Научная статья на тему 'ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, РЕМЕСЛО И ТОРГОВЛЯ В ДРЕВНЕМ ПАМИРЕ И БАДАХШАНЕ'

ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, РЕМЕСЛО И ТОРГОВЛЯ В ДРЕВНЕМ ПАМИРЕ И БАДАХШАНЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
137
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПАМИР / БАДАХШАН / РУШАН / ШУГНАН / ВАХАН / КАМЕННЫЙ ВЕК / БРОНЗОВЫЙ ВЕК / ЗЕМЛЕДЕЛИЕ / СКОТОВОДСТВО / РЕМЕСЛО / ТОРГОВЛЯ / ВЕЛИКИ ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ / ЛЯПИС-ЛАЗУРЬ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Пирумшоев Хайдаршо

Несмотрна трудности климатических условий для земледелия и скотоводства, да и казалось бы, изолированности от крупных центров ремесленного производства, на Памире и Бадахшане эти жизненно важные виды человеческой деятельности берут начало еще за долго до III-II тысячелетия до нашей эры. В статье приведены достоверные аргументы о довольно высоком развитии земледелия и скотоводства, а также ремесел и торговли в этом горном крае в древности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AGRICULTURE, CRAFT AND TRADE IN THE ANCIENT PAMIR AND BADAKHSHAN

In spite of difficulties of climate conditions for agriculture and cattle breeding, and also it seems the isolation of big centers of crafts in the Pamir and Badakhshan, these vital important kinds of mankind activities originate before the IIIrd - IInd millennium B.C. In the article there are some valid arguments about high level of development of agriculture and cattle breeding and also crafts and trade in these mountainous regions in the ancient time.

Текст научной работы на тему «ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, РЕМЕСЛО И ТОРГОВЛЯ В ДРЕВНЕМ ПАМИРЕ И БАДАХШАНЕ»

ТАЪРИХ ВА АРХЕОЛОГИЯ ИСТОРИЯ И АРХЕОЛОГИЯ

ЗИРОАТКОРЙ ВА ХУНАРМАНДИВУ ТИ^ОРАТ ДАР ПОМИРУ БАДАХШОНИ

КАДИМ

Пирумшоев X

Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй

Бозёфтхои бостоншиносон ва маъхазхои хаттй далолат бар онанд, ки сокинони Помиру Бадахшон аз кадим шугли зироатчигию чорводорй ва хунармандй дошта, бо дигар манотики хамчавору дури минтака дар робитаи тичоратй будаанд. Вале ба хар сурат, суоле пеш меояд, ки дар ин минтакаи камзамину аз чихати табий барои киштукор нисбатан номувофик, чи тавр сокинони мукимй масоили озукавии худро хал мекарданд?

Ба ин масъала аз чихати илмй мухакикон -табиатшиносони машхур С.И. Коржинский, Н.И.Вавилов, Н.П.Горбунов ва дигарон равшанй андохтаанд. Масалан, С.И.Коржинский кайд кардааст, ки яке аз намудхои чуворй дар ин минтака аз замонхои хеле кадим кишт карда мешуд[18, с.53-86]. Академик Н.И.Вавилов аввалин шуда дар Шугнон намуди гандумеро пайдо кард, ки таърихи нихоят тулонй дошта, то замони мо расидааст[6, с.47; 3, с.79]. Гузашта аз он, олим кайд намудааст, ки нохияхои кухии Точикистон яке аз марказхои пайдоиши гандум ба хисоб мераванд[7, с.13-24]. Аз руи фарзияи каблан пешниходкардаи у, Помир дар баробари Афгонистон ва навохии Хиндукуш ба доираи манотике ворид мегарданд, ки шаклхои гандуми кадпасти хушаи бемуяк дошта пайдо шуда, шугли кишоварзй ибтидо гирифтааст[8, с.57], вале баъди идомаи тадкикот хулосаи худро тагйир дода, ин минтакаро чун ватани дуюми пахншавии зироати галадона тасдик намудааст[6, с.46-48; 3, с.78-79]. Е.Н.Синская мероси илмии Н.И.Вавиловро мавриди тахлил карор дода, хулосае бардоштааст, ки тибки он "зироати гандум хануз аз замонхои хеле кадим ба ин минтака аз Осиёи Пеш оварда шудааст"[26, с.22-31; 27, с. 148]. Вале ин хулоса харгиз далели нисбатан дертар пайдоишу ривоч ёфтани зироаткори дар Помир буда наметавонад. Далелхои дар боло ишораёфта, ва тахкикоти боз чандин олимон, хулосаи мантикии яке аз масканхои кадимтарини зироати галладона хисоб ёфтани Помиру Бадахшонро комилан тасдик мекунанд.

