CC BY
46Сведение об авторе: Пирумшоев Хайдаршо, доктор исторических наук, профессор, Таджикский государственный педагогический университет имени С. Айни, e-mail: [email protected]
Information about the author: Pirumshoev Haidarsho, doctor of historical sciences, professor, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
ДОИР БА ИДОРАИ МАЪМУРИИ АМОРАТИ БУХОРО (ТО МИЁНАИ АСРИ XIX)
Келдиёров Б. С.
Донишгоуи давлатии бизнес ва сиёсати Тоцикистон
Омузиши таърихи халки точик дар арафаи истилои кишвар аз чониби Россияи подшохй ва дар замони истикрор ва хукмронии сохтори мустамлакавй яке аз мавзуъхои хеле мухими илми таърих, манбаъшиносй ва таърихнигорй мебошад. Дар доираи ин мавзуи мавриди омузиш тахкик ва тадкики муаммое чун сохти маъмурй ва идораи аморати Бухоро дар замони хукмронии амирони мангит, муайян кардани амал ва мансабхои маъмурй, динй ва харбй хеле мухим мебошад. Муаммои мазкур факат ба тарзи умумй дар адабиётхои мухталиф ва китобу тадкикот тавсиф шуда, пажухиши алохидае ба субот нарасидааст. Дар маъхазхои таърих ва ёддоштхои муаллифони ин давр маълумоти хоста хеле парешон ва чой-чой оварда мешавад.
Танхо дастрас шудан ва баъдан нашр гаштани манбаи хеле мухим, ки дар охири асри XVIII, аниктараш дар соли 1798 аз тарафи Мирзо Бадиъ девон тахти унвони «Мачмаъ-ал-арком» навишта шуда буд, ба мутахассисон имкон дод, ки бештар доир ба сохти идоравй ва маъмурии аморати Бухоро тадкикотхо баранд. Дар робита бо ин муаммо, амал ва унвонхо, вазифахои сохибони он, дарачахои хар як амал ва мансаб, маош ва даромади онхо, макоми ичтимой ва сиёсии амалдорон дар чомеа ва давлат каму беш баррасй гардид. Доло бошад пажухиши махсус доир ба мавзуъхои номбаршуда набошад хам адабиёт ва маъхазхои мавчуда хамчунин маълумоти бойгонй имкон медихад, ки ба тарзи возехтар муаммои чойдоштаро мавриди тахлил карор дихем.
Тарзи давлатдорй ва сохтори идорй-маъмурй дар аморати Бухоро чун дар дигар давлатхои Осиёи Миёна аз кадим то замони мавриди назар, тахаввулот ва тагироти бисёреро аз сар гузаронидааст. Тохтутози мугулон ва турктозиёни баъдина дар давлатхои Осиёи Миёна анъанахои туркй-мугулиро чорй карда, расман хукумати сиёсии олиро ба ворисони чингизй ё ашхосе, ки худро ба чингизиён мансуб медонистанд ва аз хар чониб ин робитаро асоснок карда буданд, вогузошта буд. Баъдан чун кучманчиён хаёти мардуми мукимнишиниро кабул карданд, лозим шуд, ки хукуматдорон бар замми чингизй ё темурй будан боз нисбате ба расули мусалмонон ё халифаи рошиддину авлиёхои ислом дошта бошанд. Барои ин, вакилони сулолахои хукмдор бо намояндагони хонадонхои "мукаддас" никох баста сохиби унвонхои "сайид", "шариф", "хуча" ва ба инхо монанд мегаштанд. Зеро, танхо ба Чингиз ё Темур мансубият доштан барои ба даст овардани унвони олии "хон" ё "амир" камй мекард.
Дар охири хукмронии аштархониён, ки кудрати давлатй пурра инкироз ёфта буд, сохти идораи давлатй, ки аз даргох, девон ва дор-ул-казо иборат буд, пурра ба сукут омада буд. Сулолаи нави мангитиён, гарчанд соли 1756 унвони "хон"-иро хостааст аз сари нав эхё кунад, вале мазмуни наверо ба он ворид карда натавонист. Факат амири ба ном "маъсум" (аз гунох холй, бегунох) Шохмурод тавонист хокимияти марказиро аз сари нав мустахкам намояд. Минбаъд, набераи у амир Насруллох (1826-1860) бо зури аслиха ва кушторхои зиёду ситами сангин дар арафаи забти Осиёи Миёна кудрати хукумати марказиро хеле мустахкам карда буд.
