CC BY
8ИЛМХОИ ТАЪРИХ ВА АРХЕОЛОГИЯ (ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ)
ВАЗЪИ СИЁСИИ ПОМИР ДАР АСРХОИ VII - НИМАИ АВВАЛИ IX
Пирумшоев X,.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Вобаста ба чараёни вокеахои дар асрхои VП-VШ суръат гирифта, ки ба рушди муносибатхои сиёсй, сафоратию тичоратии байни мулкхои Осиёи Миёна ва Чин мусоидат мекарданд, барои руи кор омадани маълумотхои нисбатан пурраву аз вокеияти замон даракдиханда заминаи мувофик пайдо шуд.
Дар маъхазхои ба ин давра иртибот дошта, доир ба Помир маълумоти хеле чолиб ба назар мерасад. Аз мантики онхо бармеояд, ки суръат гирифтани раванди амалиётхои чангии байни Чин ва Хоконии туркхои гарбй дар нимаи аввали асри VII дар минтака, ки соли 638 ба шикаст хурдану завол ёфтани нуфузи туркхо сабаб шуда буд, ба вазъи сиёсии мулкхои Помир бетаъсир буда наметавонист.
Ба дарбори императорони Чин тез-тез ташриф овардани намояндагони мулкхои Помир ва то рафт бештар сурат гирифтани алокаи сафоратию тичоратии тарафайн аз як тараф аз афзудани нуфузи байналмиллалии Чин дарак дихад, аз тарафи дигар кавй будани мустакилияти сиёсии ин мулкхоро нишон медихад. Табиист, ки на хама маълумоти инъикоскунандаи ин муносибати то замони мо расидааст, вале аз мантики маъхазхо гаразмандии сиёсй ва зуран бор кардани нуфузи сиёсии Чин дар минтака бар намеояд. Ба дарбори императори Чин соли 646 ташриф овардани намояндаи Шени (Шугнон) низ дар хадди эхтиромгузории байни давлатй будааст.
Императори Чин дар минтакаи аз доираи хокимияти Хоконати гарбии турк баровардааш, ислохоти маъмурй гузаронида, он худудро ба 16 губернаторй таксим намудааст, ки аз чихати масохат калонтаринаш Юечжи, 25 округро дар бар мегирифт. Яке аз онхо бо марказаш шахри Ботэшан дар худуди кисмати назди Помири Еарбй чой дошта, харгиз маънои ба доираи нуфузи сиёсии Чин афтидани ин минтакаро надорад. Гарчанде баъзе аз мухакккикон Вахонро ба сифати губернияе бо ном Няофэй нишон дода, тобеияти онро аз Чин тахмин карда бошанд хам, барои тасдики ин тахмин далели маъхазии боэътимоде пеш наоварданд. Хдмчунин дар адабиёти илмй тахмини баргалате нисбат ба Шугнон низ чой дорад, ки ин мулки мустакили дар байни Вахону Кумич чой дошта, гуё чун губерния ё округ дар чузъиёти маъмурии Чин ишора ёфта бошад[17, с. 136-137]. Вале далелхои мавчудияти алокаи озоди савдоию сафоратии Шугнон чун вохиди давлатдории мустакил бо Чин, ин фикрро батамом ботил месозанд.
Бояд кайд кард, ки ислохоти маъмурии солхои 659-661 гузарондаи императори Чин дар минтакаи каблан зердасти туркон буда, вобаста ба вазъи мураккаби сиёсй, амали катъй гирифта натавониста, аз расмиятчигии маъмурии рамзй (номиналй) беш набуд. "Докимияти сиёсии бевоситаи Чин, - менависад А. М. Манделштам, - факат дар Туркистони Шаркй ва минтакаи назди Помири Шаркй пахн шуда буд, вале он хам то андозае махдуд буд. Аз ин чиддан дигар нашудани сохтори маъмурй дарак медихад. Дар Тахористон хокимияти ябгу (ябгу ё чабгу), ки унвони губернатории юечжи гирифта буд, ягон итоаткории маъмурии нав дар ин худуд арзи вучуд пайдо накард. Ба ин мактуби хокими (чабгу) Тахористон Пуло-тегин ба императори Чин гувохй медихад. Дар он дар катори мулкхои дар итоати чабгу карордошта, на танхо Бадахшон инчунин Хуми (Вахон) ишора ёфтааст, вале чун вохиди маъмурии губернаторй тобеияти онхо ба Чин асоси вокей надошт"[17, с. 138]. Аз хулосаи ин олим бармеояд, ки минтакаи "назди Помири Шаркй", харгиз маънии аз чихати чугрофи худуди худи Помирро дар бар гирифта натавониста, чун мулкхои хамсоя (дар Туркистони Шаркй) фахмида мешавад. Аз тарафи дигар, дарачаи итоати маъмурии онхо низ аз сари чанд вакт бо тухфахо ба
даpбоpи импеpатоp ташpиф оваpдан беш набуд ва ин аз анъанаи эxтиpоми таpафайн баpмеомад.
Аз байнбypдани xокимияти тypкxо даp Тypкистони Ш^кй баpои бехавф гаpдондани pоxxои тичоpатии импеpияи Чин бо Тахоpистонy Диндустони Шимолй, ки ба воситаи мyлкxои Помиpy назди Помиp мегузаштанд, чиддан мусоидат намуд. Баланд шудани нуфузи сиёсии Чин даp ин паxнои бyзypг, ки то саpxади Эpон тул мекашид, баpои pyшди босypъати тичоpат даp самтxои заpypии Роxи Бyзypги абpешим имконияти васеъ фаpоxам оваpд.
ТаъFЙиpоти ояндаи мyносибатxои сиёсй ва тичоpатию фаpxангии Осиёи Маpказй, ки баpои мyлкxои Помиpy Бадахшон бетаъсиp буда наметавонист, ба xyчyми аpабxо пайвастагии зич доpад.
