CC BY
7Исследование было сосредоточено на этих аспектах. Важность исследования заключается в том, что оно раскрывает вклад «Рахбари дониш» в становление и развитие жанра сюжета. Вышеупомянутый журнал был первым таджикским изданием, опубликовавшим рассказ или художественное произведение почти в каждом номере, а также стихи. С научной точки зрения следует отметить, что в этом исследовании некоторые неясные аспекты отношений между прессой и литературой четко изучены и имеют большое значение и полезность для гражданского общества. Роль этой статьи в дальнейших научных исследованиях в области филологии значительна.
Ключевые слова: история, влияние, жанр, реализм, тема, язык и стиль, сюжет, образ женщины
FEATURES OF THE GENRE STORY IN THE MAGAZINE "THE LEADER OF KNOWLEDGE" AND ITS INFLUENCE ON THE STORY OF SADRIDDIN AINI "ONE"
The article "Peculiarities of the story genre in the magazine " Leader of Knowledge "and its impact on the story" Odina "by Ustad Ayni" discusses the impact of a new literary genre - the story of the first Tajik literary story "Odina". Although many researchers have commented on this, these stories have not been analyzed in practice. Also, this effect has not been explored in any story. That is why, for the first time in this article, all the stories published before 1929 in the "Knowledge Manager" were analyzed and compared. These stories of young writers have more or less benefited from the story of Sadriddin Aini "Odina". Similarities can be seen in language, style, plot, description, and so on. The study analyzes these aspects and concludes that there are similarities in the theme, plot, depiction of nature, the choice of characters, mainly among women and girls, language and journalistic style, the success of the story, the division into small parts. story and so on. The study focused on these aspects. The importance of the research is that it reveals the contribution of the "Knowledge Leader" to the emergence and development of the story genre. The above-mentioned magazine was the first Tajik publication to publish a story or a work offiction in almost every issue, along with poetry. From a scientific point of view, it should be noted that in this study, some obscure aspects of the relationship between the press and literature are clearly explored and are of great importance and usefulness for the civil society. The role of this article in further scientific research in the field ofphilology is significant.
Keywords: history, influence, genre, realism, theme, language and style, plot, image of women.
Сведения об авторе:
Абдурахимов Б.А. - декан факультета таджикской филологии Таджикского государственного института языков им. Сотима Улугзода. Телефон: (+992) 904108585. E-mail: vorisonisomoni@mail.ru.
About the author:
Abdurakhimov B.A. - Dean of the Faculty of Tajik Philology of the Tajik State Institute of Languages. Sotim Ulugzod. Phone: (+992) 904108585. E-mail: vorisonisomoni@mail.ru.
БОЗТОБИ ФАЪОЛИЯТИ ИЧТИМОЙ ВА МАОРИФПАРВАРИИ САДРИ ЗИЁ ДАР «ТАЪРИХИ ИЩИЛОБИ БУХОРО»
Абдулхрев З. М.
Донишго^и миллии Тоцикистон
Лахзахои асосии зиндагй ва фаъолияти Садри Зиё (1865-1932) дар нигоштахои устод Айнй, монанди «Мухтасари тарчумаи холи худам» (1958), «Таърихи инкилоби Бухоро» (1987), «Намути адабиёти точик» (1926) ва «Ёддоштхо» (1958) сабт гардидаанд. Дар ин макола, мо дар мавриди яке аз мухимтарин асархои С. Айнй - «Таърихи инкилоби Бухоро» сухан ба миён оварда, пахлухои гуногуни хаёт ва фаъолияти Садри Зиёро мавриди баррасй карор медихем.
«Таърихи инколоби Бухоро», яке аз мухимтарин ва арзишмандтарин асархои устод Айнй ба хисоб рафта, оид ба мавзуи бедории фикрй ва рашангарй дар Бухоро ихтисос ёфтааст. Ин китоб дар таъйини масири инкилоби фикрй дар каламрави Бухорои амирй муътамадтарин манбаи таърихй ва илмию тахкикй махсуб мешавад.
Устод Айнй дар «Таърихи инкилоби Бухоро», пеш аз хама, ба мубрамтарин масъалаи инсонй - бедорй ва инкилоби фикрй, чиддй ва муфассал таваччух менамояд.
Ба воситаи ин асар муаллиф чузъиёту куллиёти акибмондагии мардуми Бухороро бо далоили мушаххас нишон додааст. Сабаби акибмондагй ва чахолати саросариро дар каламрави аморат, у дар камсаводй, бемасъулиятй, танбалй, танпарварй, истибдод, золимй ва беадолатии амирону хокимон ва мударрисону козиён дидааст. Вай бо афсусу надомат аз ин
вазъи ногувор ëд мекyнaд: «Ба гуфтани бехабарии ин гyнa касон аз таърихи олам, аз cиëcaти душ, тадбири манзил, тарбияи авлод, аз маданияти Ислом ва Aвpyпо хочате нест.
Натичаи хамин бехабарихо буд, ки дар ахди амир Музаффар, вакти хучуми аскари Русия ба Туркистон хамин касон боиси бисер фочеахо гардидаанд». [6, с.43].
«Таърихи инкилоби Бухоро» дар тули 2 соли шифои чарохат, ки бо амри амири Бухоро устод Aйниpо 75 чуб зада буданд, дар гузари Суфй Розики Самарканд навишта шудааст. Acapи мазкур бо забони точикй дар таърихи 5-уми чимодулаввали соли 133б хичрй, мутобик ба 17-уми феврали 1918 милодй иншо шудааст. Aммо тавре ки дар мукаддимаи китоб омадааст, бо ин иллат, ки пас аз пирузии Инкилоби сурх ва эълони Чумхурии мустакили халкии Бухоро дар мохи октябри 1920 дар Бухоро дигар асархо бо забони точикй чоп намешуданд, нусхаи точикии «Таърихи инкилоби Бухоро»-ро мансуб ба нашр надиданд ва дастнависро ба муаллиф бозпас надодаанд. Дар хамин маврид, аз муаллиф хохиш шуд, ки китобро аз сари нав бо забони узбакй иншо кунад. Нусхаи узбакии асар 23-юми феврали соли 1921 тахти унвони «Бухоро инкилоби таърихий учун материаллар», яъне «Материалхо оид ба таърихи инкилоби Бухоро» ба забони узбакй тасниф ва нашр шуд.
