CC BY
41941
елнын 22 июне — Беек Ватан сугышы башланган кен. Иле-без халкы тыныч тормышыбызга явыз-ларча басып кергэн фашист илбасар-ларына каршы изге керэшкэ кутэрелэ. Бу керэштэн сэнгать вэкиллэре — язу-чылар, шагыйрьлэр, рэссамнар, ар-тистлар, композиторлар да читтэ кал-мый. Аларнын коралы — публицистика, очерк, хикэялэр, повесть Ьэм драма эсэрлэре, жырлар — бер яктан су-гышчыларда патриотик хислэр, Жинугэ емет уятса, икенче яктан дошманга каршы нэфрэт тэрбияли. Шулай итеп, алар Ватаныбыз азатлыгы ечен мылтык белэн генэ тугел, э калэмнэре белэн дэ керэшэлэр.
Сугышньщ беренче кеннэрендэ 53 эгъзадан торган Татарстан Язучы-лар берлегеннэн 25 кеше фронтка китэ: М. Жэлил, Ф. Кэрим, С. Хэким, Э. Ис-хак, Г. Кутуй, Э. Фэйзи, Т. Хужиев, С. Баттал, Н. Дэули, Г. Эпсэлэмов Ь. б. Татарстан язучылары кырыс сугыш ел-ларын намус белэн уттелэр, кубесе су-гыш кырында ятып калды.
Татарстан Язучылар берлеге урнаш-кан бинада мемориаль такта куелган. Анда сугыш кырларында ятып калган 30 язучынын исемнэре ташка чокып языл-ган. Ьэлак булган язучылар арасында Шамил Гэрэй дэ бар. Э кем сон ул Ша-мил Гэрэй?
Ул — татар эдэбияты кугендэ яшен-дэй атылып, якты эз калдырган шэхес, заманында укучыларнын кунелен яула-ган шагыйрь. Туган илен яраткан, татар телен, шушы телдэ сейлэшеп ускэн ба-
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОИ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
Ш. Гapaй aти-aниce янaшaceндa. Kaзaн, 1911 eл.
лaлapны ceйгaн, уз штан. Анын бeтeн тоpмышы, иждты шушы хaктa ceйли.
Ш. Гapaй Kaзaндa 191б eлнын 31 дeкaбpeндa хeзмaткap гaилaceндa дeньягa килa. Алapнын raanace бош-тa Тaтapcтaн (элeккeгe Евaнгeлиcтcкaя) ypaмындaгы, бб нчы йоpттa TOpra^ Ан-нapы К. MapKc ypaмындaгы S нчe fep^ Ka кyчкaннap.
Этиce Meхaммaтгaли — M. Baxrnm иceмeндaгe caбын зaводындa, a aниce Рaбигa тeгy фaбpикacындa эшлaгaннap. Гaилaдa Шaмилдaн кaлa янa икe кыз 6ana бyлгaн: Рaиca haм Лaлa. Лaлa тe-aтp тeхникyмын тaмaмлый, cоныннaн ул — зaвод эшчece. Рaиca иca хeзмaт юлын хиcaпчы heнape бeлaн бaйли.
Ш. Гapaй Тyкaй ypaмындa ypнaш-кaн Гacпpинcкий иceмeндaгe мaктaптa укый. Бу мaктaп уз чоpы eчeн кeчлe мaктaплapдaн caнaлa. Maктaптa yкыгaн чaгындa ук Шлмил яшьтaшлapeннaн ты-pыш haм caлaтлe булуы бeлaн aepылып TOpa. Куп укый, мyзыкa бeлaн кызык-cынa, гapмyндa haм пиaнинодa уйный,
paceмнap яcый. Анын apхивындa paceм aльбомнapы caклaнгaн. haм, aлбaттa, онын ин зyp кызыкcынyы — шиг^ият бyлгaн. Ул yзeнeн бepeнчe ши^^н 10 яшeндa иждт итa.
Рaccaм М. Рaхимов yзeнeн 6ana-чaк хaтиpaлapeндa болaй дип иcкa ana: «Эк^т^те кeбeк e4 дyc ycтeк бeз. Анын 6epce — 6ananap язyчыcы, фpонтовик шaгыйpь Шaмил Tapa^ Икeнчece — Бaлтыйк дингeзeндa хeзмaт иткaн фpон-товик Энвap Caбиpж;aнов. Уку eллapы, eгeтлeк чоpы мaнгe хaтepдa. hapбepeбeз тоpмыштa уз юлын, уз кыйблacын тaбap-ra ^^шты.