Kдбилаxои кучии то давpаи исломй паpокандаи аpаб, ки даp адабиёти динй "Давpаи чоxилия"-аш ном мебаpанд, тавассути ташаббусу заxмати ПаЙFамбаp Мyxаммад (с), ташаккулёбии баpои замону ин кабоили доимо даp низои фочиавии авлодй каpоpдошта[П, с. 94-109], идеологияи мавзуну такдиpсоз - ислом, тавонистанд аз ч^ати сиёсй мyттаxид гаpдида, давлати нщоят мyттамаpказy аз ч^ати xаpбй пypкyвват - Хилофатpо ташкил диxанд. Нуфузи давлатдоpй ва иктидоpи xаpбии Хилофат ба аpабxо имкон дод, ки зеpи шиоpи '^^од" пайваста xyдyди хyдpо васеъ намоянд.
Дамин таpик даp каламpавии саpxадии Тахоpистон кувваи xаpбии аpабxо чамъ меомад, ки метавонист даp xаp мавpид ба xyчyм гyзаpад. Аз миёнаи асpи VII ба xyдyди Fаpбии Тахоpистон тохту този Fоpатгаpонаи аpабxо OFOЗ ёфт. Соли 650 ощо ба Балх воpид гаpдида, аз аxолии он хиpоч гиpифтанд. Соли 651 охиpин подшоxи сосонй Яздигypди III аз таъкиби аpабxо паногоx чуста, хyдpо ба Маpв pасонд, вале волии Маpв ба хиёнат даст зада ypO катл каpд. Дамон сол аpабxо Маpвpо ишFOл намуда, баpои ба Моваpоyннаxp xyчyм каpдан омодагй диданд. Соли 654 онxо ба xyчyм гузашта, МаймypFpо даp СyFд ишFOл намуданд. Ин тохту тозxо даp солxои 60-ум боз фаъолтаp гаpдиданд. Аз чумла, соли 667 ба ЧаFOниён xамла оваpда, ба Дайтолиён заpбаи сахт заданд. Чунин амалиёт соли 671 такpоp ёфт.
Бояд зи^ каpд, ки то ибтидои асpи VIII амалиёти аpабxо даp Моваpоyннаxp беpабтy муваккатй буд. "Дамин таpика, - менависад Б. Fафypов, - то замони коиммакоми Хypосон таъйин гаpдидани Кугайба ибни Муслим (соли 705) он xама чанщое, ки аpабxо даp Моваpоyннаxp каpдаанд, хусусияти тасодуфй ва TO^yp дошта, факат баpои максадxои Fоpатгаpонаи саpдоpони чудогонаи аpаб хизмат мекаpданд. К^ушущои аpаб вилоятxои даp натичаи тохтyтозxои шадид ишFOл намудаи хyдpо тоpоч каpда ва ба хаpобазоp табдил дода, ба Маpв бозмегаштанд"[7, с. 410-411].
Кугайба ба амалиёти чангии аpабxо хаpактеpи муттасил бахшид. У аз паpокандагии сиёсии Моваpоyннаxp истифода бypда, онpо пyppа ба тобеияти Халифати аpаб даpоваpданй шуд. Ба мукобилияти сахти аxолии маxаллй нигоx накаpда, Кугайба даp натичаи чанщои даxсола (705-715) Моваpоyннаxppо ба Хилофати аpаб тобеъ намуд.
Дамин таpик, аpабxо даp ибтидои асpи VIII тавонистанд кисми Fаpбии Тахоpистонpо ишFOл намоянд, вале даp xама xолат муковимати халк идома дошт. Доиp ба чигуна чоpй намудани дини ислом даp минтакае, ки то омадани аpабxо даp баpобаpи кyдpатмандии нуфузи дину оини Заpдyштй, дину мазxабxои исавй, буддой ва монй низ пайpавони хyдpо доштанд, таxкикоти зиёде мавчуд аст[ниг.: 4, с. 109-166; 3, с. 315-319; 5, с. 265-302; 1, 2; 8, с. 408-441; 15, с. 93-128; 16, с. 65-86]. Аз ин py, лозим меояд, ки вобаста ба xадафи даp маpкази ин макола каpоpдошта, бештаp ба таxлили pаванди вазъи сиёсии Помиpy Бадахшон даp асpxои VII-VIII ва нимаи аввали асpи IX маxдyд шавем.
Чин даp ин давpа xолати ниxоят ногyвоpи сиёсиpо аз саp мегyзаpонд. Аз ин py наметавонист, ба xокими (чабFy) Тахоpистон кумак намояд, чунки аз соли 665 саp каpда бо Тибет даp xолати чанг каpоp дошт.
Тибет даp таълифоти муаллифи гумноми асpи X "Дудуд-ул-олам" чун Таббат ёдоваp шуда, даp боби "Сухан андаp ноxияти Таббат ва шаxpxои вай" чунин омадааст: "Машpики y баъзе аз Чинистон аст ва чануби y Диндустон аст ва маFpиби вай баъзе аз
xyдyди Mоваpоyннаxp аст ва баъзе аз xyдyди Халлух ( Кдолук - Д. П. ) ва шимоли вай баъзе аз Халлух аст ва баъзе аз ТyFyзFyз (ТоFyз-OFyзxои тypк. - Д. П. ). Ва ин ноxиятест ободон ва бисёpмаpдyм ва камхоста ва xама бyтпаpастанд... Ва чизxои Диндустон ба Таббат афтад ва аз Таббат ба шаxpxои мусулмон афтад. Ва андаp вай маъданxои заp аст ва аз y мушк бисёp хезад ва pyбоxи сиёx ва санчоб ва самyp, кокум ва хуту. Ва чои камнеъмат аст ва малики ин ноxиятpо Таббатхоккон хонанд ва маp ypO лашкаp ва силоx бисёp аст"[19, с. 51]. Албатта, ин асаp гаpчй баъди каpиб 200 соли вокеаxои даp ин чо мавpиди назаp каpоpёфта, таълиф шуда бошад xам, вокеияти даp поpчаи иктибосшуда оваpда, таъFЙиp нахypдааст.
Соли 670 кушущои Тибет тамоми Тypкистони Шаpкиpо ишFOл намуда, то соли 692 онpо зеpи итоати худ нигоx доштанд. Гуфтушуниди сyлxи байни Чину Тибет соли 696 бенатича анчом ёфт. Myзофотxои xамшафати чанубии назди Помиp то соли 717 даp итоати Тибет ^pop доштанд.