Ин хулосаро боз тахкикоти чанде аз олимон таквият бахшидааст. Соли 1928 яке аз аъзоёни экспедитсияи Помир (зери рохбарии Н.П.Корженевский), Н.П.Горбунов дар Рушон намуди гандуми кадимаи ба табиати Помир мувофикро пайдо намуд [ниг. 31, с.93-126; 3, с.79]. Бостоншиноси точики ин минтакаи кухй А.Ч. Бобоев (1932-2001), ба бозёфтхои дар натичаи ковишхои археологии беш аз 20 солаи хеш такя карда, ба хулосае омадааст, ки дар Помир зироаткорй аз замонхои хеле кадим арзи хастй доштааст. "Эхтимолан, - таъкид намудааст у, - дар охири хазорсолаи II пеш аз милод шароити табий барои зисти шумораи зиёди одамони машгулияти асосии зироаткорй ва чорвопарварй дошта, мусоидат мекард... Хангоми ковишхои Чавшангоз дар катори дигар бозёфтхо устухони гусфанд ва каланди сангинро пайдо кардем, ки аз фаъолияти зироаткорй ва нигахдошти чорво дар охири хазорсолахои II ва ибтидои I гувохй медихад"[2, с. 222]. Муаллифи номбурда, чонибдори акидаест, ки дар хазорсолаи II кабл аз милод, шароити табии барои зисти одамон ва шугли зироату чорводории онхо нисбатан мувофиктар буда, ахолии зиёде дар ин минтака сукунат доштааст[2, с. 222].

Дигар бостоншиноси ватанй М.А. Бубнова, ки у низ солхои зиёде дар Помир шугли ковишхои бостоншиносй дошт, доир ба аз замонхои кадим дар минтака вучуд доштани зироаткорй чунин ибрози назар намудааст: "... зироаткории кадим, дар хар сурат барои давраи охири асри биринч (охири хазорсолаи II пеш аз милод), касро ба шубха оварда наметавонад"[5, с. 122]. Аз мантики гуфтахои мухаккик хулосае мебарояд, ки зироаткориву чорводорй дар ин минтака хануз хеле пеш аз ин давраи ишораёфта, шугли асосии сокинони бумй будааст.

Ёдгорихои аз тарики хафриёти бостоншиносон ба даст омада, аз рушди хунармандй низ дар асри биринч гувохй медиханд. Гарчй бозёфтхои давраи гузариш аз асри санг ба биринч ё энеолит, хам дар Помири Шаркй ва хам дар Помири Гарбй, хеле кам дастрас шудаанд, вале гумони голиб меравад, ки фулузоти аввал - биринч ба ин чо аз берун дар хазорсолаи дуюм оварда шудааст. Ба акидаи олимон эхтимолияти ба ин чо ворид гардидани олоти биринчй аз Фаргона кад-кади дарёи Гулча ба воситаи Саритош бештар аст, чунки Фаргона яке аз марказхои кавии коркарди биринч хисоб меёфт [24, с. 353].

Омузиши бозёфтхои асри биринч дар 12 мадфангоххои (кабристони) мутааллики ин давраи Калтатур ( байни теппахои наздикухии 2 км аз кисмати шаркии дехаи Кудара чой дошта),

Бaлaндкийк (0,5 км K^^a™ Fapбии Kygapa), Южбок (водии дapëчaи Южбок - дap бaйни Aличypy Вaxон), чaндин aдaд мapчонa, гyшвоpaю чaллa, коpд, пaйкони (бapои нуги нaйзa) биртнчй вa Faйpa пaйдо нaмyдaи А.Ч,. Бобоeв [ниг. 2, с.13-24], a-з сaнъaти бaлaнди коpкapди ин мaснyот гувохй мeдихaд. Аз мyкоисaи онхо бо чунин aшëхои дигapи дap мaвзeъхои Осиë Мapкaзй Ba мaнотик;и хaмчaвоp пaйдошyдa, тaъсиpи тapaфaйни сaнъaти коpкapдy исгехсоли онхо эхсос мeшaвaд[ниг. 2, с.22-38].