Дамин тавр, маълум мешавад, ки дар Бухоро хукумати олй ва бехудуди монархистй дар дасти як шахс "амир" буда, ваколати конунбарорй, ичроия ва назорату
чазо xам даp дасти соxиби ин унвон 6уд. Он Шypое, ки амиp Шоxмypод таъсис дода 6уд, як оpгани маслиxатй буда, баъд аз вафоти y дигаp фаъолият намекаpд [10, с. 46-47].
Амиp xyкyмат ва маъмypияти хyдpо тавассути даpгоx ва девонxои мухталиф амалй мегаpдонид. Маъмypияти маpказй даp асpи XIX асосан даp даpгоxи амиp аз таpафи амалдоpони y амалй мегашт. Аз pyи каpобати хешу табоpй ва наздикию садокати шахсй ба амиp соxибони як амал аз дигаp боло ва таъсиpи y даp даpбоp ва давлат кавй ва заиф мегашт. Баъзан соxиби амал ва унвони пасттаpин ба даpачаи олии кyдpат pасида, баpъакс шахси наздиктаpини xyкмдоp даp як лаxза ба газаби амиp дyчоp шуда, на факат аз чон, балки аз тамоми молу мулк маxpyм шуда, даp камтаpин xолат оилаи y аз катли ом эмин монданаш мумкин буд.
Доиpаи xyкмpони амоpат, ба таъбиpи имpyза элита ва аpистокpатия, он аз ду табака - амалдоpони дунявй ва уламо (табакаи pyxониёни мусалмон) таpкиб ёфта буд. Миёни ин ду табака баpои xyкмpонй даp аpсаи сиёсат, мyносибатxои иктисодй ва ичтимой, xамчyнин, даp xаёти маънавй ва маданй задyхypди сахт ва мyбоpизаи сангин чй ошкоpо ва чй пинxонй меpафт.
Даp давpае, ки мо онpо мавpиди омузиш каpоp додаем, амали баландтаpини баъд аз амиp, амали кyшбегй буд. Лекин, даp асpxои XVI-XVII даp амоpат амали олитаpин оталик ва накиб буда, соxибони ощо нуфузи зиёд ва шахсони pyйшинохта буданд. Айнан намояндагони кабилаи мангит, ки унвони оталикй доштанд, минбаъд ба кyдpати сиёсй ва давлатй ноил шуда буданд. Оталик ба маънои каси "ба чойи падаp ё чун падаp" буда, амалдоpи ба xyкмдоp наздиктаpин маxсyб мешуд ва ба таpбияи хонзода ва шоxзодагон масъул буд. Тибки маълумоти "Мачмаъ-ал-аpком" оталик ба таxкyми оби замищои Самаpканд то Каpокyл ва мyxофизати шабонаи (миpшабии) шаxpи Бyхоpо масъул буд [9, с. 95].
Накиб (аpабй, ба маънои pоxбаp ва xодии чамоа) xам шахси ба xyкмдоp наздик, pафик ва xамсyxбати y буда, аз авлоди паЙFамбаpон ва хyчагон интихоб мешуд. Соxиби ин амал унвон ва амали накибиpо ба таpзи меpосй xам мегиpифт. Тавассути накиб, амиp бо тоифаи сайидxои амоpат иpтибот баста, аз аxволи онxо хабаpдоp мешуд. Гаpчанд накибй ба намояндагони уламо ва оилаxои диндоp дода шавад xам, даp асpxои XVIII ва аввали асpи XIX накиб даp мавpиди лашкаpкашиxо ба таъмини лашкаp бо яpокy аслиxа, xаpакати онxо даp вакти юpиш, насби одилонаи унвон ва амалxои xаpбй чавобгаp буд. Мyаppих Б. Аxмедов накибpо xамчyн pоxбаpи ситоди xаpбй маънидод намудааст [3, с. 150].
Амал ва унвони дигаp, ки даp даpгоx макоми баланд дошт,- кушбегй (аз тypкии куш -_паppанда, масъули шикоpи амиp, нозиpи сагон ва паppандагони шикоpии хон) буд. Уpо миpи шикоp, саpдоpи xайвонот ва паppандагони шикоpии амиp xам меномиданд (кушчй). Лекин, баъзе мyxаккикон кyшбегй ва кyшбегиpо ки бо хати аpабй як хел навишта мешавад, як амал ва унвон дониста бо як маъно ташpеx мекунанад, ки хатост.