А. М. Манделштам ба маъхазxои чиной такя каpда, ба хулосае омадааст, ки соли 722 баъди даp навоxии xамчавоpи саpxадоти чанубии назди Помиp танг каpда баpоваpдани тибетиxо, нуфузи сиёсии Чин даp минтака баланд шудааст. Мавкеи xалкyнандаи Чинpо даp танг каpдани тибетиxо шинохтани ду xокими даp тобеияти Шени (Ш^нон) каpоpдошта низ аз чунин вокеият мебаpояд[17, с. 142-143]. Вале ин xаpгиз маънои паxн шудани хокимияти Чин даp минтакаpо надоpад. Ин аз шинохти маFлyбияти тибетxо ва Fалабаи чиниxо даp навоxии аз ч^ати чyFpофй ба Помиp наздик беш буда наметавонист.
Гумони FOлиб меpавад, ки он замон мyлкxои ин чо мустакилияти хyдpо нигоx медоштанд. Агаp майли ба Чин наздикшавй xам бошад, аз иктидоpи онpо ба мукобили аpабxо истифода бypдан беш набуд. Аз ин py, сабаби даp Осиёи Mаpказй чой ёфтани нуфузи сиёсй ва мyваффакиятxои аввалини xаpбии Чин даp Тypкистони Шаpкиpо даp муковимати аxолии ин паxнои чyFpофй ба мукобили аpабxо бояд чуст.
Яке аз нишондиxандаxои паxншавии таъсиpи аpабxо даp Тахоpистон ТоликонpоишFOл намудани Кугайба x^o6 меёбад. Даp "Таъpихy-p-pyсyли ва-л-мулук"-и Табаpй, чое сухан аз xаводиси соли наваду якум (9 ноябpи 709 - 28 октябpи 710) меpавад, чунин омадааст: "Вакте маpзбони Mаpваpyд аз омадани Кугайба ба вилояти хеш хабаp ёфт, ба диёpи поpсиён гypехт. Кугайба ба Mаpв pасид ва ду писаpи вайpо бигиpифтy бикушт ва биёвехт. Он rox ба суи Толикон pафт, ки фаpмонpавои он чо бимонд ва бо вай набаpд накаpд. ^утайба низ даст аз y бидошт. Дуздоне он чо буданд, ки ^утайба онxоpо бикушту биёвехт, онгоx Амp ибни Myслимpо баp Толикон гумошт ва суи Фоpёб pафт"[18, с. 3412]. Сипас Табаpй аз Балху БаFлон ва даpаи Хyлмpо ишFOл намудани ^утайба ёдоваp шудааст[18, с. 3412-3413]. Вале ин маълумоти Табаpй нишондиxандаи пyppа ба тобеияти аpабxо гузаштани аxолии минтакаpо надоpад. Инpо маълумоти доиp ходисаxои соли 108 x. (8 майи 726-27 апpели 727) оваpдаи xамин муаллиф, ки аз шикастхypии волии халифаю саpлашкаpи аpаб даp Хypосон Асад ибни Абдyллоx даp Fазои Хуталлон ёдоваp шудааст, тасдик мекунад. Табаpй аз чумла шикастхypданy xазимат шунидани Асадpо аз маpдyми Хypосон бо xамон шеъpи точикии маъмул чунин оваpдааст:
Аз Хутталон омадй,
Ба py табоу омадй,
Бедил фароз омадй [18, с. 3622].
Mавpиди кайд аст, ки факат баъди 10 сол (119 x^pï, ки ба соли 737 милодй баpобаp аст) ба Асад мyяссаp шуд Хyтталpо ишFOл намояд. Аз маълумоти ат-Табаpй баpмеояд, ки баъди вафоти подшоxи Хуттал Сабалй (ё Шабал) ба мукобили аpабxо каxpамонй нишондодаву аз таpафи импеpатоpи Чин бо ифтихоpнома кадp шуда, писаpи чавону камтачpибааш Ал-Ч,айши (ё Дунайш) соxибтахт гаpдид. Вале y аз xyчyми аpабxо xаpосида ба Чин гypехт. Ба чои y яке аз хизматгузорони Сабал, маpди оддии маxаллй, зодаи Бомиён Ибн-ас-Соичй, ба тахт соxиб шуд. У, ки худ шоxзода набуд, табиист, мукобилияти маpдyмpо баp зидди аpабxо таъмин каpда наметавонист[ниг. : 10, с. 124160].
Аxолии даp зеpи итоати аpабxо мондаи Mоваpоyннаxpy Тахоpистон, даp мyбоpизаи озодихоxии хеш ба ёpии Чин yмед баста бyданд. Бесабаб набyд, ки соли 719 намояндагони чанде аз мул^ои ин ду кишваp ба назди импеpатоpи Чин сафоpат фиpистода, хоxиш каpданд, ки онxоpо даp мyбоpизаи зидди аpабxо дастгиpй намояд. Даp катоpи сафиpон намояндаи xокими мулки Сзюйми (Кумед ё Кумич) низ ишоpа ёфтааст. Даp мактуби xоким аз чумла омадаст, ки аpабxо мулки ypо Fоpат каpдаанд ва аз импеpатоp хоxиш доpад, ки баpои пеши pоxи онxоpо гиpифтан чоpа андешад. Импеpатоpи баpои ба мукобили аpабxои аз мул^ои саpxадиаш хеле дyp, кувваи xаpбии кофй надошта, факат бо pасман эътиpоф каpдани xy^^H xокимиятдоpии xокимони ин мyлкxо маxдyд шуд. Даp катоpи онxо xокими Хуми (Вахон) низ ёд шудааст. Чунин гуфту шунид даp байни импеpатоpи Чин ва xокиме аз Тахоpистон соли 719 сypат гиpифтааст. Аз мантики маълумот баpмеояд, ки xокимони минтака мустакилияти пyppа дошта, ба ёpии Чин ба мукобили аpабxо факат чун иттифокчй умед мебастанд.