Гapчй aлокaи тичоpaтии Бaдaxшон бо мaмолики нaздикy дурт зaмони бостон xeлe кaдимивy a-з тaъpиxи мaшхypи Рохи aбpeшим чудо бyдa нaмeтaвонист, вaлe истиxpоч, коpкapд Ba содиpоти лaъли ин диëp - бaлaxш, a-з зaмонхои xeлe кaдим шyхpaти минтaкapо то M^py Бобулистон бypдaaст[30, с.266; 1, с.69-70; [12, с.355-356]. Aшëхои aз лaълy лочyБapди хaнyз дap хaзоpсолaи геюми то милод дap Бaдaxшон соxтa шyдa, дap мaмолики Шapки Ha-здик дapëфт гapдидaaнд[17, с.31].

Тaбиaтшиноси мaшхypи pyс, aкaдeмик A.Е.Фepсмaн, ки бa тaъpиxи дypи сaнгхои к;имaтбaхо Ba мaвкeи онхо дap хaëти одaмони зaмони бостон тaхкикоти комил бypдaaст, доиp бa пaхншaвии лaъли Бaдaxшон aкидaи чолибу aсоснокe пeш овapдaaст. Бa мaълyмоти aз мaъxaзхои бapояш дaстpaс тaкя кapдa, олим бидуни шyбхa тaъкид нaмyдaaст, ки лaъли Бaдaxшон бо pоххои гуногун Ba мyшкилгyзapи коpвонй бa Mисp, Чин, Рим Ba Рум (Визaнтия) воpид гapдидa, чун paмзи зeбой Ba эътикоди сохибaшpо a-з хapгyнa кyввaхои aхpимaни (бaдй) хифзкyнaндa, хисоб мeëфт[29, с. 102; 30, с.267-268].

Конхои ин мaъдaни apзишмaнд дap худуди Бaдaxшон чaнд хaзоp сол ^бл a-з милод мaвpиди коpкapд кapоp ëфтa бyдaнд. Аз мaълyмият доштaни лaъли Бaдaxшон чун мaъдaни нихоят apзишмaнди зиннaтй дap зaмони ^дим, пaйдо кapдaни мaводи a-з он истeхсолшyдa дap оpомгохи мaликaи Бaйнaннaхpaйн (Meсопотaмия) Шубот (хaзоpсолaи сeюми гаш a-з милод) gap шaкли пояи чомхои тиллой, peзaмyхpa Ba шaддa гувохй мeдихaд. Нaмyнaхои aшëи зиштии лaъли Бaдaxшон gap Mохeнчодapо (Шимоли Хиндустон), пaйдо шyдaaнд, ки сaнaдaшон 5 хaзоp сол мyaйян шyдaaст[22, с. 16]. Дap бaйни aшëхои зиннaтии фиpъaвнхои сyлолaи XII (хaзоpсолaи II пeш a-з милод), зaмони сaлтaнaти Тyтaнxaмон (aсpи XIV гаш a-з милод), мapчонaхои gap либосхои фиpъaвн вaслшyдa[28, с. 154] мaвчyд aст. Нaмyнaи aшëхои бо лочyвapди Бaдaxшон оpоëфтa gap к;ypFOнхои Maйкопy стaнитсaи Новосвободнийи К^фкози Шимолй, ки сaнaдaшон бa хaзоpсолaхои III- II гаш a-з милод pост мeояд, пaйдо шyдaaнд[l5, с.94; 1, с.68-69]. Хaмчyнин ga pyйxaти aшëхои зинaтдихaндae, ки a-з кaсpи пойтaxти дaвлaти Хaxомaнишхо пaйдо шyдaaст, a-з лaъли Бaдaxшон ишоpa мepaвaд. Чунин мисолхоepо, ки aз истиxpоч, коpкapд Ba интиколи тичpaтии ин мaъдaни к^^тноки Бaдaxшон дapaк мeдихaд, мeтaвон идомa дод.

Myхaккик Румон Гpишмaн бa дaстовapдхои зaмони кaдими Эpон мapок зохиp нaмyдa, кaйд кaдaaст, ки Пeшовap якe a-з мapкaзхои хyнapмaндй хисоб ëфтa, gap истeхсоли лaвозимоти оpоишй шyхpaт пaйдо кapдa буд. Аз хисоби aшëи лозимии бapои коpкapд бa ин чо a-з дигap минтaкaхо воpид гapдидa, "шaхp aз хaйси мaвод Faнитap шуд: иловa бap сaдaф, Ba aкик Ba фиpyзa, мyхpaхо Ba хaлкaхои a-з сaнгбyлyp, сaнги лочyвapд, ки aз Помиp мeовapдaнд Ba яшми сaбз, ки a-з нукоти gyprap хaмл мeшyд, мaвpиди дaстaъмолй кapоp гиpифт"[25, с.51].

