрасын езгертуге, табигатты тусшуге, коргауга жэне CYЙуге кeмектеседi. Сыныптан тыс жумыстарда бiлiм беру жYргiзiлeтiн ынталы балалар мен окытушылардыц ерекше эмоционалды тYPдe аякталган ортасы курылады. ^осымша бшм беру мугал1мшщ коймасы окушыныц жеке басын калыптастырудан турады, ол бiр немесе баска да элеуметпк-мэдени жагдайга байланысты eзiн-eзi тэрбиелеудщ непзп шарты болып табылады [4].
Ерекше бшм беру кажeттшктeрi бар балаларды экологиялык тэрбиелеу - бул эр тYрлi жас кезецдершдеп даму ерекшел^ерш, балалардыц дара жэне типологиялык ерекшелштерш ескере отырып, Yздiксiз жYргiзiлyi тшс кYPдeлi, узак мeрзiмдi процесс. Ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балалардыц танымдык iс-эрeкeтiнiц, эмоционалдык-ерштш сферасыныц жэне мшез-кулкыныц eрeкшeлiктeрi арнайы (тYзeтy) бшм беру уйымындагы экологиялык бiлiм беру процесш айтарлыктай киындатады. Ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балаларга экологиялык тэрбие беру процес арнайы уйымдастырылган тYзeтy-пeдагогикалык ыкпал ету аясында карастырылады, оныц максаты - карапайым заттар мен табигат кубылыстарын тYсiнy непзшде олардыц бойында экологиялык саналы мшез-кулыкты дамыту, сонымен катар оларды коршаган ортаны коргау дагдыларын жэне табиги ресурстармен эрекеттесу тэсiлдeрiн мецгеруге жэне тYсiнyгe байланысты практикалык iс-эрeкeттeрдe (жас жэне жеке даму ерекшелштерше сэйкес).
Ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балаларды экологиялык тэрбиелеу - кундылыктар, мотивтер, бшмдер, кабiлeттeр, дагдылар мен практикалык тэж1рибе нeгiзiндe олардыц жанды жэне жансыз табигатпен езара эрекеттесушщ табыстылыгы мен элeyмeттiк барабарлыгын аныктайтын тулгалык касиет. Экологиялык тэрбиелеу - тэрбиелш жэне уйымдастырушылык сипатка ие арнайы уйымдастырылган, максатты процесс. Тэж1рибеде ол нeгiзiнeн балалардыц iс-эрeкeтiн олардыц экология саласындагы нeгiзгi бiлiмдeрiнe сэйкес, сонымен катар олардыц жеке ерекшелштерш ескере отырып уйымдастыруды кeздeйдi. TY3exy мeктeбiндe экологиялык бiлiм бeрyдi ойдагыдай жYзeгe асыру Yшiн адам мен табигаттыц туракты дамуын камтамасыз ететш экологиялык бiлiм мен тэрбие беру мшдеттершщ eрeкшeлiктeрiн карастырдык. Ерeкшeлiктeрi талданып, арнайы тузету мeктeбiндe кiшi сынып окушыларына экологиялык тэрбие бeрyдiц непзп багыттары кeрсeтiлгeн. Адамныц табигатпен карым-катынасыныц курдeлi сипаты мен туындайтын экологиялык мэсeлeлeрдi шешу табигатты когам мен табигаттыц eзара эрeкeттeстiгi тургысынан карастыра отырып, мектеп окушыларымен экологиялык ю-эрекеттер аркылы аныкталуы керек [3].
Ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балаларды окытудагы басты максат - бузылган функцияларды тузету. Табигатпен карым-катынас ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балалардыц коршаган шындыкка кызыгушылыгын дамытуга ыкпал eтeдi жэне олардыц eмiрлiк тэжiрибeсiн байытады. Мектептерде немесе арнайы мектептерде окушылардыц жаратылыстану немесе айналадагы элем сабактарында, экскурсиялар мен практикалык сабактарда алатын табигат туралы бiлiмдeрi гылыми дуниетаным элeмeнттeрiн сiцiрyгe нeгiз болады. Балаларды дербес eмiргe жэне когамдык пайдалы iс-эрeкeткe дайындаудыц жeтiстiгi ^бшесе баланыц мумкiндiктeрiнe сэйкес кeлeтiн жэне оныц жакын даму аймагына непзделген дурыс уйымдастырылган, тузету-багдарланган оку процесшщ аркасында. Окытуда практикалык багыттылык принципш жузеге асыру жэне окылатын материалды eмiрмeн байланыстыру муFалiмнiц сабакта окытудыц эртурлi эдiстeрiн колдануын кeздeйдi, бiрак олардыц iшiндe практикалык эдiстeр ерекше мацы^а ие [2].
Корытынды
Ерекше бшм беру кажeттiлiктeрi бар балаларFа экологиялык тэрбие беруде практикалык iс-эрeкeттeрдi пайдалану мацызды. Ерекше бiлiм беру кажeттiлiктeрi бар балалардыц жеке, жас жэне психофизиологиялык eрeкшeлiктeрiн ескеру кажет жэне табиFатка деген кeзкарастары мен экологиялык идеяларыныц дамуыныц нeгiзгi децгешне суйену керек. Ерекше бiлiм беру кажeттiлiктeрi бар балаларды табиFат объeктiлeрiмeн практикалык eзара эрeкeттeсyiн камтамасыз ету максатында ерекше экологиялык-дамытушылык ортаны уйымдастыру, эртурлi жумыс формалары мен эдютерш оцтайлы уйлeстiрy аркылы коршаFан
ортаFа баFытталFан ю-эрекетке косуFа болады. Ерекше бiлiм беру кажеттiлiктерi бар балалардыц объективтi шындыкты бейнелеуi субъектiнiц аныкталFан белгiлерiнiц кедейлiгiмен жэне элсiз саралануымен сипатталады. Сол себептi ерекше бшм беру кажеттiлiктерi бар балаларды экологиялык тэрбиемен камту мацызды.
ЭДЕБИЕТ
1. Егоренков, Л.И. Бастауыш экологиялык бшм непздерь - м .: Прометей, 2016 ж. -252 б.
2. Реймерс Н.Ф. Экология. Теория, зацдар, ережелер, принциптер, гипотезалар / Н.Ф. Реймерс. М., 2014. 153-бет
3. Торохова Е.П. Окушылардыц экологиялык бшмшщ тшмдшгш арттыру жолдары // бастауыш мектеп. - 2014 ж. - № 12. - 104-128 б.
4. Глазичев С.Н. N. Экология жэне бшм элем мэдениетше барар жолда // Мектептеп биология / С. Глазичев. -M., 2019. -Ж. 3. -10б.