Даp оянда низ чунин гуфту шунид идома доштааст. Масалан, соли 727 xокими (чабFy) Тахоpистон ба импеpатоpи Чин мактуб навишта, хабаp додааст, ки падаpашpо аpабxо ба асиpй гиpифтаанд ва ба кyмаки y эxтиёч Доpад. Вале ин дафъа низ ёpии импеpатоp аз он ибоpат шуд, ки ба ин xоким соли 729 унвони шоxии Ида (xайтолиён) бахшида шуд. Шояд бо чунин сиёсатбозй импеpатоpи Чин факат нишон доданй буд, ки y пyppа мустакилияти xокими Тахоpистонpо мешиносад ва нисбат ба накшаи забткоpонаи аpабxо бетаpафй зоxиp менамояд. Аpабxо бошанд, бидуни xаpос аз мудохилаи Чин доиpаи забткоpиxои хyдpо васеъ намуда то саpxади Вахон pасиданд. Даp ин лаxза низ умеди аз Чин кyмак гиpифтан xанyз бокй монда буд. Соли 728 сафиpи XOкими Вахон, солxои 730 ва 732 худи xокимони ин мулк бо тyxфаxои зиёде ба даpбоpи импеpатоpи Чин омада, аз y ба мукобили аpабxо мадад чустанд. Вале ягона "^маки^и импеpатоp даp он зоxиp гаpдид, ки ба xокими дуюми ба даpбоp омадаи Вахон унвони генеpали гваpдияи импеpатоpй дода шуд. Ин "мукофот" аз изxоpи "ёpии маънавй" беш буда наметавонист.
Заифии нуфузи сиёсии Чин даp минтаканафакат даp комилан бечypътии котеъонаи он ба мукобили аpабxо, инчунин даp то охиp шикаст дода натавонистани Тибетxо низ зоxиp мегашт. Солxои 30-ми асpи VIII амалиёти xаpбии ин ду давлат даp Тypкистони Ш^кй авч гиpифт. Ибтидои солxои 40-м Тибетщо тавонистанд мувакатан воxаи Хyтанpо забт намоянд. Ба маълyмотxои дастpасшyдаи чиной ва хулосаи олимони авpyпой такя каpда, А. М. Манделштам, вокеаxои солxои 40-ми асpи VIII минтакаpо шаpx дода, кайд намудааст, ки даp мyxоpибаи соли 747 даp ^ошкаp сypат гиpифта, лашкаpи Чин тавонист кУшyнxои Тибетpо тоpyмоp намояд. Даp ин мyxоpиба Хутану ШyFнон ба лашкаpи Чин ^мак намудаанд. Ин xам далелест, ки мустакилияти пyppа ва кавй будани иктидоpи xаpбии ШyFнонpо тасдик менамояд.
Солxои 30 - 40-ми асpи VIII даp байни Чину Тибет чанщои баpдавом сypат гиpифта буданд. Базе баpтаpии xаpбии Чин, xанyз аз FOлибияти пyppаи он даpак намедод. Ин муковимат солxои 50-ум низ идома дошт.
Бояд кайд каpд, ки ба ниxоят заиф будани муковимати Чин нисбат забткоpиxою мyстаxкам шудани xокимияти сиёсии аpабxо даp Осиёи Миёна, нигоx накаpда, лаxзаxои баpхypди xаpбй миёни ощо низ ба назаp меpасид. Масалан, xангоми юpиш соли 750 ба Чоч ва асиp гиpифтани xокими он аз таpафи яке аз лашкаpкашони намоёни Чин Гао Сян-чжи, сабаби xyчyми аpабxо гаpдид.
Даp мyxоpибаи шаддиди соли 751 даp Талас гузашта, аpабxо бо ёpии каpлyкxо тавонистанд ба лашкаpи Чин шикасти катъй pасонанд. Добили кайд аст, ки X,афтpyд баъди афтидани давлати пypкyввати тypкxо низ, даp дасти онxо бокй монда, на аpабxо ва на Чин онpо тобеъ накаpда буданд. Мудохилаи Чин ба коpxои дохилии Тypкистони Fаpбй баъди аз таpафи саpлашкаpи аpаб Зиёд ибни Солеx соли 751 шикаст хypдан катъ гаpдид. Даp навбати худ аpабxо бабаpоваpдани каpлyкxо аз ФаpFOна даp охиpи асpи VIII маxдyд шуда, даp кисмати шимолй-шаpкии минтака, аз Талас дypтаp наpафтаанд[6, с. 36].
Даp баpобаpи шикаст хypдан аз аpабxо, ба иктидоpи xаpбии Чин шypишxои даp кисми шаpкии импеpия (Нанчао ва Ан Лу-шан, соли 755) саp зада, заpбаи сахт pасонданд. Импеpияи ниxоят сустшудаи Тан, акнун бо xаp восита мехост бо Тибет наздикй чуяд. Вале ба он муваффак намешуд. Тибет даp навбати худ соли 760 ба мyзофотxои кисми Fаpбии Чин xyчyм каpда, xатто муваккатан тавонист, ки соли 763 пойтахти он - Танpо ишFOл намояд. Миёнаи солxои 60-ум кисми асосии Тypкистони Ш^кй ба тобеияти Тибет гузашт. Чин мачбyp шуд, ки соли 783 бо Тибет шаpтномаи сyлxpо ба имзо pасонад.
Аз далелxои даp боло ишоpаёфта, хулосае баpмеояд, ки то миёнаи солxои 50-ми асpи VIII мyносибатxои сафоpатию тичоpатии байни Чину мул^ои Помиp вобаста ба вокеияти замон чаpаён доштаанд. Даp нимаи дуюми солxои 50-м, то андозае сypъат гиpифтани таъсиpи Тибет даp мyлкxои атpофи Помиp ба назаp меpасад. Тибетxо солxои 755-797 тавонистанд Балтистон, Гилгит ва Ясинpо, ки даp xамчавоpии чануби назди Помиp чой доштанд, ба итоати худ даpоваpда бошанд xам, [17, с. 175], вале ба мул^ои дохили минтака воpид шуда натавонистанд.