Даp асpxои XVII ва XVIII амали кушбегй аз оталик ва накиб паст будааст. Муаллифи "Мачмаъ-ал-аpком" амали кyшбегиpо аз ^калдошй пасттаp медонад ва "кушбегии бyзypг - масъули паppандаxои шикоpй, сагони тозй ва ба xаp чизи ба ин мансуб чавобгаp аст" гyён тавсиф мекунад [9, с. 97].
Мyаppих М.Абдypаимов амали кyшбегй ва кушбегй миёни xам фаpк Доpад, гyён хатоxои баъзе олимонpо нодypyст шyмоpидааст [1, с. 54-60], ки ин акидаи ypо чонибдоp xастем. Мутаасифона, ин хатогиpо олимони имpyзаи yзбакистонй такpоp мекунанд, ки даp аксаpи навиштаxои ощо имлои ин ду истилоx як хел чун "кушбеги" навишта мешавад. Кушбегй (аз "куш+ун/хушун")-и мугулй буда, яъне каpоpгоx, ставка, лагеp, ЧOЙгоxи xаpби(ён), саpдоp, беки онpо доpад. Дамчунин, даp амоpат кyшбегии кулл(и мамлакати маxpyса) ва кyшбегии хос ном амал ва унвощо мавчуд буд [3, с. 364].
Даp давpони xyкмpонии аштаpхониён Убайдyллоxхон (1702-1711) ва xyкмдоpи заифи ин хонадон Абдулфайзхон (1711-1747) кyшбегй ба амалдоpи даpачаи дуввум мубаддал гашта буд. 18 апpели соли 1709 (7-уми моxи сафаpи соли 1111 x^pï),
хукмдори аштархониён Убайдуллоххон дар кароргохи тобистонаи худ боги Хонобод мансаб ва амали нав "кушбегии кулл"-ро чорй карда, ба ин мансаб собик гуломи худ инок Туракулбиро гузошта буд. Дар замони Абдулфайзхон бошад, Чдвшан калмик ном кушбегии-кулл тамоми ваколатро сохиб шуда бар замми ин, хукумати Бухоро, Самарканд, Кеш, Дисор, Термиз ва Тошкентро ба дасти худ гирифта буд [3, с. 59].
Дар охирхои салтанати Аштархониён кушбегии аз миёни мангитиён таъин шуда (Мухаммад Дакимбй ва писари у ва вориси унвонаш Мухаммад Рахимбй) тамоми сиёсати дохилй ва хоричй, халли масоили молиётро ба дасти худ гирифта, дар асл хукмдорро дар холати асирй нигох медоштанд.
Масалан, хукмдори дуввуми сулолаи мангитиён Дониёлбй оталик (1758-1785) гуломи эронй Давлатро ба мансаби кушбегй сазовор дониста буд. Ин гулом тадричан тамоми ваколатхо, хатто корхои молиявиро хам ба даст гирифта буд. Дониёлбй оталик ба эътирози писари худ Шохмурод зидди Давлат кушбегй очизии худро дар нисбати чорабинихо барои кам кардани таъсири кушбегй ба корхои давлатй тан гирифта буд. Дар ин бора муаррихи Бухорой Мир Абдулкарим Бухорй ахборот медихад. Чи тавре, ки аз чараёни минбаъда мебинем, амир Шохмурод хангоми кабули сафирони хоричй кушбегиро катл карда бо хамин худаш ва аморатро аз суистеъмолии кушбегй халос карда буд.
Дар аморати Бухоро баъдтар лавозими кушбегии кулл, ё кушбегии-боло (яъни олй, кушбегии аввал) ва кушбегии хурд (поён) чорй карда мешавад (10, 32-33). Агар амир Шохмурод (1785-1800) ва амир Насруллох (1826-1860) хукумат ва ваколати кушбегиро то хаддде махдуд карда бошанд хам, амир Дайдар (1800-1826) ба сохиби амали кушбегй буда Уткирбй хокимият ва ваколати зиёде дода буд (5, 60). Амир Насруллох хам айнан тавассути дастгирй кушбегии Бухоро Давлат кушбегй ва Даким кушбегй ба сари кудрат омада, баъдтар онхоро бо бахонае катл карда, хукумати мустакили худро огоз карда буд.