Шaмил Гapaй шигыpьлap язapгa яpaтa идe. Maктaп eллapындa ук онын шигыpьлape "Яшь лeнинчы" гaзeтacын-дa дaими бacылып килдe. Эшкa дa шушы гaзeтa peдaкцияceнa ypнaшты.
Энвap yкыpгa eлгa тeхникyмынa кит-тe. Соныннaн хapби дингeзчe булды.
Мин мeхчылap yчилищecынa ^p-дeм. Рaceм яcapгa яpaтa идeм haм тоpмы-шымны дa шушы yзeм яpaткaн heнapгa бaгышлaдым. К. Якуб иceмeндaгe ки-тaп фaбpикacынын литогpaфия ^xbrn-дa paceм тeшepyчe булып эшли бошло-дым. 193S нчe eлдaн Тaтapcтaн китaп нaшpиятынa paccaм men aлдылap.
Илдa aвыp eллap бyлca дa, aтиceз кaлcaм дa, бaлaчaк eллapы кyнeлдa мо-тyp 6ep хaтиpa булып caклaнa. Бeз Евон-гeлиcтcкaя ypaмындa тоpдык. Икe биете apacындaгы язгы тaшy вaкытлapы иоге кaлгaн. Язгы тaшyны кapapгa бeтeн биcтa хaлкы килa идe. Тaшyлap yзгaч, бeз — мaлaйлap — тaшy вaкытындa œ-peп колган cyдa caл aгызып уйныйбыз, a ^^ap уз yeннapы бeлaн мaшгyль. Зyp-лap кeбeк, бeтeн шapтлapын китepeп, Ca-бaнтyйлapы yздыpa идeк. И-и, бaлaчaк мизгeллape...»
Бaлaчaктaн ук Ш. Гapaй yкыpгa яpaткaн, :mahap китaпхaнaceндa eш бул-ган. Бигpaк тa Г. Тукой, Ф. Эмиpхaн, h. Токтош acapлapeн яpaтып укы-ган. Бу язyчылapнын иждтын eйpaнy Ш. Гapaйгa шaгыйpь булып фоpмaлaшy-до зyp йогынты яcый.
1932 eлдa онын aтиce вофот було. Алapнын гaилace бик aвыp тоpмыш-то яши, 1 cыйныфтa укучы Шaмилнeн хaттa язу ecтaлe дa булмый. Ул
еЗЕЛГЭН ДЫР
теннэрен аш естэле астына кереп, шигырьлэрен керосин лампасы якты-сында ижат иткэн.
Ш. Гэрэй исеме матбугат битлэрендэ 30 нчы елларда куренэ башлый. 15 яше тулгач ул шигырьлэрен «Яшь ленин-чы» газетасы редакциясенэ алып килэ. Балалар язучысы Абдулла Алиш анын шигырьлэрен бик ошата. 1931 елда «Октябрятлар жыры» дигэн берен-че шигыре газета битлэрендэ басы-лып та чыга. МэшЬур эдип фатыйхасы белэн, Ш. Гэрэй шушы газетанын балалар хэбэрчесе булып китэ. Энэ шул кеннэрдэ анын эдэбиятка юлы ачы-ла. Бер ел узуга яшь шагыйрьнен «Сиг-налчы жыры» исемле беренче кита-бы денья курэ. Бу вакытта ана нибары-сы 16 яшь була. Берничэ елдан ул «Яшь ленинчы» газетасынын эдэби булеген житэкли. «Пионер калэме», «Техника» журналлары Ьэм башка вакытлы матбугат битлэрендэ дэ даими рэвештэ шигырьлэре, хикэялэре, хэбэр язмалары басыла башлый.