Дар Точикистон ин асар соли 1987 бо кушиши Рахим Хршим аз руйи нусхаи узбакй тарчума ва нашр гардид. Камол Anm - фарзанди муаллиф дар хошияи китоби чадид навиштааст, ки устод Añm нусхаи аслии асарро 35 сол мечуст, аммо бе натича!
Нусхаи асилии точикии асар иборат аз 12 дафтари машкии чахордах то шонздахбаргии мактабхона, дар 357 сафха бо хатти устод Anm ахиран ба даст омад ва соли 1987 дар хачми 230 сахифа ба дасти чоп расид. Мунаккидон ин китобро бахогузорй карда, бахои баланд дода, забони асарро нисбат ба тарчумаи каблии он ва соири асархои устод Anm хеле фасех ва муассир донистаанд.
«Таърихи инкилоби Бухоро», хамчун чилди 14-уми «Kyллиëт»-и Садриддин Anm мунташир гардидааст. Имруз бошад, айнишиносон кyллиëти нави устод Aиниpо бо назар ба илова намудани нуктахое, ки дар замони Шуравй берун монда буданд, тахия ва нашр карда истодаанд.
C.Anm дар сахифаи аввали «Таърихи инкилоби Бухоро», дар мавриди бaëни вокеахо ва навиштани он таъкид медорад, ки он чиро дидаасту аз назараш гузаштааст, дар ин китоб бо санадхои котеъ ва далели раднашаванда меорад: «Aммо дар кисми дувум ва савуми таърихи мо, ки аз солхои 1907 - 1908 cap мешавад, иборатанд аз бaëни вокеахое, ки аз пеши назари худи мо гузашта ва бо иштироки худи мо руй додаанд. Инхоро чунонки будаанд ва чунонки дидаем, бaëн хохем кард»». [б, с.5]. Aлбaттa, бо ин гуфтахои C.Anm, китоби «Таърихи инкилоби Бухоро»-ро на танхо асари таърихй, балки асари мустанади таърихй унвон кардан иштибох нахохад буд.
Устод Anm дар «Таърихи инкилоби Бухоро» дар бораи равшанфикрон ва маорифпарварон, алалхусус Садри Зж бо эхтироми тамом ва мехру мухаббат сухан ронда, нуктахои мухим ва маълумоти нодире оид ба y зикр кардааст, ки назири онро аз хеч сарчашмаи таърихии дигар, хатто аз навиштахои худи Садри Зиë наметавон пайдо кард.
C.Anm дар «Таърихи инкилоби Бухоро», дувоздах маротиба номи Шарифчонмахдуми Садри Зиëpо зикр карда, дар хар сахифа корномаи ин шахсияти фархангиву адабиро бо дакикият ва камоли эхтиром зикр менамояд. Гохе уро козй Шарифчон, Мухаммадшариф, козй Шарифчони Садр, козии Fичдyвон - козй Шарифчон, гохе Мирзо Шарифи Садр, козикалон Шарифчон, козикалон Шарифчонмахдум, Мирзо Шарифмахдум, козикалон Мирзо Шарифмахдум ва гохе козй Мирзо Шариф ном мебарад.
Х,ар гохе ки дар «Таърихи инкилоби Бухоро» сухан оид ба Садри Зж меравад, сахифаи наве аз фаъолияти ичтимой ва маорифпарварии y ба мо равшан мегардад.
Х,амаи он ходисахову тагйирот ва харакатхои маорифпарварие, ки дар аморати Бухоро ба амал омадаанд, дар ин китоби мустанад, яъне «Таърихи инкилоби Бухоро» инъикос ëфтaaнд. Зимнан бояд гуфт, ки Садри Зж яке аз асоситарин ва таъсиргузортарин шахсиятхо дар он ба хисоб меравад.
Фаъолияти Садри Зжро дар «Таърихи инкилоби Бухоро» метавон ба ду даста чудо кард: Яке фаъолияти ичтимой ва дигаре фаъолияти маорифпарварй, ки яке бо дигаре хамбастагии кавй доранд.
Солхое, ки Шарифчонмахдуми Садри Зж дар мадраса тахсили илм мекард, хавлии y ранги як махфили адабиро гирифта буд. Ба гуфтаи Мухаммадчони Шакурии Бухорой: «Aз чанд чихат метавон гуфт, махфили адабии Садри Зиë ба мактаби адабии маорифпарварй табдил ëфтa буд, ки шаклгирии завку саликаи зебошинохтии (эстетикии) чавононро ба самте, ки созгор ба марому маслаки нави замон, ба хостахои чapaëни маорифпарварй бошад, равон месохт, барои кувват додани равандхои адабии тоза ва умедбахш мусоидат мекард. Aз ин py,
бояд бигуем, ки Садри Зж дар маxфили адабии xyд, бо ин, ки маxфили y «мактаби адабжти давра» шуд, барои ташаккyли адабжти маорифпарварии точикон дар OFOЗи cадаи биcт xидмат карда, ба шаклгирии баpxе аз вежагиxои он кумак намyдааcт. Маxфили адабии Садри Зж нуфузи андешаи маорифпарвариро дар чомеа гycтаpиш дода, бо парвариши озодандешони чавони фаъол ва барои домангустарии маорифпарварй дар ду даxаи аввали cадаи биcт ба cифати яке аз омищои пурзур имкон фаpоxам овард>>. [1З, c.9].