Чунин дaлeлх,о Ba gnap бозëфтхои бостоншиносию мaъxaзхои xaira, a-з истeхсоли лочyБapдy дигap сaнгхои зeбy зинaтию оpоишй дapaкдихaндa гувохи paвшaнeст aлокaмaндии тичоpaтии бaйни Бaдaxшонy мaнотик;и gypy нaздик gap зaмонхои кaдим Ba aсpимиëнaгй [ниг. 1, с.67-84].

Худуди сaлтaнaти импepияи Хaxомaнишихоpо бо тaмоми чyзъиëтaш aмикaн мyaйян нaмyдaн нихоят дyшвоp бошaд хaм (чунки тобeъияти бaъзe мулкхои кaноpй paмзй буд), gap мaчмyъ a-з тapaфи мухдккикон мyaйян шyдaaст. Бa доиpaи кaлaмpaви ин дaвлaт мaнсyбият доштaни Помиpy Бaдaxшон ишоpaхои мaъxaзй мaвчyдaнд. Аз чyмлa gap якe a-з мaтнхои xaттии дapëфтшyдaи зaмони сaлтaнaти Доpо (521-485 то милод) бa "Сaнги кaбyди лочyБapд" ("кaсaкa Rameara") ишоpa paфтaaст. Аз мaзмyни мaтн бapмeояд, ки ин сaнг бa пойтaxти дaвлaти Хaxомaнишихо a-з сaтpaпии Боxтapи gap тобeъияти онхо кapоpдоштa воpид мeгapдaд[17, с. 46]. Ин дaлeл a-з тобeъияти Боxтap a-з чyмлa Бaдaxшон (гapчй шояд paмзй бошaд) бa ин дaвлaти aбapкyдpaти зaмон гувохй мeдихaд.

Бa ин тобeъият мyappиxи Юнони бостон, Гepодот (aсpи V пeш a-з милод), ки чун "пaдapи тaъpиx" шиноxтa мeшaвaд, ишоpa нaмyдaaст. Дap китоби теюми aсapи gap тaмоми бaшap мaълyмият пaйдокapдaи y "Тaъpиx" (ибоpaт aз 9 китоб) доиp бa фaъолияти шохи Фоpс писapи Гиштосп - Доpои I (522-486 гаш a-з милод), ки худуди зepдaстaшpо бa 20 чузъи мaъмypй -сaтpaпхо чудо кapдaвy a-з хap кaдомe микд,оpи мyaйяни aндоз ë xиpоч мeситонд Ba ин мaчбypияти paсмиpо шохони ояндaи Фоpс низ ^бул кapдa бyдaнд, мaълyмот овapдa, a-з чyмлa кaйд кapдaaст: "Андоз a-з окpyги (сaтpaпии) дyБOЗдaхyм (худуди имpyзaи AфFOнистони шимолй Ba болооби Aмyдapë - Х.П.), ки бa он зaминхои a-з боxтapихо то эглхо шомилaнд, сeсaдy шaст тaлaнт

гиpифтa мeшyд... Сaкойхо Ba кaспихо, ки хaвзaи (сaтpaпии) понздaхyмpо тaшкил мeкapдaнд дyсaдy пaнчох тaлaнт aндоз мeсyпоpидaнд. Пapфиягихо, xоpaсмихо, сyFдхо Ba оpиëн, ки хaвзaи (сaтpaпии) шонздaхyмpо ^axH^, поëноби Сиpдapë то водии Xap^yg^ AфFOнистон - Х.П.) gap бap мeгиpифтaнд, сeсaд тaлaнт пapдоxт мeкapдaнд"[10, с. 295-296]. Бояд тaзaккyp дод, ки Гepодот гapчaндe дaлeли aмик;и чyFpофиe нaдоштa бошaд хaм, бa мaълyмоти бapояш дaстpaс тaкя ^pga, худуди сaтpaпхои gap тобeъияти дaвлaти Хaxомaнишихо бyдapо мyaйян нaмyдaaст. Аз он xyлосae бapмeояд, ки нуфузи сиëсии он Помиpy Бaдaxшонpо низ фapогиp бyдaaст.