Шул вакытта «Азат хатын» журналы редакциясендэ эшлэгэн журналист Мэрьям Дибаева шагыйрьне бо-лай дип искэ ала: «Шамил Гэрэй дигэч, минем куз алдыма урта буйлы, ба-зык гэудэле, тугэрэк йезле егет килеп баса. Купмедер вакыт ул "Яшь ленин-чы" газетасы, "Пионер калэме" журналы редакциялэрендэ эшлэп алды. Аннары китап нэшриятындамы, башка газета-журналлар редакциялэрендэме, анысын анык белмим, эшлэп йерде. Эмма безнен редакциягэ Шамил бик еш килэ иде. Яна язган шигырьлэрен укып, басып чы-гарырга калдыра, хэбэрчелэребездэн килгэн шигырьлэргэ куз йертеп ала, кайчагында аларга узенен кинэшлэрен эйтеп хатлар да яза. Мин аны бик еш Аб-дулла Алиш янында очрата идем. Бик куп еллар — ярты гасырдан артык вакыт уткэн бит инде. Куп нэрсэлэр онытыл-ган. Шулай да Шамил минем хэтеремдэ ничектер бик аз сузле, артык дэрэжэдэ тыйнак бер шэхес булып калган. Эгэр ул эсирлек Ьэм тоткынлык газапларын курмичэ, сугыштан исэн-имин кайт-са, Сибгать Хэкимнэр дэрэжэсендэге куренекле шагыйрь булыр иде. Без аны бик яшьли югалттык шул... »
Аньщ hep шигырен, hep хикеясен, hep мекалесен балалар кетеп ала. Ченки шагыйрь алар белен уз итеп, дус итеп сейлеше. Ул чын ижат ялкыны белен яна. А. Алиш кебек асыл осталар янында калеме чарланганнан-чарлана бара. Шагыйрь шигъри осталык биеклеклерен яу-лый. Аныц бер-бер артлы яца жырлары, яца китаплары денья куре.
Язучы, галим Щевад Тержеманов узенец «Очрашулар, сеяхетнамелер, истелеклер, эзленулер heм едеби пор-третлар» диген китабында тубендеге юл-ларны яза: «1934 нче елда мин, н^аять, "Пионер калеме" журналына heм "Яшь ленинчы" газетасына язылдым heм, узем де сизместен, едеби ижат мектебене ки-леп кердем. Газета битлеренде Муса Щелилнец бер-бер артлы басыла барган жырлары, Фатыйх Керимнец "Аучы" по-эмасы, Г. Мехемметшин heм Ш. Герей шигырьлере минем ечен шатлыклы яцалык булды»1.
1935 елныц сентябрь азакларын-да Казан Узек балалар китапханесенде «Яшь калемнер» берлешмесе оешты-рыла. Берлешменец житекчесе итеп Татарстан Язучылар берлегеннен шагыйрь Г. Мехемметшин билгелене. Утырыш-ларга ул бервакытта да узе гене килми, язучылардан кемне де булса алып киле. Анда С. Гыйльфан, С. Хеким, А. Алиш, Ш. Герей, Ф. Хесни, И. Туктаров узлеренец едебияттагы беренче адымна-ры турында сейлегеннер, яца есерлерен укыганнар.
Казан Узек балалар китапханесе каршында оештырылган «Яшь калемнер» берлешмесе тугерегенец эш дефтереннен: «1935 ел, 24 ноябрь. Тугы-зынчы утырыш. Буген тугерекке Шамил Герей heм Сибгать Хеким килделер. [...]
Шамил Герей узенец яшь чагында ни-чек яза башлавын heм язган ейберлерен редакцияге ничек илтуен сейли. Язучы heм шагыйрь булу ечен узец алган елкене сея белерге киреклеген ейте. Уз китапханесе булуын heм рус клас-сикларын куп укуын сейли. Аннан лирик шигырьлерге кучеп, аларныц нинди мегъне белдеруен ацлата [...]»2.
1933 елда Ш. Герейнец «Флюра», 1934 елда «Звено жыры», 1937 елда «Тормыш иртесе», 1941 елда «Тор-
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОИНЕ «ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
мыш чэчэклэре» исемдэге китаплары басылып чыга. Ш. Гэрэйнен эсэрлэре куренекле язучылар тарафыннан да хуп-лана. Шагыйрьнен архивында аларнын автографлары язылган китаплар да куп. Язучы С. Шакир: «Шамил Гэрэй ши-гырь техникасын Г. Тукайдан ейрэнэ. Анын шигырьлэре сэнгатьчэ оста эшлэнеше, рифмаларынын яна булуы, ритмнарынын тезеклеге белен аерылып торалар», — дип яза*.
Татарстан Республикасыньщ Милли архивында Ш. Гэрэйнен шул еллардагы эдэби хэрэкэттэ дэ бик актив катнашу-ын курсэтэ торган документлар сакла-на3. Ул язучылар белэн бергэ Урал якла-рына Ьэм Харьковка бара.
Ш. Гэрэй узен тэрж;емэ эшендэ дэ сынап карый. Ул А. Барто шигырьлэрен, Л. Квитко, М. Лермонтов, А. Чехов эсэрлэрен тэрж;емэ итэ, бастырып чыга-ра.
1933-1936 елларда, А. Алиш татар телендэ чыгып килгэн «Техника» журналында ж;аваплы секретарь бу-лып эшлэгэндэ, яшь иж;ат кечлэрен,
* Бу истэлеклэр Ф. Сэлимованын шэхси архивында саклана.