Дар замони амир Насруллох кушбегй Абдулазизбй чун амалдори ба хукмдор босадокат ва шахси бо лаёкат ба хотир гирифта мешавад.
Амал ва унвони дигари даргох - девонбегй буд. Девонбегй, бек сардори девон дар аввал сардор, масъули девони андоз ва хироч буд. Ба у масъулияти таксими оби Карокул хам дода шуда буд. Мирзо Бадиъ девон уро "девонбегии бузург" гуён ном мебарад [9, с. 96-97]. Уро баъзан вазири молиёт, девони олй хам мегуфтанд. Баъдтар ба у унвони кушбегии хурд ё поён нисбат дода мешуд (идораи у аз арк поёнтар чойгир шуда буд, барои хамин ба у сифати "поён"-ро нисбат дода буданд).
Дар нимаи дуввуми асри XIX дар назди кушбегии поён то 100 нафар амалдор адои вазифа мекарданд [8, а 152-153]. Кушбегии поён асосан ба корхои молия машгул шуда дар айни хол сардори тамоми закотчиёни аморат махсуб мешуд (закотчии калон). Бар замми ин у сардори девонбегихои вилоятхо буд. Дар мавриди набудани кушбегии боло ваколати уро хам кушбегии поён ичро мекард.
Парвоначй (аз калимаи точикии "парвона" (приказчик)) чун парвона арзу-доди мардумро ба амир мерасонид ва чавоби онхоро ба сохибони он бозгашта меовард. Баъдтар чун унвони фахрй ба ашхоси ба амир ва дарбор наздик дода мешуд.
Дар асри XVIII маъмурии дастахои кушуни амир, ташкили мудофиаи истехком ва калъахо, хукумати баъзе вилоятхо ба души у гузошта шуда буд.
Идораи чамоаи арабон хам ба у мансубият дошт. Хабар ва маншури ин ё он унвон ё амалро сохибонаш аз дасти парвоначй бо сару пои амали нав ва ёрлик гирифта то се руз намоишкорона ёрлики вазифаашонро ба саллаашон зада мегаштанд [6, а 37].
Додхох (аз калимаи точикии "дод+хох" - адолат+хостан) яке аз амалхои мухими дарборй дар асрхои XVП-XVШ ва минбаъда буда аст. Сохиби ин унвон ариза ва шикояту талаботи мардумро ба амир расонида "дод/адолат мехост" ва баъзан худаш ба онхо чавоб медод. Амали додхох минбаъд ахамияти худро гум карда ба дарачаи унвони мингбошиён расида, мохиятан ба унвони харбй баробар шуд [3, с. 157]. Додхох чун шахси низомй дар дарбор сохиби чойи худ буд.
Кукалдош (аз тypкии кyкpакдош - xамшиp хypда, аз як сина шиpхypдагон) амалест, ки ба шахси ба xyкмдоp наздик дода мешуд ва аксаpан ба амният, мyxофизати Xyкмдоp ва оилаи y ва мамлакат масъул буд [9, с. 97].
Инок (ба маънои вакил, шахси босадокат, дуст) чун амал аз иноки калон ва иноки хypд ибоpат буда иноки калон амpy фаpмони олиpо ба шахсони алокадоp меpасонид ва ашхоси ба сyxбати амиp даъватшyдаpо xамpоxй каpда ба кабул меоваpд; иноки хypд бошад даp маpосими кабул ва боpдиxй нома ва амpy фаpмони амиppо гиpифта ба мунши ё дигаp амалдоp медод [9, с. 97].
Даp нимаи асpи XIX даp амоpат маком ва ваколати тупчибошй боло меpавад. Зеpо даp задyхypд ва чангxои ин давpа pоли аpтиллеpия афзуда аз сабаби кам будани мутахассисони тупчй амалдоpони ин соxа аз хоpич xам даъват шуда буданд. Тупчибошиён баъзан даp сyxбати амиp xyкyк доштанд нишаста иштиpок кунанд [9, c. 98].
Тупчибошй чун вазиpи xаpб гоpнизони Бyхоpо, аpтиллеpияи Бyхоpоpо зеpи маъмypияти худ нигоx медошт.
Тупчибошии аpки олй аpтиллеpияи аpкpо зеpи фаpмони хеш дошта даp навбати худ вазифаи коменданти калъаpо xам ичpо мекаpд.