Бо мypypи доман афpохтани заб^^щои аpаб, ичбоpан кашидани сокинони паxнои Осиёи Миёна, ба доиpаи ислом ва мyстаxкам гаpдидани иктидоpи сиёсию xаpбии он даp минтака, нуфузи бе ин xам ниxоят заифи сиёсии Чин ва баъдан Тибетpо пyppа коxиш дод. Акнун, ки доиpаи идоpаи маъмypии аpабxо даp Осиёи Миёна васеъ шуда то ба саpxади Помиp меpасид, табиист, ки кушиши ба ин ё он даpача баpдоштани нуфузи сиёсии Чин ё Тибет даp минтака натичаи дилхоx дода наметавонист[ниг. 7, с. 408-441; 17, с. 139-151]. Вале ин xаpгиз маънии пyppа катъ гаштани pавобити байни o^opo надоpад. Равнаки муттасили мyносибатxои тичоpатии Чин ва мyлкxои Помиp тибки Роxи Бyзypги абpешим даp тамоми давpаи асpимиёнагй pавшан зоxиp мегаpдид.
Даpакати забткоpонаи аpабxо охиpи асpи VIII даp xyдyди назди Помиp ва Помиp сypат гиpифт. Аз pyи маълумоти ал-Яъкубй, аpабxо даp давpаи волии Хypосон будани ал-Фазл бини Яxё, соли 794/95 ШyFнонpо забт намуданд. ^аблан онxо Вахонpо, ки бо ёpии Тибет ё Чин умед баста, мyстакилияташpо нигоx доштанй буд, ба тасаppyфи худ даpоваpданд. Тахмин аз ин пештаp, аpабxо даp ^аpотегин (даp калъаи Рашт) истеxком гиpифта, онpо аз каpлyкxо, ки ба водии Сypхоб xyчyм каpданй буданд, xифз намуданд[17, с. 175].
Доиp ба муносибати аpабxо бо Тибет xаминpо кайд каpдан заpyp аст, ки даp баъзе маъхазxо аз хусуси исломpо кабул каpдани шоxи Тибет ишоpа меpавад, вале ин асоси кавй надоpад. Шояд чунин аpзи вокеият аз хусуси беxдошти алокаи дустонаи Тибет бо аpабxо, ки ба мукобили Чин нигаpонида шуда буд ва аз таpафи дигаp, аз кушиши даp мачpои муътадил нигоx доштани муносибати байни онxо баpмеомад. Эxтимоли кавй меpавад, ки саpxади Тибет чун каламpави ниxоии аpабxо xисоб меёфт[17, с. 177].
Бояд кайд каpд, ки доиp ба pаванди паxншавй ва нуфуз пайдо каpдани дини ислом даp мул^ои минтакаи Помиp, аз сабаби кам даpёфт шудани маъхазxои pасмй ва инъикоси амики он даp навиштаxои мyаppихони xамон давpа, ки маъмулан ба назаp намеpасанд, хулосаи катъй баpоваpдан хеле мушкил аст.
Маълумоти даp китобxои таъpихию чyFpофии замони Сомониён доиp ба Осиёи Миёна, хосатан минтакаи Помиp омада, чун шаxодати бевоситаи вокеияти pаванди истилои аpабxо ва баpкаpоp намудани дини ислом набуда, аз таxаввyлотy хулосабандщои мyаppихони беш аз якуним асpи баъдина баpмеоянд. Табиист, ки ощо xаводиси каблиpо мукаммалу аз доиpаи таъсиpи идеологияи динй беpyн инъикос каpда наметавонистанд. Аз ин py, омузиши масъалаи pаванди паxн намудани дини исломpо даp минтака, бе xамбастагии мукоисавии маълумоти хаттии мyаppихони замони сомониён бо таxлили маводи xафpиётии бостоншиносон, натичаи кавии илмй дода наметавонад.
Маъхазшинос F. Fоибов ба pаванди забткоpии аpабxо даp Осиёи Миёна, хосатан мавзеъоти точикони манотики кyxй, таваччyxи хосса зоxиp намуда, бо такя ба маълумоти ал-Яъкубй (ваф. 905) ва ат-Табаpй (ваф. 923) чунин ибpози назаp пешнщод каpдааст: "Аз ибтидои xyчyми аpабxо ба ШyFнон маълумоте бокй намондааст, вале
бидуни шyбxа ба ин мулк даp баpобаpи Вахон xyчyм намудаанд. Баъди чанде (солxои 793/94 - 795/96) ШyFнон даp давpаи волии Хypосон ал-Фадл ибн Яxъё забт гаpдидааст... Истилои пyppаи Вахон ва Ш^нон ба даxсолаи дуюми асpи IX, замони вазиp ал-Маъмун ал-Фадл ибн Саxл, чун волии Ш^к таъйин шудан ва даp итоаташ аз кyxxои Дамадон то кyxxои Сакинон (ШyFнон) ва Тибет каpоp доштан, pост меояд. Вахон низ ба доиpаи тасаppyфи y гузашт"[9, с. 28].
Аз маъхазxои дастpасшyда баpмеояд, ки амалиёти аpабxо баpои истилои минтака, чи тавpе даp боло ишоpа pафт, хеле пештаp OFOз ёфта буд. Аз pаванди фаъолияти истилогаpонаи онxо ёдоваp шуда, наметавон аз вокеияте, ки аpабxо xамаи паxнои Хилофатpо на бо санъати лашкаpкашй ва баpтаpии неpyи худ тобеъ каpда буданд, саpфи назаp намуд. Онxо бо xаp восита халкxои маxаллиpо ба юpишxои чангй (Fазо) сафаpбаp мекаpданд. Масалан, лашкаpи 500 xазоpнафаpаи ал-Фазл ибн Яxъё, пyppа аз ачамиxо, аз аxолии Fайpиаpаби даp Хypосон чамъ оваpда, ибоpат буд[9, с. 28]. Шояд даp баъзе xолатxо xамин усули лашкаpкашй даp мyлкxои дypдастy дyшвоpгyзаp, кабули исломpо ба таъхиp меандохт. Ин баpои минтакаи Помиp истисно буда наметавонист. Аз ин чост, ки гаpавидани точикони Помиp ба ислом дафъатан набуда, деpтаp сypат гиpифтааст.