Шаpифчонмаxдyми Садри Зж дар чунбиши чадидон бевошта ширкат надошт, лекин чадидон xамеша аз даcтгиpии y баpxypдоp будаанд. Ба гуфтаи С.Aйнй таъминоти моддии чамъияти «Тарбияи атфол»-ро чанд нафар маорифпарварон ба yxда гирифта буданд, ки Садри Зиë яке аз ощо буда, xаp моx пищонй маблаFи муайяне ба тарики иона медод: «Ионаxое, ки баъзан чавонон ва чавонфикрон мекарданд, аз тарафи аъзои чамъият ба xазинаи чамъият cyпypда мешуд. Aъзои чамъият шрри онро накушода, аз чанд нафар маорифпарварон xаp моx маблаFе ба тарики иона мегирифтанд. Мирзо Myx^n.n^ Манcypов, козй Шарифчони Садр, козй Саидчон ва боз чанд нафаре, ки номашон дар xотиpам намондааст, xаp моx маблаFи муайяне медоданд. Бо вучуди ин, бори вазнини маънавй, инчунин моддии он xам боз ба зиммаи як Typyx аъзои аcоcии он буд». [6, c.133].
Садри Зиë дар наxycтин cоли таъcиcи мактаби таpаккиxоxон фарзанди xyд Зарифро ба ин мактаб дод ва бо ин кор эътибори мактаби ycyли навро баланд кард: «Ба xамин тарик, дар 10 моxи шавволи cоли 1326x. (октябри cоли 1908) дар дожли шаxpи Букоро, дар гузари Саллоxxона, дар xавлии Мирзо Aбдyлвоxид, маxcyc барои бyxоpиëн ба забони форот аввалин мактаби ycyли навро кушодем.
Шогирдоне, ки дар ин мактаб дар навбати аввал кайд шуданд, инxо буданд: Aбдyppаxмонбек пиcаpи Aбдyллобек, AбдyFанй xизматгоpи вай, Aфзал ва Aкpам - пиcаpони Axмадчонмаxдyм, Aбдyppаxим пиcаpи Х,очй Aбдycаттоp, Зарифчон - пжари козй Шарифчон, Мyxаммадамин пжари Саидчонмаxдyм, Aбдyкайюм пиcаpи Дблутшукур. То иди бурбон, дар муддати ду моx шумораи шогирдон ба 12 раотд». [6, c.33]
Чун мактаби тозафикрон наxycтин бор баcта шуд, амир Aбдyлаxад ба Садри Зж «даcтxате фиpиcтода, маcъалаи мактабро пуршд» ва аз y чавобе ба тарафдории xама ташаббycxои чавонони тараккипарвар дарефт кард. Ин xолатpо Садриддин Дйнй дар «Таъри™ инкилоби Бyxоpо» боз xам ошкортар баëн медорад: «Aбдyлаxад мустабидди мунофик ва pиëкоpе буд. Дар cypате ки барои баcтани мактаб то Тошканд мурочиат мекард, дар назари чавонон xyдpо ба мактаб бетараф ва xатто моил ба калам доданй мешуд. Барои xамин rnc аз баcтани мактаб ба козй Мyxаммадшаpиф, (Сади Зиë) ки бо чавонон робита дошт, даегаате фиристода, маcъалаи мактабро пypcид ва ба тарафдории xyA аз мактаб ишорате кард». [6, c.84] Чи тавре ки бараъло мyшоxида мегардид, амир Aбдyлаxад бо он ржкорй, xyд тарафдори мактаби ycyли нав набуда, меxоcт бо xаp pоx ва бо xаp баxона онро бибандад.
Дар cаxифаи 142 китоб, ки cаpлавxаи он «Гапxои кучагй ва Бypxонидл,ин» ном дорад, ycтод Дйнй xабаpxои дypyFинеpо, ки xаp руз дар байни мардум rnxp мешуданд ва аз xакикат дур буданд, меорад: «Дар pyзxое, ки дар доираи xyкyмат музокираи маоъалаи иcлоxот давом дошт, дар кучаву бозоpxо шоеаxои ачибу Fаpибе паxн мешуданд. Ин овозаxо факат дар доxили шаxp намонда, дар тамоми шаxpxои дигар ва кишлокxо низ гуфта ва шунида мешуданд» [6, c.142].
Рузе дар байни мардум овозае паxн мегардад, ки ^ë амир козии Fичдyвон - Садри Зжро ба Бyxоpо барои чазо додан чеF зада бошад, чунки y бо чадидиxо алока доштааст: «Бо cyпоpиши амир козии Fичдyвон козй Шарифчонро ба Бyxоpо чеF заданд. Даpxол дар xама чо овоза паxн шуд, «козй бо чадидао ошно бyдааcт, амир уро барои чазо додан чеF задааст». [6, c.142-143].
Х,амаи ин cаpy cадоxоpо козикалон Бypxониддин ба воштаи одамони xyд паxн менамуд, то мардумро байни xам шуронад. Худи QAnm аcоc доштан ва ë надоштани ин гуна овозаxои cоxтаpо шаpx дода, паxнкyнандаи онро ошкор метозад: «Aчабо, ин шоеаву овозаxо аcлy аcоcе доштанд ë не? Arap аcл надошта бошанд, rnc барои чй xаp руз ва дар xакки одамони маълуме такрор мешуданд?
Дар чавоби ин cyолxо мегуем: Шоеаxо аcлy аcоcе доштанд. Сабабгор ва манбаи ин овозаxо xам шаxcи маълyм...Бypxониддини козикалон буд». [6, c.143].
Чи тавре ки мебинем, С.Aйнй аз Садри Зж дифоъ менамояд ва беаcоc будани овозаро ниcбат ба Шаpифчонмаxдyм ошкор мегозад. Вагарна, ycтод Дйнй ба гyфтаxои боло розй шуда, онро таодик менамуд.
Даъват намудани козии Fичдyвон Шаpифчонмаxдyм дар cаxифаи баъдии китоб мyшоxида мешавад, он xам на барои чазо додан, балки барои таъйин кардан ба вазифаи козикалонй. Aз xамин чо шуруъ карда, С.Дйнй оид ба чй гуна козикалон таъйин кардани
Садри Зж ва ахволи баъдии уро муфассалан бaëн медорад.