Аз тapaфи graap, тaбиист, ки нишондихaндaхои умумияти шжодй, оини зapдyштй Ba мaдaнияти моддй ин хaмбaстaгии тaъpиxии моpо тaсдик мeкyнaд. Maвpиди кaйд aст, ки a-з pyи мaнтик;и мaъxaзхо он зaмон фypyши ин мaъдaни к;имaтбaхо nyppa gap дaсти хокими Бaдaxшон кapоp доштaaст[17, с.31]. Ин xyg нишондихaндaeст, ки aнъaнaхои дaвлaтдоpй бapои точикони ин минтaкaи кухистон хaнyз a-з зaмони бостон OFOЗ ëфтaaст.

Maнтики paвaнди сypaтгиpии вокeaхо, дapëфти мaъxaзхои моддй aз тapaфи бостоншиносон бap он дaлeлaнд, ки хучуми Искaндapи Maкдyнй бa Осиëи Мгаш гapчй бeвоситa a-з ин минта^и кухй мaвчи он нaгyзaштa бошaд хaм, бapои Помиpy Бaдaxшон бeтaъсиp бyдa нaмeтaвонист. Хaмчyнин мулкхои ин кишвap a-з мaкоми сиëсии Юнону Боxтap Ba дaвлaти пypкyдpaти Кушон gap кaнOP бyдa нaмeтaвонистaнд.

"Ёгоpихои apxeологй Ba бозëфти дигap тaнгaхо, - тaъкид мeнaмояд Б.Faфypов, - имкон мeдихaнд бо кaмоли итминон г^м, ки нохияхои чaнyбии Точикистони хозиpa (a-з чyмлa, Помиp) вaУзбeкистон, инчунин водии Зapaфшон, бeшaк, gap хaйaти дaвлarи Кaнишкa бyдaнд"[9, с. 203].

Тибки мaълyмоти мyappиxи Юнони кaдим Ктeсий (оxиpи aсpи V - ниши aввaли aсpи IV то милод) gap Боxтap ^p^pam нyкpa xeлe вaсeъ бa pох мондa шyдa буд. Бaъзe a-з мyтaxaссисон бap aкидaeaнд, ки Бaдaxшон gap он Ba^ якe a-з мapкaзхои мухими истиxpоч, коpкapд Ba тичоpaти он бyдaaст[23, с. 101]. «Аз p^ бозëфтхои нyкpaгини оpоишии зaнонa, - мeнaвисaд Б.А.Литвинский, - gap Боxтap Ba yмyмaн Осгаи Mиëнa, коpкapди ин мaъдaн хaнyз 3,3 - 3 хaзоp сол гаш бa pох мондa шyдaaст»[20, с.8].

Дap хaдди aсpхои II Ba I гаш a-з милод, хaнгоми то aндозae суст шyдaни фaъолияти сaмти дaштии Рохи aбpeшим, тaшaккyл Ba pyшти xaти тичоpaт бa воситaи Помиp вyсъaт тйдо кapд. Дap нaтичa pохх,ои Вaxон ë pохи Буддоии бyзypг Ba Шугаон бa шaбaкaи pоххои бaйнaлxaлкй пaйвaстaнд. Ин pохх,о хapaкaти pохибони буддой, коpвонхои сaвдой, aлокaмaндии сaфоpaтии бaйни дaвлaтхоpо тaъмин мeкapдaнд. Бeштap a-з пaнч сaдсолa xaтсaйpи a-з тapик;и Помиp фaъолият доштa, me a-з мyх,имтapин китъaхои Рохи aбpeшим, ки Fapбpо бо Шapк мeпaйвaст хисоб мeëфт.

Аз ин мaнзap, мaвpиди кaйд нaмyдaни чунин дaлeл низ пeш мeояд, ки Пом^ пaйвaндгapи мухими pохх,ои кaдимaи Осгаи Mиëнa Ba Шaншyн, мулкхои Шимолй Ba Шимолй-Fapбии Тибeт хисоб мeëфт. Бaъзe aнъaнaхои gap Тибeт чой доштa, бa xyлосae мeоpaнд, ки мaхз тaвaссyти хaмин pох тaъсиpи фapхaнгии Эpон gap ин минтaкa пaхн мeшyд[19, с.298-300].