Маълумоти даp саpчашмаxои замони сомониён чой дошта, ин назаppо таквият мебахшад. Аз чумла, даp "Дудуд-ул-олам" чунин маълумот омадааст: «Даpи Таббат (Тибет Д. П. ) деxаест ва аз он чо даpест ба кyx нщода. Ва он чо мусулмонанд, ки боз истанд ва pOx нигоx доpанд. Ва чун аз он беpyн шавй ба xyдyди Вахон андаp афтад. Рахтичаб деxест аз Вахон ва андаp вай габpгони вахианд.
Сикошим шаxpест ва касабаи ноxияти y Вахон аст. Ва андаp вай габpгонанд ва мусулмонон ва малики Вахон он чо нишинад. Ва аз xyдyди вай габpгони вахианд»[19, с. 75-76].
Доиp ба вокеияти xанyз даp нимаи дуюми асpи Xдаp Помиp пойгоx надоштани ислом даp китоби «Сypат-yл-аpз»-и чyFpофидони аpаб Ибни Давкал, ки даp солxои 70-ми асpи Xтаълиф шудааст, маълумоти саxеx чой доpад. Аз чумла y ишоpа намудааст, ки "Вахшу Хуттал бо Вахону Шикния (ШyFнон), ки xаpдyи ощо доpyлкyфp мебошанд, xамсаpxад аст"[10, с. 205].
Аз мантики ин маълyмотxо баpмеояд, ки даp асpи X даp мyлкxои Помиpи Fаpбй xанyз ислом нуфузи xалкyнанда пайдо накаpда буд. Ба хилофати аpаб тобеъ набудани онxо низ ба он далолат мекунад.
Бо назаpдошти чунин вокеият, мyxаккики эpонй Чдводи Диpавй, акидаи даp асpи X даp ин минтака xанyз пойдоp нагаштани дини исломpо чонибдоpй каpда, чунин ибpоз медоpад: "Бо xамин далел, маpзxои шаpкии Сомониён, маpзи кyфpy диёpи кофаpистон лакаб ёфта буд ва даpгиpиxои ин ноxия ба rn^op миёни кyфpy дин таъбиp мешуд. Бинобаp оини Сомониён маpздоpони шаpки xаpими Хилофат исломй маxсyб мешуданд. Mанозиpоте низ, ки даp навоxии ФаpFOна, Испичоб ва Бадахшон бо сокинони БалосоFyни ^ошFаp ва Вахон pyй медод, набаpди кофаpy дин талаккй мешуд"[20, с. 316317].
Myаppихи маъpyфи точик Б. Искандаpов низ кайд намудааст, ки даp асpи X ШyFнон, Вахон ва дигаp ноxияxо аз ч^ати сиёсй, гаpчй даp итоати xокимияти мусулмонй бошанд xам, xанyз дини исломpо кабул накаpда буданд. У баpои таквият бахшидани акидаи хеш, чунин изxоpи назаp намудааст: "Мумкин тахмин каpд, ки ноxияxои Помиpи Fаpбй - Вахон, ШyFнон ва Рушон, ба xайати каламpави волии Хилофати аpаб даp Хypосон даp охиpи асpи IX ба тавpи pамзй воpид мешуданд. Сипас, ощо чузъи давлатxои Тоxиpиён ва Сомониён x^o6 меёфтанд. Вале ин тобеият пyppа набуд. Даp саpи xаp мулк, феодалони намояндаи маxаллй меистоданд. Масалан, даp ШyFнон охиpи асpи IX xокимият даp дасти Хyмоpбек нигоx дошта мешуд. Даp Рушон XOкими маxаллй унвони деxконpо дошт. Даp Вахон низ xоким аз намояндаи ашpофони маxаллй буд. Mаpкази Вахон - Ишкошим xисоб меёфт. Ба xаp xол, исломи асpxои IX-X даp инчо мавкеи пyppа пайдо накаpда буд"[14, с. 34-35].
Маълум аст, ки аз асри IX ибтидо гирифта, то замони охири асримиёнагй (асри XVI) дар байни маъхазхои доир ба таърихи асримиёнагии Помиру Бадахшон маълумотдиханда, сарчашмахои хаттии арабу форс (точик) мавкеи халкунанда пайдо намудаанд.
Яке аз аввалин маъхазхое, ки доир ба ин минтака маълумоти умумии чугрофию то андозае сиёсию иктисодиро инъикос намудааст, китоби донишманди эронинажоди арабзабон Абулкосим Убайдуллох ибни Абдуллох ибни Хурдодбех (820-912/913) "ал-Масолик ва-л-мамолик"хисоб меёбад. У дар Хуросон ба дунё омада, зиндагию фаъолияти касбиаш дар пойтахти Халифат - шахри Багдод чараён гирифтааст. Ба хайси надим ва яке аз мукаррабони халифа Муътамид (970-892), ва донишманди самтхои гуногуни илму фарханги замон маълумият пайдо карда буд, аз худ осори зиёде ба мерос мондааст. Дар байни таълифоти у алалхусус асари номбурдааш машхурият пайдо намудааст.
Дар ин асар, доир ба чугрофиёи мулкхои Хуросону Мовароуннахр маълумот оварда, баёни нисбатан муфассали онхо то Хатлонро дар бар гирифтааст. Вале чунин маълумот аз хусуси мулкхои Помиру назди Помир сатхию тахминй буда, дар он пурсучухои шифохии мардуми ба ин минтака шиносой дошта, ба асос гирифта шудаанд. Мухимияти маълумоти Хурдодбех доир ба минтака дар итоати Тохириён карор доштани он зохир мегардад. Ин тобеиятро мукаррароти андози замони Тохириён (821-873) - дар ахди Абдуллох ибни Тохир (828-844) муайян намудааст. Муаллиф нишондихандахои хирочи вилоёту навохии Хуросонро барои ду сол (211-212 х. / 826-827 м. ) оварда, дар катори онхо аз чунин микдори андози мулкхои Помир ёдовар шудааст: "...Каррон - чахор хазор дирхам, Шикинон - чихил хазор дирхам, Вахон - бист хазор дирхам, Мандачон (Мунчон) - ду хазор дирхам..."[12, с. 15] медоданд.