Замоне ки «маъмурони элчихона лоихае тартиб дода, ба кушбегй ва амир такдим карданд» [б, с.145] Садри Зж дар тумони Fичдyвон козй буд.
Яке аз асосхои лоиха, ин маъзул намудани козикалон Бурхониддин буд. Зеро ба гуфтаи С.Aйнй: «Дар вазъияти дар як макоми хеле калон - козикалонй истодани шахсе, ки калимаи «ислох»-ро хатто шунидан хам намехост, эълони фармони ислохот xaëли хоме мешуд.
Бинобар ин, Миллер шахсан бо козикалон мулокот карда, дар бораи асосхои ислохот ва мачлисе, ки дар назар дошта шудааст, маълумот дод. Миллер ин гапхоро ба козикалон на ба тарики машварат, балки ба тарзи наклу ахбор бaëн кард. [б, с.145].
Бо вучуди ин, козикалон дар бораи асосхои ислохот ва мачлиси навбатй, ки номзадхо низ маълум буданд, ба Миллер эътироз намуда, «Ба ин мачлис аз чавонон ва тараккипарварон набояд касе дароварда шавад. Муллохои ба он дарояндаро хам ман бояд нишон дихам. Садорати мачлисро ба ман супоридан лозим аст» [б, с.14б] гyëн зид баромад.
«Дар натичаи ин мусохиба Миллер бо кушбегй маслихат карда, ба азли козикалон карор дода, ба амир маъкул карданд». [б, с.14б].
Як руз пас аз ин мусохиба, козикалон маъзул шудани худро хис карда, ба Миллер мактуб навишт, вале ба гуфтаи QAnm он вакт дер шуда буд: «Локин ин мактуб бо таъхир ба дасти Миллер расида буд. Дар ин вакт амир барои таъйин кардан ба вазифаи козикалонй козии Fичдyвон Мирзо Шарифи Садрро чег зада, ба номи вай ярлиг нависонда, мухр пахш карда буд. Хулоса, 15 мохи чимодиюссонии соли 1335 хичрй Мирзо Шарифи Садр дар Бухоро козикалон, як руз пас аз он козии Чорчуй - тараккипарвари машхур Aбдyccaмaдxочa раис, боз баъди як руз козии Вобканд Орифхоча ба вазифаи муфтии аскар таъйин шуданд». [б, с.14б].
Хамин тавр, Садри Зиë козикалони Бухоро таъйин мешавад. GAnm ин навъ шеваи кори амирро, ки дар хама давр амри маъмулй аст, чойивазкунй унвон менамояд: «A]^p бо ин азлу насбхо ^ë кабинетро нав кард»». [б, с.14б]. Хамон тавре ки мегуянд: «Бо иваз кардани чойи чамъшавандахо, хосили чамъ тагйир нaмеëбaд».
Aлбaттa, аз назари мо, амир бо ин амали худ мехост таваччухи мардум, аз чумла тараккихохонро бо руйи кор овардани Садри Зиë нисбат ба худ чалб намояд, то ин ки чадидихо барои дар амал татбик гаштани ислохот мутмаин гарданд. Лекин ин кори амир ба чуз «фиреби назар» чизи дигаре набуд. Садри Зиë бошад, ба хамаи ин нигох накарда кори худро шуруъ намуд. У бо Насруллох-кушбегй дар бораи ислохот сухбат карда, оид ба асосхои он чунин маълумот гирифт: «Мувофики ислохоте, ки гузаронида мешавад, тамоми пешкаш ва тортукхо бояд бархам дода шавад, шумо хам ба тарики «шукрона» тортук накунед ва ба халк хам ба расми муборакбод канду набот надихед». [б, с.14б]. Дар охир Насруллох-кушбегй таъкид намуд: «Инхо корхои кобили ичро мебошанд. Уламо ва халкро ба ин кор омода намоед». [б, с.14б].
Чанде нагузашта Насрулло-кушбегй ба гуфтахои худ содик намонда, бар хилофи тавсияхои пешини худ супоришхо медод. GAnm менависад: «Чунончи, ба козикалон Шарифчон, ки уро барои ислохот ба ин мансаб таъйин карда, дар рохи ислохот таълим дода, аз такдими тортуки «шукрона» манъ карда буд, «тортуки шукрона фиристед!» гуфта, амр дод. Боз ба у ба мазмуни зерин мактубе фиристод: «Бо чадидхо бигёр наздик нашавед, ба раис Aбдyccaмaдxочa фахмонед, ки бо чадидхо рафтуой накунад. Aбдyppayфи Фитрат ба назди вай бигёр меомадааст, ин харгиз кори муносиб нест (Холо он ки дар он шабу руз Фитрат дар Бухоро набуд)». [б, с.148].
Чи тавре ки дида мешавад, Насруллох-кушбгй бар хилофи гуфтахои худ амал мекард ва аломатхои иртичоъ дар у зохир буданд. Беш аз ин, у бо ин кори худ, ба гуфтаи усод Anm: «амалдорони навро ба рохи амалдорони собик даровардан мехост». [б, с.148].
«Баъди чанд рузи талош ва интизорй нихоят рузи эълони фармони ислохот фаро расид. 27 чимодиуссонии 1335х. (б апрели 1917) рузи панчшанбе, баъди пешин аз тарафи Насруллох-кушбегй маъмурони махсус баромада, козикалон, раис, тамоми муфтихо, хамаи саркардагон ва наздик ба чил нафар аз савдогаронро «Рузи чумъа, соати 10 дар Apк хозир шавед» гуфта хабар карданд. Aммо барои чй даъват шудани ин одамон расман ба хеч кас маълум набуд. Хатто ба козикалон хам, ки рукни асосии давлат ба шумор мерафт, дар ин бора маълумоте дода нашуда буд»». [б, с.152].