Даp даpбоpи амоpати Бyхоpо боз хочаи калон (саpдоpи ходимони xаpам), меxтаp (масъули закот ва дигаp андозxо), юpтчй (масъул ба коpxои ободонй ва оpостагии кyчаxо), эшик ога бошй, миpохyp, шиговул, миpзобошй, хазиначй, кУpчибошй, чyxpа ога бошй, буйин ога, чаpчй, тавочй, баковул бошй, коpовyл бегй, дастypхончй, чевачй (чавшансоз), туксабо (саpдоpи дастаи xаpбие, ки тyF/паpчам доpад) баxодиp баpин дигаp мансаб, лавозим ва унвощо буданд. Муаллифи "Мачмаъ ал-аpком" умуман номи зиёда аз 130 унвон, мансаб ва амалxоpо ба забон оваpдааст [9, c. 92-100].
Чи тавpе ки даp боло зи^ шуда буд, табакаи диндоpони ислом, яъне уламо як табакаи хос буда, даp амоpат макоми баланде доштанд. Амиpони мангит даp сиёсати дохилй ва хоpичии худ xамчyнин, даp мавpиди амалй гаpдонидани хостаxои молиявии худ талаб ва даpхости ин табакаpо xатман ба инобат мегиpифтанд [7, с. 108]. Ощо танxо даp xамин xолат метавонистанд бо муваффакият сиёсат pонанд ва даp саpи тахти худ хотиpчамъ нишинанд.
Аз амалxои олии динй метавон амали шайх-yл-исломpо ба забон гиpифт. Чун pоxбаp ва пешвои чамоаи мусулмонони амоpат шайх-ул-ислом даp xаёти сиёсй, иктисодй-ичтимой ва маданй pоли чашмнигаpе мебозид. Ба ин амал номзад аз миёни авлоди паЙFамбаp, сайидxо таъин мешуд. Даp Бyхоpо аз давpаи xyкмpонии Шайбониён Хочагони Ч,yйбоpй ва авлоди Хоча Аxpоp ба ин амал таъин мешуданд. Fайp аз кyдpати сиёсй намояндагони уламои ислом мyлкдоpони аз xама бой ва саpватманд буда даp xаёти иктисодй ва ичтимоии мамлакат xам макоми баланду назаppасе доштанд.
Баъд аз шайх-ул-ислом даp амоpат козикалон амали олй xисоб мешуд. Козикалон даp Бyхоpо ва маpказxои вилоят, тyманxо аз миёни фоpиFyттаxсилони мадpасаxо таъин мешуданд. Кози-ул-куззот чун pоxбаpи тамоми козиxои амоpат фаъолият бypда, инстансияи охиpин баъд аз амиp буд. Ваколати катл ва авф каpданpо факат амиp дошт.
Муфтй доиp ба масъалаxои динй xангоми мypофиа фатво (хулоса, каpоp) медод. Даp xyзypи козикалони Бyхоpо 14 нафаp муфтй фаъолият мебypд. Аз миёни муфтиён аълам интихоб мешуд ва ба y чун мyдаppиси даpачаи олй аз вакфи мадpасаи Говкушон даpомади бyзypге медоданд.
Раис чун масъули чамоаи мусалмонон даp пойтахт ва маpказxои вилоят фаъолият бypда, pиояи аxкоми шаpиатpо назоpат мекаpд. Даp назди y мyxтасиб буда коpи бозоpxо, pиояи аpкони исломpо (намозхонй, ташpиф ба масчид ва г.) назоpат мекаpд. Ба ин амалxо xам аскаpан намояндаxои оилаи сайидон ва хyчаxо, xамчyнин, аз xисоби хатмкаpдагони пешкадами мадpасаxо, катъи назаp аз баpомади ичтимой, номзадxо таъин мешуданд [2, c. 20].
Коpи вакфи саййидxо ва хочагонpо садpи сyдyp, ypок ва файзй назоpат мекаpданд [8, c. 32-33]. Шахсони даpачаи илмии динй дошта - pУxониён даp амоpат таъсиpи калон доштанд.
Даp амоpат мyдаppисон ва талабагони мадpасаxо xам чун табакаи pyxониён соxиби эътибоp ва эxтиpом буданд. Мyдаppисxо аз pyи даpачаи илмашон ба мyдаppисони олй, авсат (миёна) ва адно (паст) таксим шуда аз pyи yнвонxояшон ба мyдаppисони адpаспyш ва мyдаppисони атласпуш чудо мешуданд. Вакилони онxо аз шайх-ул-ислом саp каpда то мyдаppиси одй бе камаpбанд даp xyзypи амиp буданашон мумкин буд.