Аз ин маълумот чунин хулосабардорй мешавад: а) мулкхои номбурда то сохибкудратии Сомониён дар тобеияти давлати аз Хилофат ниммустакили Тохириён карор доштаанд; б) аз хачми хироч бармеояд, ки Шугнону Вахон аз чихати иктидор ё имконияти иктисодй дар сатхи нисбатан баланд эътироф мешуданд. Вале ба чо овардани андози мукарраршуда, аз тобеияти сиёсй дарак дихад хам, нишондихандаи аз тарафи ахолй пурра кабул кардани ислом буда наметавонад. Шояд намояндагони идораи маъмурии минтака, ки аз ахолии махаллй буда, махз бо дастгирии гумоштагони араб хокимияти худро нигох медоштанд, аз руи талаботи дини ислом амал мекарданд. Ичрои мукаррароти андозситонй низ аз хамин зарурат бармеомад.
Аз далелхои дар боло ишора шуда, хулосае бармеояд, ки мулкхои Помир аз хаводиси сиёсии асрхои VIII -нимаи аввали К-и дар Осиёи Миёна ба вукуъ пайваста, дар канор монда наметавонистанд. Вале ба хамаи амалиёти истилогаронае, ки аз тарафи турку чиноихо тибету арабхо дар ин минтакаи кухи сурат гирифта буд, нигох накарда, сокинони азалан ориёй ва мукимии - точикон мустакилияти худро нигох доштаанд. Аз руи маълумоти дар маъхазхои боэътимод чой дошта, мулкхои ин сарзаминро намояндагони сулолахои махаллй идора мекарданд. Аз ин ру, акидаи мухаккиконе, ки гуё дар ин давра Чин ё Тибет мулкхои Помиру Бадахшонро муддате дар итоати сиёсии худ нигох медоштанд, комилан бепоя буда, хатто дар доираи тахаюлоти тахминй гунчида наметавонад.
Аз тарафи дигар, сокинони ин мавзеи кухистони икоматгохи ачдодй нафакат мустакилияти давлатй, инчунин анъаноти динии худро то дергох аз ачнабиёни араб хифз карда тавонистаанд.
АДАБИЁТ
1. Айнй С. Исёни Муканнаъ. Очерки таърихй-тадк,ик,отй. - Сталинобод, 1944.
2. Айнй С. Исёни Муканнаъ. Очерки таърихй-тадк,ик,отй // Куллиёт. Ч,. 10. - Душанбе, 1966.
3. Бартольд В. В. Еще о христианстве в Средней Азии// Сочинения. - Т. II. - Ч. 2. - М. : «Наука», 1964.
- С. 315-319.
4. Бартольд В. В. История Туркестана // Академик В. В. Бартольд. Сочинения. - Т. II - Ч. I. - М. : Изд-
во Восточной литературы, 1963. - С. 109-166.
5. Бартольд В. В. О христианстве в Туркестане в домонгольский период // Сочинения. - Т. II. - Ч. 2. -
М. : «Наука», 1964. - С. 265-302.
6. Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья // Академик В. В. Бартольд. Сочинения. - Т. II. - Ч. 1. -
М. : Изд-во восточной литературы, 1963. - С. 36.
7. Еафуров Б. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна. Китоби якум. - Душанбе: Ирфон,
1983. - С. 410-411.
8. Еафуров Б. F. Точикон. Таърихи кадимтарин, кадим ва асри миёна. Китоби якум. - Душанбе: Ирфон, 1998. - С. 408-441
9. Гоибов Г. Ранние походы арабов в Среднюю Азию (644-704 гг. ). - Душанбе: Дониш, 1989. - С. 28.
10. Еоибов F. Таърихи Хатлон аз огоз то имруз. (Таърихи сиёсй ва чугрофиёи таърихй). - Душанбе: Дониш, 2006. - С. 124-160.
11. Гумилев Л. Н. Конец и вновь начало: Популярные лекции по народоведению. - СПб. : Издательский Дом «Кристалл», 2003. - С. 94-109.
12. Ибн Хурдодбед. ал-Масолик ва-л-мамолик // Сомониён дар оинаи таърих. Ч,илди дуввум (мутуни арабиасл) . - Хучанд, 1998. - С. 15.
13. Ибни Х,авкал Сурату-л-арз. - Бейрут, 1992. Иктибос аз кит. :
14. 17. Искандаров Б. И. Социально-экономические и политические аспекты истории памирских княжеств. (X в. - первая половина XIX в. ). - Душанбе: Дониш, 1983. - С. 34-35
15. История таджикского народа. - Т. II. - Кн. первая. - М. , 1964. - С. 93-128.
16. История таджикского народа. - Т. II. Эпоха формирования таджикского народа. - Душанбе, 1999. - С. 65-86.
17. Мандельштам А. М. Материалы к историко-географическому обзору Памира и припамирских областей с древнейших времен до X в. н. э. - С. 142-143.
18. Мудаммад ибни Ч,арири Табарй. Таъриху-р-русули ва-л-мулук. Ч,илди нудум. Китоби 5 (иборат аз чилддои 8, 9, 10). - Душанбе, 2014. - С. 3412.
19. Х,удуд-ул-олам. Тадиягари матн Н. Косимов. - Душанбе: «Дониш», 1983. - С. 75-76.
20. Ч,аводи Х,иравй. Таърихи Сомониён (Асри тиллоии Эрони баъ аз ислом). - Тедрон: "Амири кабир", 1383. - С. 316-317.
ПОЛИТИЧЕСКОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ПАМИРА В VII - ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЕ IX вв.
В VII - VIII вв. и первой половине IX века, в Средней Азии происходили бурные военно-политические события, в которые были втянуты и памирские независимые владения.