Aз ин гуфахои CAnm суоле ба мжн меояд, ки чаро бо вучуди он ки Садри Зж аз нафарони калидии давлат ба хисоб меравад, рузи фармони эълони ислохотро дертар хабардор мешавад ва он хам ба хайси даъватшудагон? Холо он ки у бояд даъваткунанда бошад, на даъватшаванда. Ч,авоб ба ин суолро худи устод Anm медихад: «Хукумат бо ин рафтори худ дар арафаи эълони ислохот истибдоди худро бо тамоми анъаноташ нишон додан мехост». [б, с.152].
Баъд аз ин, С. Anm судури ин фармон ва таъсираш бар сарнавишти Садри Зиëpо нисбатан батафсил бaëн менамояд: «Хулоса, рузи чумъа 28 чимодиуссонй (7 апрел) даъватшудагон ба ApRM амир чамъ шудан гирифтанд... Дар соатхои 10 руз дар мехмонхонаи Рахимхонй бо тартиби амал ва маком хар кадом дар чойи расмии худ нишастанд...
Пас аз итмоми маросими мулокот амир ба чое, ки дар пешгох барояш тaйëp карда буданд, даст бардошта фотиха хонд. Баъд Насруллох-кушбегй фармонро ба дасти козй Шарифчон дода, ба хондан ишора намуд. Вакте ки козикалон барои хондани фармон аз чо бархост, амир ва дигарон хам ба шарафи фармон аз чо хеста, рост истода, гуш карданд. козикалон фармони ба забони форсй навишташударо ба овози баланд хонд». [б, с.152-153].
Бояд хотиррасон кард, ки дар сахифаи 2б2 «Рузнома» низ Шарифчонмахдуми Садри Зиë оид ба даъват намудани бузургони Бухоро ва ахли элчихона ба Apк ва дар назди онон хондани матни ислохоти амир маълумоти пурратар додааст. Яъне ин ду сарчашмаи муътамад дар бораи эълони фармони ислохоти амир ва асосхои он маълумоти пурарзиш ба хисоб мераванд.
Чуноне ки дар боло зикр кардем, судури фармони ислохоти амир бечавоб ва бетаъсир намонд. Acлaн худи амир майл ба ислохот надошт ва Насрулло-кушбегй аз балво сахт метарсид ва ба хубй медонист, ки агар балво бархезад, аввалин курбонй худи у хохад шуд. Бинобар ин, пас аз cap задани балво барои пахш кардани он харакате накард, балки барои чалби таваччухи aкcyлхapaкaтчиëн ба тарафи худ, ба xaëли мустахкам кардани мавкеи худ афтода, хар кадар метавонист, ба балво ëpй дод. Чуноне ки CAnm мегуяд: «Чунончи, козикалон Шарифчонмахдум рузи шанбе, пагохй хабари дар байни халк игво пахн карда гаштани ду муллоро шунида, бо телефон аз кушбегй игвогаронро дастгир кунам? - гуфта пурсид. кушбегй кордор набошед гуфта чавоб дод»». Дар айни хол у бо ин амали худ, ба гуфтаи CAnm: «баръакс хар як аксулхаракатчиро бо эхтироми зжд кабул карда, хар талабашонро ичро мекард ва ба хамин восита ба аксулхаракат рухи тоза медод». [б, с.1б3]. Aз ин гуфтахо чунин бармеояд, ки кушбегй хар як аксулхаракатчиро бо эхтироми зжд кабул намуда, хар матлабашонро ичро мекард.
Нихоят, субхи 9 апрел балвои иpтичоиëн шиддат гирифт. Маъмурони амир ба aкcyлхapaкaтчиëн дасти ëpй дароз карданд ва ахли фитна ба Садри Зж хучум овард. Тафсилоти ин хучум дар «Рузнома»-и худи Садри Зиë ва «Таърихи нофеъ»-и Мухаммадсайиди Балчувонй омадааст. Вале, мо бо такя ба «Таърихи инкилоби Бухоро» суханони С.Aиниpо меорем: «Мирзо Шарифмахдум, ки барои ислохот козикалон таъйин шуда буд, вакти аз хона ба Apк омада истоданаш дар Регистон, дар чойи ба назари амир нaмоëне аз тарафи гумоштагони Бурхониддин зада шуд ва тахкир дид»». [б, с.178].
Пас аз ин ходиса чунин метавон фахмид, ки Бурхониддин ва Насруллох-кушбегй дигар Садри Зиëpо ором нахоханд гузошт ва то аз мансаб дур кардану нихоят аз байн бурдани у талошхо хоханд кард.
Вокеан, хам чунин шуд. Пас аз он ки Хукумати Бухоро бо рафтани аскарони рус аз Когон мутмаин шуд, «охирин нишонаи ислохот», яъне Садри Зжро аз мансаб махрум сохт: «Хукумати Бухоро пас аз он ки Хукумати Муваккатии Русия тамоман хотирчамъ шуда ба кучонида шудани аскарони рус аз Когон муваффак гардид, дар моххои шавволи соли 1335х., яъне расо се мох баъди эълони фармон охирин нишонаи ислохот козикалон Мирзо Шариф-махдумро азл карда, аксулхаракатчии маълум ва машхур Бурхониддинро такроран козикалон таъйин кард»». [б, с.19б].-
Сарнавишти минбаъдаи Садри Зж маълум буд. Aмиp уро ë хабс мекард ва ë бадарга. Рузи 8-уми октябри соли 1917 амир Олимхон Садри Зжро мачбуран ба Насаф (^аршй) козй таъйин кард. Хама фахмиданд, ки Садри Зж бадарга (табъид) шуд. Устод Anm дар «Намунаи адабжти точик» ин нуктаро меорад: «Чун амир аз фармони нашркардааш нузул намуд, Зиëpо низ маъзул карда, зохиран дар ^аршй козй, хакикатан аз Бухоро табъид намуда». [1, с. 401-402].