Маpдyми Fайpи мусалмон (яxyдиён, насpониён, аpманиxои Бyхоpо) андози чон, яъне чизя (саpгазид) месyпоpиданд. Амиp Шоxмypод ва амиp Насpyллоx даp замони Xyкмpонии худ xy^^ диндоpонpо ба манфиати асилозодагони дунявй хеле маxдyд каpда буданд. Даp замони онxо аpистокpатияи xаpбй ва ашpофони кабилаxо соxиби иззат ва эътибоpи хос буданд. Минбаъд аз замони амиp Мyзаффаp саp каpда pУxониён мавкеи хyдpо аз саpи нав мyстаxкам каpдан гиpифтанд. Даp давpони амиp Олимхон бошад, ощо тамоми кyдpатpо ба дасти худ гиpифта буданд. Амиp Олимхон, ки се сол даp Петеpбypг таълими ypyпой гиpифта буд, даp мукобили таассуб ва хypофоти уламои Бyхоpо очиз буд.
Даp остонаи истилои амоpати Бyхоpо аз таpафи Русия подшоxи мамлакат аз вилоят ^mmp^^ ибоpат буд. Даp як вилоят аз таpафи xоким - бек идоpа мешуд. Даp амоpат 27-то бекигаpй: Каpмина, Хатиpчй, Зиёвиддин, Нypота, Каpшй, Китоб, Шаxpисабз, Чиpокчйи, Яккабог, Fyзоp, Бойсун, Шеpобод, Деxнав, Каpшй, Чоpчyй, Дисоp, Кулоб, Каpотегин, Даpвоз, Балчувон, Шугнон-Рушон, КУPFOнтеппа, Кубодиён, Калиф, Бypдалик, Кабоглй ва Наpазим мавчуд буд.
Вилоятxои Самаpканд ва Бyхоpо ба тyманxо таксим шуда, он аз таpафи доpyFа идоpа мешуд. ДоpyFа боз ноиб дошт. Ба xаp як вилоят бек, козй, pаис ва амлокдоp аз таpафи амиp таъин мешуд.
Докими вилоят xам маxкамаи хyдpо дошт. Маъмypияти xаp кадом вилоят ва кисми xаpбии он аз xисоби андозxои мухталиф ва хиpочy танобонаи xамин вилоят таъмини маош ва фаъолият мекаpд. Бекигаpиxои Бyхоpои Ш^кй, махсусан Бадахшон вилоятxои камдаpомад буда, баpои xyкyмати он хоxишмандон xам кам буданд. Сатxи зиндагй ва xолати иктисодии аxолии ин xyдyдxо xам хеле бад буд. Ноpозиёнpо Xyкyматдоpони маxаллй даp зиндон ва бандихонаxои махсус нигоx дошта, баъд аз амpи амиp нисбати ощо чоpа дида мешуд [4, c. 131].
Маpдyми кучманчй аз таpафи пешвоёни кабилаи худ, ки унвони бий ва бекpо доштанд, идоpа мешуданд. Даp мавpиди заиф гаштани xyкyмати маpказй даp шахси амиpони мангит зиддияти пешвоён ва зодагони кабила бо xyкyмат пypзyp гашта, боиси задyхypдxои сангин мегашт [5, c. 154-155].
Аз маълумоти боло хулоса гиpифта гуфтан мумкин аст, ки сохти идоpй ва маъмypии амоpати Бyхоpо кабл аз истилои Русия ва истикpоpи таpтиби мустамликавй ба таpзи анъанавии баъд аз тохту този мугулон чоpй шуда давом мекаpд. Анъанаи тасаллути мугулй, ки даp илм номи анъанаи чингизиpо гиpифта аст, минбаъд даp замони Темyp ва воpисони вай, баъдан даp замони шайбониён ва аштаpхониёнy мангитон давом каpда буд. Ин таpзи давлатдоpй, мутаассифона, ба сохтоpи кабилавй ва кучманчигии чамъияти Осиёи Миёна хос буд. Точикон ки анъанаи кадими давлатдоpй доштанд, кyдpати олии сиёсиpо аз даст дода, бештаp даp даpбоpxо, xаёти молиявии мамлакат, илму фан ва адабиёт, соxаxои мухталифи маданият ва санъат фаъолият ваpзида, бештаp талаботи маънавии маpдyмpо конеъ мекаpданд. Бо ин pоx онxо тавонистанд забони точикиpо чун забони давлатй ва маъмypй нигоx доpанд. Ачдоди точикон тавонистанд анъанаxои хyбтаpини давлатдоpиpо нигоx доpанд ва бо ин ягона pоxи xамкоpии халки точикpо бо тамоми боигаpиxои маданй ва маънавй, эстетикй ва ахлокй аз нестномй ва омезиши этникй эмин доpанд.