Чунин pym,^ тичоpaтй gap зaмони Кyшониëн низ идомa дошт. Тибки aкидaи Р.Гpишмaн молхои тичоpaтй a-з хaвзaи gap rnoairc Визaнтия (Рум) кapоp дошт^ бa воситaи бaндapи Бaхоpy Ахм-p то Пeшовapи кунунй paсондa, a-з он чо "бо вaсилaи ^pbok^o a-з Хиндукуш Ba Помиp yбyp goga, пaс a-з гyзapонидaн a-з Тypкистони Чин бa Чин хaмл мeкapдaнд. Аз инчо кушонхо aз OFOЗи кypyни дуввум сe xrnba омaдa, чодaи Рохи Бyзypги aбpeшимpо gap кaбзaи xyg гиpифтaнд: aввaл чодaи бaйни ду gapë, дуввум чодae, ки aз pохи MapB бa суи шaхpи Сaддapвозa Ba Хaтмaтонa (Хaмpон) мepaфт Ba тс a-з yбyp a-з Фypот" бa дигap мaнотик мол интикол мeдодaнд[25, с. 295296].

Бaъди зaволи импepияи Кyшониëн gap aсpи IV мapкaзи aлокaи фaъоли pоххои сaвдой тaFЙиp ëфтa, бeштap бepyк a-з худуди Помиp, aз нaвохии хaмчaвоpи gap шимол Ba шимолу шapк;ии ин минтaкaи кухии Осиëи Mapкaзй мeгyзaштaнд[14, с.112-118; 16, с.166].

Аз мaъxaзхои мaвчyдa Ba xyлосaхои gap тaхкикоти олимон чой доштa, бapмeояд, ки pyшди кишовapзй Ba хyнapмaндй gap Помиpy Бaдaxшон бeвоситa бa пaйдоиш Ba тaшaккyли дaвлaтдоpй po6m^ ногyсaстaнй gopag. Дaлeлхои нихоят згади gap тaхкикоти тaъpиxй, бостоншиносй, мapдyмшиносй, aнтpопологй, зaбоншиносй Ba Faйpa шaходaт бap ошнд, ки пaйдоиш Ba тaшaкyли дaвлaтy дaвлaтдоpй gap ин минта^и бaлaнд;кyх хaнyз aз зaмонхои xeлe кaд;им сypaт гиpифтaaст.

Тибки мaълyмоти мaвчyдa, шaхpи Бaд;иян - nonrax™ дaвлaти Хaйтолиëн буд, ки ин хaмон Бaдaxшон aст. Аз соли 445 сap кapдa XanraraëH бa дapбоpи хокимони Чин тyхфaхо мeфиpистодaнд[4, с.268-269]. Инpо нaбояд чун нишокдихaндaи gap доиpaи тобeияти Чин бyдaни мулкхои минтaкa мaънидод тмуд. Пeшкaши тyхфaхо aмaли тapaфaйн буд, ки a-з мyстaк;илияти мулкхо дapaк мeдихaд. Чунин aлокaмaнд;ии тapaфaйн то дaвpaи тоpyмоp шyдaни Хaйтолиëн a-з

тарафи туркхо (солхои 560-562), ки онхоро Сосониён дастгирй мекарданд, идома доштааст[ниг. 11, с.104-111].

Маъхазхои бостоншиносй ва мардумшиносии ба мутахассисон дастрас шуда, аз рушди хунармандй дар давраи охири асри биринч ва ибтидои истифодаи охан дарак медиханд. Зарурати таксимоти мехнат ва вобаста ба он рушди мубодилаи махсулоти хунармандй ва кишоварзй ба равнаки хунармандй такони чиддй бахшид. Помир ба хусусиятхои чугрофии худ чун маркази ба хам омадани бузургтарин системаи кухии Осиё - Тян-Шан, Кунлун, Кдрокурум ва Хиндукуш, нигох накарда, чи тавре ишора рафт, дар замонхои кадиму ибтидои асримиёнагй чун пайвандгари хати нихоят мухими сафоратию тичоратй байни Шарку Гарб - Рохи абрешим хисоб меёфт. Аз ин минтакаи кухй хати алокаи тичоратии Хиндустону Чин дар шарк бо Эрону Тохаристон ва мамолики хамчавори онхо дар гарб мегузашт.

Маълум аст, ки системаи пулии давлати Кушониён нихоят кавй буда, дар минтакаи Осиёи Миёна, ки кисми зиёди худуди он чун каламрави Империяи Кушониён шинохта мешуд, гардиши тангахои (сиккахо) кушониён хеле зиёд ба назар мерасид. Аз ин Помир дар канор буда наметавонист. Бозёфти тангахои кушонй дар Хоруг, Ишкошим нишондихандаи эътимодбахши муносибатхои тичоратй дар минтака ё ба воситаи он хисоб меёбанд[2, с.229-230; 13, с. 187.].