Aз ин баъд ахволи Садри Зиë боз хам бадтар гардид. Устод Anm дар ин бора чунин менависад: «Бо cap шудани чанг козикалон Бурхониддин аз кушбегй Усмонбек ба хокими ^аршй хат фиристод, козй Мирзо Шариф (Садри Зж)-ро хабс кунонида, чиянаш Aбдyвaкилpо куштанд. Ба вилояти Fyзоp амр фиристода, муфтй домулло Икроми хафтодсоларо хабс ва писараш Aбдyppaхмонмaxдyмpо ба катл расониданд. Ба гайри инхо хам дар ^аршй ва Fyзоp бигёр касон кушта шуданд». [б, с.218].
Устод Мухаммадчони Шакурии Бухорой ин хаводисро дар китоби худ «Садри Бухоро» боз хам равшантар бaëн медорад: «Дар ин росто 31-уми октабр мулло Бурхониддини торикандеши чахолатгустари киначу дубора козикалон шуда буд ва мохи апрели соли 1917 дар рузхои куштор пас аз эълони фармони ислохот вакили уламо таъйин шуданд ва дар овони катли чавонбухоржн худсарй ва бадкирдорихои зиëде карданд, чанд танро ба хабс гирифтанд.
Дар байни xабcшyдагон Fафypчонмаxдyм ном бародари Садри Зж ва Aбдyлвакили чавон, ки бародарзодаи Садри Зиë - фарзанди Aбдyчалилмаxдyм буд, низ буданд. 3 апрели cоли 1918 Садри Зж ва додари y Fафypчонмаxдyмpо дар кypFOни ^аршй (Hаcаф), ки xокимxона он чо буд, ба xабc гирифтанд. Он шаб Aбдyлвакили чавони навдомод низ ба гyноxи чадидй дар кypFOн зиндонй шуд ва ба катл pаcид. Садри Зж ва додарашро низ xаp лаxза марг таxдид мекард». [14, c.20].
Вокеан, cаpнавишти талxе Шаpифчонмаxдyмpо интизор буд. Дигар y pyзxои некро мунтазир набуд. Уcтод Ahm бо афcyc окибати xаëти равшанфикронро, ки аз дасти амир чафоxо мекашиданд, зикр менамояд: «Дар байни ононе, ки шли 1918 аз тарафи амир кушта шуданд, xафт нафар мулло ва муллозода, ду нафари онон козй, ду нафар мударрж ва як pаиcи маъзул буд. Домулло Икром барин як олими номдор, козй Шарифчон барин шаxcе, ки дар Бyxоpо козикалон шуда буд, дар xабcxона меxобиданд». [6, c.232].
Xyллаc, дар айни авчи мубориза дар Бyxоpо кyвваxои мyxталифи ичтимоиву cиëcй амал мекарданд, гypyxxои гуногун ба xам дарафтода буданд ва xаp кадоме дар pоxи марому маcлаки xyд талош менамуданд. Садри Зиë бо гypyxи уламои пешкадами тозафикри тараккипарвар буда, бо xамдаcтии xочй домулло Икроми cy^ypM муфтй (домулло Икромча), домулло Aбдypаззоки cyдypи муфтй ва чадидони иcлоxотxоx (чавонбyxоpиëни тараккипарвар) ба мукобили козй Бypxониддин, ки cаpваpи уламои иртичоии фаcодкоp буд, мубориза мекард. Ва баъд иртичожн маорифпарвариро шикаст доданд ва Садри Зиëpо аз майдони паpxош берун карданд, чунонки дидем, дар табъид (бадаpFагй) ва зери назорати cаxт ба cаp мебурд. Сарнавишти муфтй Икромча низ xамингyна шуд. Дигар маорифпарварон низ кушта ë cаpгypез гардиданд. [14, c.46].
Aз ин xама аxбоpи гаpонбаxое, ки С.Дйнй дар китоби xy! «Tаъpиxи инкилоби Бyxоpо» оид ба Садри Зж оваpдааcт, чеxpаи шyкyxманди як равшанфикри баpчаcта ва маорифпарвари фаъол, ки дар xаëти y идеалxои олии маорифпарварии точикй xеле мукаммал ифода ëфтаанд, намоëн мегардад. Ин аxбоpи С.Дйнй, нишебу фароз ва печутоби pоxxои xаëтy зиндагии Садри Зиë, зиддияту иxтилофоти шаxcияти баpчаcтаи y ва фочиаxои даxшатангезеpо, ки бар cаpи y меомаданд, ошкор меcозад.
Hоми Садри Зж дар «Tаъpиxи инкилоби Бyxоpо» 12 маротиба ва он xам дар киcми cеюм 8 маротиба омадааст, ки ин бештар аз дигар маорифпарварон мебошад.
Мо дар ин макола фаъолияти ичтимой ва маорифпарварии Садри Зжро бо овардани cанадxои мyxим оид ба корнамоии y дар замони зиндагй ва карор ëфтан дар маркази xаводиcи он вакт аз назар гузаронидем. Aз ин нигоxxо то андозае он xакикат падид омада, ки Садри Зж аз фаъолтарин маорифпарварони точик буда, фаъолияти ичтимой ва илмиву адабии y баFOят гyногyнпаxлy буда, cаpфи pоxи фаpxанггycтаpй ва устувории пояxои равшангарй гаpдидааcт.
Чашми диккат д^тан ба вокеияти ичтимоии замон ва маcъалаxои умдаи он яке аз xycycиятxои адабиëти маорифпарварии точикй дар оxиpxои аcpи XIX ва OFOЗи аcpи XX буд. Эчоджти Садри Зиë барои амикрафти ин xycycият мycоидат каpдааcт. Садри Зж xимоятгаp ва pивочбаxши маорифпарварй ба xиcоб меравад.
Фаъолияти Садри Зж барои мyттаxид шудани неpyxои пешбари чомеа ва xyдшиноcии ичтимоиву маънавии онxо, барои равшантар шудани ормощои маорифпарварии точикй мycоидат намуд ва барои чомаи амал пушидани омyзаxои Axмадмаxдyм pOx xамвоp кард.
AДAБИËT
1. Aйнй С. ^муши адабиëти точик. - М.: Чотонаи Hашpиëти Марказии xалки Иттиxоди Чдмшири Шуравии Сycиëлиcтй, 1926. - 626 c.