В сохранившихся источниках, имеются сведения о военных столкновениях Китая с Тюркским каганатом. Поражение тюрков в 638 г. способствовало усилению политического влияния Китая (если не считать отдельные военные поражения, которые нанесли ему тибетцы) в соседних странах. Об этом свидетельствуют частые посещения Китая послов из разных стран. Имеются сведения об отправки несколько посольств из Кумеда, Шугнана и Вахана в VII-VIII вв., которые дружелюбно были приняты в китайском императорском дворе. Цель этих посольств в основном заключаласьdполучении согласия Китая оказать им помощь в борьбе против тюрков, а позже против арабов. Но Китай в этом плане почти всегда занимал пассивную позицию.
В статье речь идет о том, что, несмотря на сложые ситуации, памирские владения на протяжении всего этого периода, могли сохранить свою независимость. В отличие от равнинных областей региона таджики Памира почти до XI в. продолжали упорно сопротивляться насаждению исламской религии.
Ключевые слова: Средняя Азия, Восточный Туркестан Памир, Китай, Тибет, Рушан, Шугнан, Вахан, Тюркский каганат, арабы, Арабский халифат, ислам, посольства, независимые владения, независимость.
POLITICAL SITUATION OF THE PAMIR IN THE 7th - FIRST HALF OF THE 9th
CENTURIES
In the surviving sources, there are reports of military clashes between China and the Turkic kaganate. The defeat of the Turks in 638 contributed to the strengthening of China's political influence (apart from the individual military defeats that Tibetans inflicted on it) in neighboring countries. This is evidenced by frequent visits to China by ambassadors from different countries. There are reports of the sending of several embassies from Kumed, Shugnan and Vakhan in the 7th-8th centuries, which were friendly received in the Chinese imperial court. The purpose of these embassies was mainly to obtain China's consent to help them in the struggle against the Turks, and later against the Arabs. But China in this respect almost always took a passive position.
The article deals with the fact that, despite the difficulties of the situation, the Pamir
possessions throughout this period could preserve their independence. Unlike the plains of the region, the Tajiks of the Pamirs almost until the XI century. continued to stubbornly resist the implantation of the Islamic religion.
Keywords: Central Asia, Eastern Turkestan, the Pamirs, China, Tibet, Rushan, Shugnan, Wakhan, Turkic Khanate, Arabs, the Arab Caliphate, Islam, embassy, independent possessions, independence.
Сведения об авторе:
Пирумшоев Хайдаршо, доктор исторических наук, заведующий отделом древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и новой истории им. А. Дониша АН РТ, е-mail: pirumshoev.44@mail.ru
About author:
Pirumshoev Haydarsho, Doctor of historical sciences, Head of Department of Ancient, Medieval and Modern History, Institute of History, Archaeology and Ethnography named after A. Donisg, Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, е-mail:pirumshoev.44@mail.ru
ВАХШ ДАР АВДИ БОСТОН ВА АСРДОИ МИЁНА
Саид Нуриддин Саид
Вазорати маориф ва илми Цум^урии Тоцикистон Убайдуллоев Насрулло Каримович
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Водии Вахш дар кисмати чанубию гарбии Ч,умдурии Тоцикистон, дар давзаи миёноб ва поёноби дарёи Вахш чойгир шудааст ва онро аз се тараф куддои Сарсарак, Хучаи Мастон ва Табакчй, аз боло мутобик ба чараёни дарёи Вахш, аз падлу Куди Уштур, Сафедкуд, Куди Рангон, Сиёдкуд ва Тираккуд, (аз паднои Ёвон ва Сангтудаи имруза то поёноби Вахш), ки баландиашон аз сатди бадр то 3141 м. мерасад, дар огуш гирифтаанд. Дарозии водии Вахш аз шимол ба чануб 120 км ва падноияш (аз шарк ба гарб) зиёда аз 30 км мебошад. Водии Вахш аз сатди бадр дар баландии аз 300 то 500 метр чойгир шудаст [1,1007; 44, 593]. Водй номи худро аз дарёи Вахш гирифтааст, ки шохоби рости дарёи Ому буда, тулаш бо дарёи Сурхоб 524 км ва давзааш 39 100 км2-ро ташкил медидад [44, 593].
Дар манбаъдои таърихй, бавижа кобусномаю фардангдо вожаи «Вахш» ба тарзи гуногун шарду тафсир ёфтааст. Аз чумла, ба маънои «ибтидо, огоз ва нахустин» ва дар чойи дигар ба мазмуни «тачаллй, фазоянда ё худ бахшанда» маънидод шудааст. Дар долати дигар вожаи «Вахш» аз калимаи падлавии «Вахшистон» гирифта шудааст, ки дар забони санскрит ба тарики «ухшаянта» омадааст ва маънои «афзудан, болидан ва рушд»-ро ифода мекунад [20,92].
Дамзамон, дар фардангу кобусномадо вожаи «Вахш» дамчун номи надр, руд, дарё, мулк, водй низ ифода шудааст, яъне мулк, шадр ва ё водй дар кишвари Хатлон [12; 39,43; 14, 370].
Зиёда аз ин вожаи «Вахш», «Охшо», «Оахшо» дамчун исми олидаи обу обёрй дар байни бохтариёни кадим истифода мешудааст, ки баъдтар дар забони точикии форсии кадим ба шакли «Вахшу» ташаккул ёфтааст. Дар забони авестой бошад, вожаи «Вахш» маънои «сухани гуфташуда» -ро ифода менамояд. Дар забони точикй-форсии миёна вожаи «Вахш» ба маънои «руд» ва ё «оби чорй» истифода шудааст. Гузашта аз ин, дар сарчашмадои диндй «Вахшу» дамчун номи Амударё ва дар катибаи руйи санге, ки дар осорхонаи шадри Калкутта мадфуз аст, «Вахш» ифодакунандаи номи худои яккаву ягона омадааст. Абурайдон Берунй низ менависад, ки хоразмиён дар рузи дадуми моди Испандормачй иде доштанд бо номи «Вахшанком», яъне Вахшдангом ва «Вахш номи фариштаест, ки ба дама обдо, махсусан, ба надри Чдйдун муваккал аст» [1, 262].
Дар бахши «Ясно»-и «Авесто» вожаи «Вахш» дамчун ифодаи мафдуми «мукаддас», дар навиштадои монавй, ки дар шакли «Вахшюозддадр» омадааст, маънои «рудулкудс»-