Хамчунин аз тарафи бостоншиносон пайдо намудани шумораи зиёди махсулоти хунармандй аз чумла марчона ё шаддахои шишагй, садафй, акакй, биринчй ва гайра, ки базе аз онхо (садаф, акик) ба воситаи ин шохрох аз дигар минтакахо интикол меёфтанд. Аз тарафи дигар, хануз аз замонхои хеле кадим дар Помир ба рох мондани коркарди лаъл, лочвард, тилло ва гайра, ки аз ин чо ба дигар мамолик интикол меёфтанд, далелели равшанест аз накши Помир дар Рохи Бузурги абрешим[ниг. 14, с. 112-118; 21, с. 132-140].

Албатта дар ин раванд, бояд аз таркиби чамъиятии минтака ёдовар шуд. Пушида нест, ки ин давра авчи баланди муносибатхои гуломдорй дар мамолики нисбатан тараккикарда хисоб меёфт. Вале он аз руи хулосаи олимон дар минтакахои гуногуни Осиёи Миёна дар як сатх, набуд. Дар Сугд, Хоразм, Бохтар (Тахористон), Фаргона ва Хуросон, муносибатхои гуломдорй нисбатан кавитар буда, дар минтакаи кухистон, аз чумла Помиру Бадахшон дар сатхи нисбатан сусттар карор доштанд[9, с.253].

Далелхои дар боло ишораёфта, дар мачмуъ ба хулосае меоранд, ки шугли кишоварзиву хунарманди ва дар ин замина пешбурди тичорат минтакаи Помиру бешубха нишондихандаи боэътимоди хамбастагии беолоиши иркиву этникй ва анъаноти бисёрхазорсолаи таърихии онхост бо тамоми сокинони тамаддунофару ориёинажоди Осиёи Марказй - точикон Бадахшон аз замонхои хеле кадим огоз ёфтану карнхои оянда суръат гирифтааст. Ин бешубха нишондихандаи боэътимоди хамбастагии беолоиши иркиву этникй ва анъноти биёрхазорсолаи таърихии онхост бо тамоми сокинони тамаддунофару ориёинажоди Осиёи Марказй-точикон.

АДАБИЁТ

1.Абаева Т.Г. Очерки истории Бадахшана. - Ташкент: "Наука", 1964.

2.Бабаев А.Д. Древние земледелцы "Крыши мира". - Худжанд: "Нури маърифат, 2006.

3.Баранов П.А., Гурский А.В., Остапович Л.Ф. Земледелие и сельско-хозяйственные культуры Горно-Бадахшанской автономной области Таджикской ССР. - Т.П. - Душанбе, 1964.

4.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Изд. второе. -Т.П. - М.-Л.,1950.

5.Бубнова М.А. Эпоха бронзы // История Горно-Бадахшанской автономной области. - Т.1. - Душанбе, 2005.

6.Вавилов Н.И. Происхождение и география культурных растений. - Л.,1989.

7.Вавилов Н.И. Культурная флора Таджикистана в ее прошлом и будущем // проблемы Таджикистана. Труды I конференции по изучению производительных сил Таджикской ССР. - Л.,1934. - Т.2. - С.13-24.

8.Вавилов Н.И. Проблема происхождения культурных растений в современном понимании // Природа. - 1987. -№ 2.

9.Гафуров Б. Г. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна. - Душанбе: «Ирфон»,1998. - 253с.

10. Геродот. История. Книга третья. Талия. 93. Перевод с древнегреческого Ф.Г. Мищенко. - М.: Академический проект, 2014.

11. Гоибов Г. Таърихи Хатлон аз огоз то имруз (Таърихи сиёсй ва чугрофиёи таърихй). - Душанбе: «Дониш», 2006.

12. Дьяконов И.М. Ассуро-Вавилонские источники по истории Урарту. Приложение // Вестник древней истории.-М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1951.- № 2.

13. Зеймаль Е.В. Древние монеты Таджикистана. - Душанбе, 1983.

14. Зелинский А.Н. Памир и Великий шелковый путь //Народы Азии и Африки. - 1976. - № 5. - С.112-118;

15. Иессен А.А. Древнейшая металлургия Кавказа и ее роль в ПЕредней Азии // Доклады III Международного конгресса по иранскому искусству и археологии. Ленинград,1935. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1939.