2. Aйнй С. ëhoiotxo, чилди 1. - Сталинобод: Hашpдавточик., 1958. - 347 c.
3. Aйнй С. Myxтаcаpи тарчумаи xоли xyдам. - Сталинобод: Hашpдавточик., - 1958. - 128 c.
4. Aйнй С. Кулджт, ч. 1. (Ба чоп тайфкунандагон: К.Дйнй ва Р.Х,одизода). - Сталинобод: Hашpдавточик., 1958. - 327 c.-19 c.
5. Aйнй С. Кyллиëт, ч. 7. - (Ба чоп тайфкунандагон: КАйнй ва Р.Х,одизода). - Душанбе: Hашpдавточик., 1962. - 646 c.
6. Aйнй С. Tаъpиxи инкилоби Бyxоpо. (Баргардонанда аз узбекй ба точикй ва мураттиб: Р. Х,ошим). -Душанбе: A^, 1987. - 240 c.
7. Aйнй С. Ënoirnxo (Чаxоp киcм). Иборат аз як китоб. Душанбе: Саppедакт-cияи илмии Энтсиклопедияи миллии точик, 2009. - 680 c.
8. Acозода X. Вокеият, cиëcат ва Дйнй. - Душанбе: Шучоден, 2010. - 208 c.
9. Брагишкий И. Садриддин Afen Материала: к биографии и творчежой xаpактеpиcтике. - Сталинабад: Гоcyдаpcтвенное издательство Tаджикcкой ССР, 1948. - 120 c.
10. Брагишкий И. С. Садриддин Aйни. Жизнь и творчество. 2-е доп. издание. - М.: Сов. пиcатель, 1978. - 248 c.
11. Махмадаминов А. Адабиётшиноси ва худогохии милли (Тазкираи С.Айни «Намунаи адабиёти точик»). -Душанбе: Сино, 2008. - 211 с.
12. Махмадаминов А. Садриддини АйнИ — олим. - Душанбе: Истеъдод, 2010. - 64 с.
13. МухаммадалИ бинни Мухаммадсайиди БалчувонИ. Таърихи нофеъ. (Ба эхтимом, тасхех, хавошИ ва пешгуфтори Ахрор Мухторов). - Душанбе: Ирфон, 1994. - 173 с.
14. Мухаммадчони Шакурии БухороИ. Садри Бухоро. Чопи дувум (Бо тасхех, такмил ва иловахо). - Душанбе: Деваштич, 2005. - 186 с.
15. Мухаммадчони Шакурии БухороИ. Равшангари бузург. - Душанбе: Адиб, 2006. - 340 с.
16. Мухаммадчони Шакурии БухороИ. Нигохе ба адабиёти точикии садаи бист. - Душанбе: Чопхонаи «Пайванд», 2006. - 456 с.
17. Нурзода Н. «Ёддоштхо»-и устод АйнИ ва зарурати бозшиносии хаводиси таърихИ // Илм ва чомеа. - №1 (9). - С. 65 - 71.
18. Рахмон Э. Чехрахои мондагор. - Душанбе: ЭР - граф, 2016. - 364 с.
19. РачабИ М. Тадкики таърих - тадкики характер. -Душанбе: Адиб, 1990. - 180 с.
20. Сиддик С. Садри Зиё ва тазкирахои у. - Душанбе: Ройзании фархангии сафорати Чумхурии Исломии Эрон дар Точикистон, 2010. - 200 с.
21. Табаров С. Зиндагиномаи Садриддин АйнИ (1875 - 1899). - Душанбе: Матбуот, 2008. - 479 с.
22. Хади-заде Р. Источники к изучению таджикской литературы второй половины XIX века. - Сталинабад: Издательство Академии наук Таджикс-кой ССР, 1956. - 140 с.
23. Хщизода Р. Адабиёти точик дар нимаи дувуми асри XIX. - Душанбе: Ирфон, 1968. - 294 с.
24. Хщизода Р., Каримов У., Саъдиев С. Адабиёти точик. Асрхои XVI - XIX ва ибтидои асри XX. - Душанбе: Маориф, 1988. - 320 с.
25. «Тазкори ашъор» -и Садри Зиё (Ба тасхехи Сахобиддини СиддикИ, ба кушиши Мухаммадчони Шакурии БухороИ). - Техрон: Суруш, 1380. - 428 с.
26. Шукуров М. Хусусиятхои гоявию бадеии «Ёддоштхо»-и устод С. АйнИ. -Душанбе: Дониш, 1966. - 260 с.
27. Шукуров М. Садриддин АйнИ. - Душанбе: Ирфон, 1978. - 304 с.
28. Шукуров М. Мактаби одамият. - Душанбе: Адиб, 1991. - 300 с.
29. Ятимов С. Иммануил Кант ва ташаккули субъекти сиёсИ. Субъекти сиёсИ ва амнияти миллИ. - Душанбе: Ганч нашриёт, 2019. - 184.
ОБЗОР СОЦИАЛЬНОЙ РАБОТЫ И ПРОСВЕТИТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ САДРИ ЗИИ В «ИСТОРИЯ БУХАРСКОЙ РЕВОЛЮЦИИ»
«История Бухарской революции» является одной из ключевых работ устода Айни и специализируется на предмете пробуждения ума и просветительности в Бухаре.
В статье повествуется об одном из важнейших произведений С.Айни ««История Бухарской революции», в котором представлены необходимые сведения о жизни, социальной работе и просветительской деятельности Садри Зии.
Просветительская деятельность в Бухарском эмирате, который считался центром таджикской цивилизации, был одним из наиболее важных социальных, политических, научных и культурных вопросов того времени. Тем временем бухарские интеллектуалы и ученые, которые считали себя ответственны за преодоление самого глубокого кризиса, пытались решить эти глобальные проблемы посредством обширной интеллектуальной и культурной деятельности. Одним из этих основных просветителей и национальной идентичности является Садри Зия.