Адабиёт:
1. Андреев М. С. Таджики долины Хуф. Том 1. - Душанбе, 1953.
2. Абдураимов А. А. Кошбеги, а не куш беги (К истории установления власти кошбеги в Бухарском ханстве) // Общественные науки в Узбекистане. - 1974. -№ 11. - С. 54-60.
3. Ахмедов Б. А. История Балха. - Ташкент: Фан., 1982.
4. Ефремов В. Девятилетнее странствование Российского унтер-офицера Ефремова.-М., 1952.
5. История народов Узбекистана. Т. 1. - Ташкент, 1947.
6. Кисляков Н. А. Патриархально-феодалные отношения среди оседлого сельского населения Бухарского ханства в конце XIX-начале XX в. - М-Л., 1962.
7. Крестовский В. В. В гостях у Бухарского эмира (путевой дневник). - Спб, 1887.
8. Маджлисов А. Аграрные отношения в Восточной Бухаре в Х1Х -начале ХХ века). -Душанбе: Ирфон. 1967.
9. Мирза Бади. Диван Маджима ал-аркам (предписания фиска) / Введения, перевод, примечания и приложения А.В. Вильдановой. - М.: Наука, 1981.
10. О некоторых событиях в Бухаре, Коканде, Кашгаре. Записки Мирзы Шамса Бухари, изданные в тексте с переводом и примечанием В.В. Григорьева. - Казань, 1861.
11. Трактат Ахмада Дониша. История магитской династии (перевод, предисловие и примечания Н. А. Наджафовой). - Душанбе: Дониш, 1967.
АДМИНИСТРАТИВНОЕ ПРАВЛЕНИЕ БУХАРСКОГО ЭМИРАТА (ДО СЕРЕДИНЫ XIX ВЕКА)
В этой статье исследуется управленческая и административна структура Бухарского Эмирата до нашествия России и стабилизации протекторате над Бухарским государством со строны Российской империи. Административная структура эмирата анализирована вертикальным и горизонтальным способом. В связи с этим исследуется действия и звания, их обязанности, степень каждого действия и должности, зароботная плата и их доходы. Также даются сведения об исламских религиозных сословиях, которые сыграли важную роль во внутренную и внешную политику государство.
Ключевые слова: накиб, кушбеги, додхох, парвоначи, тупчибоши, муфти.
THE ADMINISTRATIVE BOARD OF THE EMIRATE OF BUKHARA
(MID - XIX CENTURY)
This article explores the management and administrative structure of the Bukhara Emirate before the invasion of Russia and stabilization protectorate of Bukhara State from the side of the Russian Empire. The administrative structure of the emirate analyzed vertical and horizontal way. In connection with this action and investigate the title of their duties, the degree of each action and positions zarobotnaya fee income. Also provides information about Islamic religious class, which played an important role in the domestic and foreign policy.
Key words: naqib, kushbegi, dodhoh, parvonachi, tupchiboshi, mufti.
Сведение об авторе: Келдиёров Бехзод Султонович, соискатель кафедры история таджикского народа Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики, e- mail: [email protected]
Informtion about author: Keldiyorov Behzod Sultonovich, the researcher of the chair of history of tajik people, Tajik State University of Law, Business and Politics
«ТАЪРИХИ НАРШАХИ» - ИСТОРИЧЕСКИЙ ИСТОЧНИК ПО ИСТОРИИ
ТАДЖИКСКОГО НАРОДА VII ВВ.
Кушматов А.
Таджикский национальный университет
История таджикского народа эпохи феодализма до сих пор остается малоизученной. Для исследования этого периода важное значение имеют труды арабоязычных и персоязычных историков средневековья. Одной из важнейших является