16. История Горно-Бадахшанской автономной области. - T.I. С древнейших времен до новейшего периода. -Душанбе:Пайванд, 2005.

17. История Узбекской ССР. - Т. I. - Кн. первая. - Ташкент: Изд-во АН УзССР,1955.

18. Коржинский С. Очерки Рошана и Шугнана с сальскохозяйственной точки зрения // Сельское хозяйство и лесоводство. - 1898. - Т.189. - № 4.

19. Кузнецов Б.И. Культурные связи Памира с Тибетом // Страны и народы Востока. - Bbm.XVI. Памир. - М.: Наука, 1975. - С.298-300.

20. Литвинский Б.А. От редактора. Вступительная статья к кн.: Бубнова М.А. Древние рудознатцы Памира. -Душанбе: Дониш, 1993.

21. Мамадазимов А. Великий шелковый путь. (История становления, расцвета и распада). - Душанбе: Сино, 2014.

22. Массон М.Е. Из истории горной промышленности Таджикистана. Былая разработка полезных ископаемых. - Л.: Изд-во АН СССР, 1934.

23. Пьянков И.В. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. - Душанбе,1975.

24. Ранов В.А. Археологическое изучение Памира // Очерки по истории Советского Бадахшана.

25. Румон Гришман. Ирон аз огоз то ислом. Тарчумаи доктор Мухаммад Махин. - Техрон: Муассисаи интишороти "Нигох", 1387.

26. Синская Е.Н. Учение Н.И.Вавилова об историко-географических очагах развития культурной флоры // Вопросы географии культурных растений и Н.И.Вавилов. - М.- Л., 1966. - С.22-31;

27. Синская Е.Н. Историческая география культурной флоры (на заре земледелия). - Л.,1969.

28. Струве В.В. Новые открытия в цорском некрополе Фив // Восток (журн.) - М., 1923. - № 3. - С. 154.

29. Ферсман А.Е. Воспоминания о камне. - М.,1958.

30. Ферсман А.Е. Очерки истории камня. - М.,1954.

31. Фляксбергер К. Безлигульные карликовые пшеницы из Рушана и пшеницы Памира // Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции. - 1929. - Т.20. - С.93-126.

ЗЕМЛЕДЕЛИЕ, РЕМЕСЛО И ТОРГОВЛЯ В ДРЕВНЕМ ПАМИРЕ И БАДАХШАНЕ

Несмотрна трудности климатических условий для земледелия и скотоводства, да и казалось бы, изолированности от крупных центров ремесленного производства, на Памире и Бадахшане эти жизненно важные виды человеческой деятельности берут начало еще за долго до III-II тысячелетия до нашей эры. В статье приведены достоверные аргументы о довольно высоком развитии земледелия и скотоводства, а также ремесел и торговли в этом горном крае в древности.

Ключевые слова: Памир, Бадахшан, Рушан, Шугнан, Вахан, каменный век, бронзовый век, земледелие, скотоводство, ремесло, торговля, Велики шелковый путь, ляпис-лазурь.

AGRICULTURE, CRAFT AND TRADE IN THE ANCIENT PAMIR AND BADAKHSHAN

In spite of difficulties of climate conditions for agriculture and cattle breeding, and also it seems the isolation of big centers of crafts in the Pamir and Badakhshan, these vital important kinds of mankind activities originate before the IIIrd - Ilnd millennium B.C. In the article there are some valid arguments about high level of development of agriculture and cattle breeding and also crafts and trade in these mountainous regions in the ancient time.

Keywors: Pamir, Badakhshan, Rushan, Shugnan, Vakhan, stone age, bronze age, agriculture, cattle breeding, craft, trade, Great Silk Road, lapis lazuli.

Сведения об авторе:

Пирумшоев Хайдаршо, зав. отделом древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша Академии наук Республики Таджикистан, профессор кафедры история таджикского народа ТГПУ им. С. Айни, доктор исторических наук, член-корреспондент АН PT,e-mail: pirumshoev. 44@mail.ru About the author:

PirumshoevHaidarsho, Head of Department of Ancient, Medieval and Modern History of Institute ofHistory, Archaeology and Ethnography named after A. Donish of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, Doctor of historical sciences, professor, Corresponding memberof the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. -e-mail: pirumshoev. 44@mail.ru

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.