С.Айни в «Истории Бухарской революции» рассуждал о социальной деятельности Садри Зии представив важные документы о его жизни и работе. Эти сведения не может быть найдено в других исторических источниках, даже произведениях самого Садри Зии.
История Бухарской революции является наиболее достоверным, историческим и научным источником в Бухарском Эмирате, который отражает идею революции в Бухаре.
Ключевые слова: С.Айни, ««История Бухарской революции», просветители, Садри Зия, общество ««Воспитания детей», новая методистская школа, эмир Алимхан, ««Невероятная история», Регистан, Насруллах-кушбеги, судя Бурхониддин, Миллер, Коганская область, тюрьма.
A REVIEW OF SADRI ZIA'S SOCIAL WORK AND OUTREACH ACTIVITIES «THE HISTORY OF THE BUKHARA REVOLUTION»
««The History of the Bukhara Revolution» is one of the key works of Ayni, and specializes in the subject of awakening the mind and enlightenment in Bukhara.
The article tells about one of the most important works of S. Aini, «The History of the Bukhara Revolution», which presents the necessary information about the life, social work, and educational activities of Sadri Zia.
Educational activity in the Bukhara emirate, which was considered the center of Tajik civilization, was one of the most important social, political, scientific and cultural issues of the time. Meanwhile, Bukhara intellectuals and scholars, who considered themselves responsible for overcoming the deepest crisis, tried to solve these global problems through extensive intellectual and cultural activities. One of these key educators and national identities is Sadri Zia.
S.Aini in the «History of the Bukhara Revolution» talked about the social activities of Sadri Zia, presenting important documents about his life and work. This information cannot be found in other historical sources, even the works of Sadri Zia himself.
The history of the Bukhara revolution is the most reliable, historical and scientific source in the Bukhara Emirate, which reflects the idea of a revolution in Bukhara.
Keywords: S.Aini, «The History of the Bukhara Revolution», enlighteners, Sadri Ziya, «Parenting Children» society, new methodist school, emir Alimkhan, «The Incredible History», Registan, Nasrullah-kushbegi, judging by Burkhoniddin, Miller, Kogan region, jail.
Сведения об авторе:
Абдулхаев Зохид Мухаммадович - Таджикский национальный университет докторант, доктор Ph.D кафедры теория новейший персидско - таджикской литературы. Телефон: 000-2020-94, E-mail: zohidiabdulhay@gmail.com
About author:
Abdulhaev Zohid Muhammadovich - Tajik National University doctoral student, Ph.D. doctor, Department of Theory of the Newest Persian - Tajik Literature. Phone: 000-202094, E-mail: zohidiabdulhay@gmail.com
ШАХ,РОШУБ ВА ТАХДВВУЛИ ОН ДАР ОСОРИ АДИБОНИ АХ,ЛИ ХУНАРИ ФОРСУ ТО^ИК
Насриддиниён Б.Х.
Донишгоуи тицорати Тоцикистон
А. Мирзоев дар рисолаи «Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик» пиндошта буд, ки чунин шеър ба адабиёти точик бори нахуст аз адабиёти турк гузаштааст ва зери таъсири ашъори адиби турк Масехои Албанй (в. 1512) шахрошуби Сайидо арзи вучуд кардааст [18, 110-111].
«Дар ин масъала, - менависад У. Каримов, - А. Мирзоев бо А.Е. Кримский хамфикр гардидааст. А. Е. Кримский хануз дар «История Персии, её литературы и дервешской теософии» баргалат касидаи Огахии Хуросониро дар таъсири маснавии «Шахрангез»-и Масехои Албанй шуморида буд. Дол он ки зотан чунин нест, «Шахрошуб»-и Огахй назира ба касидаи «Дарёи аброр»-и Хусрави Дехлавист (ваф. 1325)» [15,51].
А. Мирзоев ин акидаи галатро дар маколаи дигари худ баъди дарёфтани шахрошуб аз осори адибони асрхои XV-XVI-и форсу точик - Мавлоно Озарй ва Мухаммад Х,ошим ислох намуд [19, с.41-42]. Дар масъалаи он ки шеъри шахрошуб дар адабиёти форсу точик ангезаву заминаи хоси худро дорад, мулохизахои А.Н. Болдирев комилан сахех аст [13,605; 14, 306; 2, 273]. Ахли илмро равшан аст, ки бо саъй ва эхтимоми Ахмад Гулчини Маонй осори адибони шахрошубсарои форсу точик дар як тазкира гирд оварда шудааст [11].
Х,ануз дар замони худ (асри XII) шоири хунарманд Сузанй дар натичаи муносибат ва робитаи худ ба ахли касбу хунар чи дар хачв ва чи дар тасвири онхо шеърхо навиштааст. Аммо хамаи ин шеърхо худ аз худ намунаи ашъори хунармандй шуда наметавонанд.
Таъбири ашъори хунармандй равияи махсуси адабиеро ифода мекунад, ки он ба тасвири зиндагй ва мехнати хоссаи ахли мехнату хирфат нигаронида шудааст. Ин гуна тасвирот дар тамоми ашъори ба хунармандон унвон кардаи Сузанй ба пуррагй мушохида намешавад. Шоир рочеъ ба ин ё он пешавар сухан ронда, аксаран ба хирфаи у ишора карда бошад хам, вале на хамеша ба тасвири зиндагй ва кори хоссаи у майл намудааст. Инъикоси мухити зиндагй ва касбу кори хунармандонро дар шеърхои ба хачви ин тоифа бахшидаи шоир мебинем. Дар хачвияи зерин, ки ба Муайиди дуредгар равона шудааст, касбу кори дуредгарй ва фаъолияти мехнатии сохиби ин санъат тавассути тасвири лахзахои муайяни чараёни мехнати у, истеъмоли калимаю истилохоти махсуси дуредгарию бинокорй ва зикри олоти он ба калам дода шудааст:
Шод бош, эй Муайиди сугуна,
Эй цавонмарди ме^тари уунарй.
Нашавад аз ту санъате пайдо,
То ки бар магз кармае нахвари.