хэтта балаларны-усмерлэрне дэ техник темаларга язмалар белэн катнаштыра килгэн. Шушы журналда Ш. Гэрэйнен дэ мэкалэлэре еш басылган. Менэ шуларнын кайберлэре: «Серле ж;эдвэл» (Техника, 1933, № 8); «Яшь техниклар кургэзмэсендэ» (Техника, 1933, № 9), «Колхозлардагы техник ударниклар» (Техника, 1933, № 10) Ь. б.
Ш. Гэрэйнен берничэ шигыре язу-чы С. Шакир туплаган «Алар сафта» дигэн ж;ыентыкка кертелгэн. Ул китапта Беек Ватан сугышында Ьэлак булган татар язучыларынын (М. Дэлил, А. Алиш, Ф. Кэрим, Н. Баян, Ш. Хэйри, Ш. Гэрэй) эсэрлэре тупланган4.
Талантлы калэм иясенен иж;аты чэчэк аткан вакытта, илебезгэ немец-фашист илбасарлары бэреп керэ. Сугышнын бе-ренче кеннэреннэн ук шагыйрь фронт-ка китэ. Аны А. Алиш Ьэм туганнары озатып кала. Алгы сызыкта дошман-ны мылтык Ьэм калэм белэн кыйный. Каты сугышлардан сон, ял вакытларын-да ул шигырьлэр яза. Мэскэу янында-гы сугышларда «Дошман жинелер!» дигэн шигырен язып, фронт газетасын-да бастыра.
л
I
езелгэи дыр...
ТАССР пионерларынын 1 слеты делегатлары татар язучылары белэн.
Кече командир Ш. Гэрэй ифрат кыен хэллэргэ, куп михнэтлэргэ тарый. Мэскэу янындагы рэхимсез сугыш-ларнын берсендэ чолганышта кала, контузия ала, фашистлар кулына эсирлеккэ тешэ. Ул тимерчыбык киртэ эчендэ дэ узенен башлаган жырын дэвам итэ, фа-шистларга каршы сатирик шигырьлэр яза. Шамил Гэрэйнен туган илне са-гынып язган шигырьлэре дэ булган, лэкин алар югалган. Биш елга сузыл-ган тоткынлык чоры эзсез узмый — анын сэламэтлеген какшата. Шагыйрь Польшанын Гливице шэИэрендэге госпитальдэ дэвалана.
Шагыйрьнен туганнары бетен сугыш дэвамында Шамилдэн хат-хэбэр кетэ. Фэкать Дину кеннэреннэн сон гына аннан хэбэр килэ. Бу анын 1946 нчы
елнын 15 мартында Польшадан язган сонгы хаты була: «Кадерле эни, туган-нарым Рэисэ Иэм Лалэ! Мин, эле су-гыш беткэндэ, уземне исэн-сау кеше итеп сизэ идем. Лэкин сугыш елларында курергэ туры килгэн газаплар, жэфалар, кайгы-хэсрэтле кичерешлэр, нэлэт тешкэн фашизм Германиясендэге ко-точкыч авыр шартлар минем организмга да узлэренен тезэлмэслек печатьлэрен салганнар. Авыруымнын шулай каты икэнен белгэн булсам, беренче хатымны сезгэ язмаган булыр идем. Нэлэт тешкэн Германия жирендэ торасы килми, Туган илгэ кайтасы килэ».
Шагыйрь Ш. Гэрэй 1946 елнын 22 нче мартында денья куя. Аны Поль-шадагы хэрбилэр зиратына кумэлэр.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тэржеманов Д. Очрашулар, сэяхэтнамэлэр, истэлеклэр, эзлэнулэр Ьэм эдэби портретлар. - Казан, 1999. - Б. 15.
2. Шунда ук. - Б. 362.
3. ТР МА, 7083 ф. 2 тасв., 11 эш.
4. Алар сафта / Тез. С. Шакир. - Казан, 1961. - Б. 129-130. Фотолар авторнын шэхси архивыннан.
Фэридэ Сэлимова
РЕЗЮМЕ
Статья Ф. Салимовой посвящена жизни и творчеству поэта-фронтовика Шамиля Га-рая (1916-1946). В публикации также представлены вспоминания о поэте писателей-современников.
65-ЛЕТИЕ ПОБЕДЫ В ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ
«ГАСЫРЛАР АВАЗЫ - ЭХО ВЕКОВ», № 3/4, 2010
к
I
